Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   52

Шякил  45.  Чохгыллы  гурдларын  инкишафы  (Шаровайа  эюря): 

1  –  илк  бюлцнмя,  2  -  

дюрдщцъейряли  мярщялядян  сяккизщцъейрялийя  кечид,  3  –  сяккиз  бластомер  мярщяляси,  4  – 

оналты щцъейря мярщялясиня кечид, 5 – оналты бластомер мярщяляси, 6 – бластула мярщяляси, 7 

–  гцтбдя  бластопору  формалашан  гаструла  мярщяляси,    8  –  икийансимметрийа  формалашан 

илкин трохофор, 9 – трохофор, 10 – цч ядяд ларвал сегментли метатрохофор, 11 – нектохета.  

(Бластомерляр латын щярфляри иля эюстярилмишдир.) 

 

 



 

Мезодерма  щесабына  дяри-язяля  кисясинин  вя  баьырсаьын  язяляси,  се-

ломун дюшяняйи, ъинси вязиляр вя селомодуктлар ямяля эялир. Ектодермадан 

синир  системи,  метанефридилярин  каналлары,  юн  вя  арха  баьырсаг  формалашыр. 

Метаморфоздан  сонра  йеткин  гурдун  бядяни  баш  пяри  (простомиум),  илк 

бядян бошлуглу бир нечя ларвал сегментляр вя чох сайда селомлу постларвал 

сегментлярдян, щямчинин селомсуз анал пяриндян (пиэидиум) ибарят олур. 

 

Беляликля,  полихетлярин  фярди  инкишафында  фазаларын  олигомерликдян 



полимерлийя доьру инкишафы ону эюстярир ки, чохгыллы гурдларын яъдадлары оли-

гомерляр, йяни нисбятян аз сайда сегментляря малик организмляр олмушлар. 

Мцасир нювляр арасында яъдада йахын оланлары бязи илкин щялгяви гурдлардыр 

ки,  онларын  бядяни  йедди  сегментдян  артыг  олмур.  Сцрфя  мярщяляляриндя 



 

170 


(трохофор  вя  метатрохофор)  илк  бядян  бошлуьу,  протонефридиляр,  ортогон 

типли  синир  ситсеминин  олмасы  селомлу  щейванларын  ибтидаи  гурдларла  йахын-

лыьына дялалят едир. 

 

Чохгыллы  гурдларын  щяйат  тсиклиндя  метаморфозлу  инкишафын  биоложи 



ящямиййяти ондан ибарятдир ки, цзян сцрфяляр нювцн йайылмасына сябяб олур-

лар, чцнки адятян йеткин фярдляр дибдя йашайырлар (бентик формалардыр). На-

дир щалларда, бязи нювлярдя сцрфяляр азщярякятли олурлар вя бу нювлярдя нясл 

гайьысына  галма  кими  сяъиййяви  хцсусиййят  мювъуддур.  Бязян  дири  бала-

вермя щаллары да мцшащидя олунур. 

 

Чохгыллы гурдларын биоложи вя практики ящямиййяти чох бюйцкдцр. Он-

лар  трофик  ялагялярдя,  дяниз  суйунун  биоложи  тямизлянмясиндя  вя  цзви  бир-

ляшмялярин парчаланмасында хцсуси ящямиййят кясб едирляр.  Гида мянбяйи 

кими полихетлярин ролу чох бюйцкдцр. Мясялян, Хязяр дянизиндя  балыгларын 

йем  базасынын  йахшылашдырылмасы  мягсядиля,  Азов  дянизиндян  эятирилмиш 

(1939-1940-ъы  иллярдя  академик  Л.А.Зенкевичин  рящбярлийи  алтында)  вя  бу-

рада иглимляшдирилмиш Nereis diversicolor –у эюстярмяк олар. Инсанлар саки-

токеан палолосуну (Eunice viridis) гида мящсулу кими истифадя едирляр. Ща-

зырда Хязяр дянизиндя ъями 7 нюв чохгыллы гурдлара раст эялинир. Бунлардан 



Parhypania brevispinis Grube. Хязяр дянизинин ендемикидир. 

Чохгыллы гурдлар синфи ики йарымсинфя бюлцнцр: Щярякятлиляр (Errantia) 

вя Отураглар (Sedentaria)

Щярякятлиляр (Errantia)йарымсинфиня полихетлярын чохлу сайда нювляри 

аиддир.  Онларын  чохуна  бентик  щяйат  тярзи  хасдыр,  йяни  дибдя  сцрцнян  фор-

малардыр ( бязи мянбялярдя бу нювляри «сяфилляр» вя йа «сцрцнян полихетляр» 

адландырырлар).  Бура  ясасян  дяниз  сичаны  Aphrodite,  Lepidonotus,  Alciope  , 



Nereis вя с. аиддир(шякил 41, 42). 

Отураглар (Sedentaria)йарымсинфиня адятян баш пяри инкишаф етмямиш 

вя йа редуксийайа уьрамыш полихетляр аиддир. Бу нювлярдя отураг щяйат тяр-

зи  иля  ялагядар  олараг,  параподиляр  инкишафдан  галмыш  олса  да  гыллар  йахшы 

инкишаф  етмиш  олур,  ифразат  органлары  бцтцн  сегментлярдя  йерляшмир  вя гял-

сямяляри йалныз мящдуд сайда сегментлярдя раст эялинир. Йяни бядянин ще-

терономлуьу  сегментлярин  мцяййян  щиссясиндя  гялсямялярин  олма-

сы(боруъугларда йашайанларда юн сегментлярдя), диэярляриндя ися гялсямя-

лярин олмамасы вя йа шяклини дяйишмиш параподилярин олмасы иля бирузя верир. 

Адятян  бу  нювляр  хцсуси  боруъугларда  йашайырлар.  Щямин  боруъуглар  бя-

дян  епителисинин  ифраз  етдийи  цзви  бирляшмяляр  вя  йа  ящянэли  тяркибя  малик 

олурлар. Лакин сцрцнян полихетляр арасында газыъы формалара да раст эялинир 

мясялян, Arenicola marina (шякил 41). Бунларын узунлуьу 30 см –я чатыр вя 

гумда йува гурурлар. 

 

Кямярлиляр  (Clitellata)йарымтипини  сяъиййяляндирян  ясас  яламятляр  - 

бядянин юн щиссясиндя олан бир сыра сегментлярин шяклинин дяйишяряк, «clitel-

lum» –у, йяни кямяри ямяля эятирмяси, параподилярин олмамасы, лакин гылла-


 

171 


рын  галмасыдыр.  Бу  нювляря  ъинси  щермафродитизм  вя  ъинси  щцъейрялярин  ко-

пулйасийасы хасдыр, инкишафлары бирбашадыр,  щяйат тсикли нисбятян гысадыр.  

Йарымтипя  ики  синиф  дахилдир:  Азгыллылар(Oligochaeta)  вя  Зялиляр  (Hi-

rudinea)

 

Азгыллылар (Oligochaeta) синфи



Ясасян ширинсуда вя торпагда йа-

шайан  формалардыр,  надир  щалда  паразитляря  раст  эялинир.  Мцасир  фаунада 

5000  нювц  мялумдур  ки,  онлардан  20%  ширинсу,  74%  торпаг  вя  6%  дяниз 

нювляридир. Бу синфин нцмайяндяляри щагда щеч бир палеонтоложи мялуматлар 

йохдур. 

Азгыллы  гурдларда  хариъи  вя  дахили  метамерийа  полихетлярдя  олдуьу 

кимидир. Бядян сегментляринин сайы 40-дан 600-я гядяр олур, надир щалларда 

5-9 ядяддир. Нювлярин чохунда бир нечя сегментлярин, йяни буьумларын се-

лому  бирляшмиш  вязиййятдя  олур.  Адятян  бядянин  юн  буьумлары  ларвалдыр, 

йяни рцшейм сегментляридир. Бу, щямин буьумларын асанлыгла реэенерасийа 

олунма  габилиййятляриндя  дя  бирузя  верир  –  ъаван  олигохета  дярщал  там 

сайда  сегментлярля  формалашыр  вя  ларвал  сегментлярля  анал  пяр  арасында 

бюйцмя зонасы ямяля эялмир. Щярякят органлары – параподиляр олмур, явя-

зиндя бядянин щяр ики тяряфиндя гылъыглар йерляшир. Щямин гылъыглар ектодер-

майа  йюнялмиш  (батмыш)  хцсуси  щцъейрялярдян ямяля  эялир  вя  онларын  ясасы 

сегментин язяляси иля ящатя олунмушдур. Мцхтялиф груп олигохетлярдя гылла-

рын сайы формасы вя узунлуьу мцхтялифдир. 

Олигохетлярдя  баш  пяри  –  простомиум  зяиф  инкишаф  етмишдир.  Адятян 

простомиум эюзляр вя чыхынтылардан мящрумдур. Анал пярдя дя – пиэидиум 

цзяриндя чыхынтылар йохдур.  



Дяри-язяля  кисяси.  Бядян  хариъдян  епители  гаты  иля  юртцлцдур.  Хариъи 

епители  гаты  селикли  вязлярля  зянэиндир,  хцсусян  дя  торпагда  йашайан  олиго-

хетлярдя. Дяри епителиси назик кутикула гатыны ифраз едир. Бядян цзяриня ифраз 

олунан  селик  гурду  механики  тясирлярдян  вя  гурумагдан  горуйур.  Дяри 

епителисинин алтында щялгяви вя бойлама язяляляр йерляшир ки, дахилдян онлар 

селомик епители иля юртцлмцшляр ( шякил 46). 

 

 

 



 

172 


 

Шякил 46. Йаьыш гурдунун (Lumbricus terrestris) бядян диварынын гурулушу 

(кюндялян кясик): 



 -  дяри-язяля кисяси;     II – кутикула вя епители:  

1 – кутикула, 2 – 

епители, 3 – щялгяви язяляляр, 4 – бойлама язяляляр, 5 – селомик епители, 6 – зцлал вязиси, 7 – 

селик вязиси, 8 – базал мембран, 9 – епители щцъейряляри 

 

Щязм  системи.  Бцтцн  бядян  бойу  узанан  баьырсаьын  цзяри  селомик 

епителидян  формалашан  хлорагоэен  тохума  иля  ящатя  олунмушдур.  Баьыр-

саьын юн тяряфиндя язяляви удлаьа ачылан аьыз дялийи, сонра назик гида бору-

су, чинядан вя мядя йерляшир. Орта баьырсаг дахиля доьру йюняляряк, тифлозол  

адланан узунуна бцкцшц ямяля эятирир. Адятян хлорагоэен тохума щямин 

бцкцшя  дя  дахил  олур.  Бу  тохуманын  ясас  функсийасы  –  гида  васитясиля  ( 

чцрцмцш  йарпаглар)  гурдун  бядян  дахилиня  кечян  токсики  бирляшмяляри  ( 

щумин туршуларыны) нейтраллашдырмаг вя щязмин хейирли бирляшмялярини юзцн-

дя топламагдыр. Торагда йашайан гурдларын гида борусунун диварында цч 

ъцт вязиляр вардыр ки, онлар калсиуму ифраз едирляр ( ящянэ вязиляри). Калсиум 

ионлары ганда вя щязм системиндя туршу – гяляви нисбятини ( йяни пЩ-ы) тян-

зимляйир (шякил 47). 

 


 

173 


 

Шякил  47.  Йаьыш  гурдунун  хариъи  вя  дахили  гурулушу  (Наталийя  эюря)    А. 

Бядянин  кюндялян  кясийи: 

1,  2  –  кутикула  вя  дяри,  3  –  щялгяви  язяляляр,  4  –  узунуна 

язяляляр,  5  –  ендотели,  6  –  селом,  7  –  баьырсаг  бошлуьу,  8  –  бел  ган  дамары,  9  –  гарын 

дамар,  10  –  гарын  синир  зянъири  вя  неврал  дамарлар,  11,  12  –  гыллар,  13  –  язяляляр,  14  – 

метанефридиляр  вя  онун  ахары,  15  –  дяри  вя  язяля  дахилиндяки  капилйарлар,  16  –  тифлозолун 

каналы,  17  –  хлорагоэен  щцъейряляр;         

Б. Lumbricus – ун анатомийасы ( Бурмбаха 

эюря): 


1 – простомиум, 2 – серебрал дцйцнляр, 3 – удлаг, 4 – гида борусу, 5 – йан црякляр, 

6  –  бел  ган  дамары.  7  –  тохум  кисяляри,  8  –  тохумлуглар,  9  –  тохум  гыфлар,  10  –  тохум 

борусу,  11  –  диссепиментляр,  12  –  метанефридиляр,  13  –  дорзо-субневрал  дамарлар,  14  – 

орта баьырсаг, 15 – язяляви мядя, 16 – зоб, 17 – йумурта борусу, 18 – йумурта гыфлары, 19 

– йумурталыг, 20 – тохумгябуледиъиляр 

(рум рягямляри иля бядян сегментляри эюстярилмишдир) 

 

 

Бядян  буьумларынын  дахили  гурулушунун  сяъиййяви  хцсусиййяти 



ондан  ибарятдир  ки,    буьумларын  саь  вя  сол  тяряфляри  арасындакы 

аракясмялярин  бел  щиссяси  йохдур.  Она  эюря  дя  бел  ган  дамары  билаваситя 

баьырсаьын  цзяриндя,  йяни  хлорагоэен  тохумада  йерляшир.  Бязи  эювдя 

буьумларынын бирляшмяси ися бядяня мющкямлик верир. 

 

Ган-дамар  системи  полихетлярдя  олдуьу  кимидир.  Йяни  щялгяви 

дамарларла  бир-бири  иля  бирляшмиш,  дюйцнян  бел  вя  гарын  дамарлары  вардыр. 

Полихетлярдян  фяргли  олараг,  азгыллы  гурдларда  гида  борусунун  ятрафында 

йерляшян щялгяви дамарлар да дюйцнцрляр вя она эюря дя « щялгяви црякляр» 

адланырлар.  Ганын  тяркибиндя  тяняффцс  пигменти  –  щемоглобин  вардыр. 

Адятян  щемоглобин  ганын  плазмасында  щялл  олунмушдур.  Ган-дамар 



 

174 


системи, ясасян, гида бирляшмяляри, оксиэен вя мцбадиля мящсулларынын нягли 

функсийасыны йериня йетирир (шякил 47 Б). 

 

Ифразат системи метанефридилярля тямсил олунмушдур. Метанефридиляря 

суйу реабсорбсийаетмя габилиййяти хасдыр ки, бу йолла организмя тяляб олу-

нан  майейя  гянаят  олунур  вя  азгыллы  гурдларын  гуру  мцщитиндя  йашайышы 

тямин  едилир.  Реабсорбсийадан  сонра  органызмдя  галан  бярк  екскретляр, 

селомун епителисиндяки  хлорагоэен щцъейрялярдя топланыр. Щямин щцъейря-

ляр ися сонрадан йа нефридилярин гыфындан, йа да бядян дифарында олан хцсуси 

мясамялярдян хариъ олунур. 

 

Синир  системи  щялгяви  гурдлара  хас  олан  гурулушдадыр.  Йяни  бир  ъцт 

удлагцстц  дцйцнляр    (бейин)  вя  гарын  синир  зянъириндян  ибарятдир.  Щисс  ор-

ганлары  нисбятян  зяиф  инкишаф  етмишдир.  Адятян  эюзляр  олмур,  лакин  дяридя 

чохлу сайда щисси щцъейряляр вардыр. Мясялян, ишыьащяссас, ламися вя диэярля-

ри.  Ашкар  олунмушдур  ки,  йаьыш  гурдлары  эцнцн  узунлуьу,  температур  вя 

рцтубятин  дяйишилмясиня  гаршы  ъаваб  реаксийаларына  маликдирляр.  Она  эюря 

дя бу щейванлара шагули  истигамятдя  суткалыг вя фясли йердяйишмя хасдыр. 

 

Ъинси систем олигохетлярдя щермафродитдир (шякил 47 Б). Азгыллы гурд-

ларын чохунда майалама чарпаздыр. 

 

Йаьыш  гурдунда  (шякил  47  Б)  еркяк  ъинси  вязиляр  бядянин  юн  сег-



ментляриндя  -  10-ъу  вя  11-ъи  сегментлярдя  йерляширляр.  Бу  тохумлуглар  цч 

ъцт тохум кисяляри иля юртцлцдцр. Тохумлуглардан сперма тохум кисялярин-

дя топланыр вя бурада йетишир. Сонрадан сперматозоидляр хцсуси ъинси гыфла-

рын васитясиля тохум борусуна кечирилир. Саь вя сол тяряфлярин тохум борулары 

бирляшиб, ики бойлама каналы ямяля эятирир ки, щямин каналлар 15-ъи сегмен-

тдя  еркяк  ъинси  дяликляр  васитясиля  хариъя  ачылыр.  Диши  ъинси  систем  ися  13-ъц 

сегментдя йерляшян бир ъцт йумурталыгла тямсил олунмушдур. Гыфларла тямин 

олунмуш йумурта борулары 14-ъц сегментдя диши ъинси дяликлярля хариъя ачы-

лырлар.  Диши  ъинси  системя  дя  13-ъц  сегментдя  аракясмялярдян  формалашан 

йумурта кисяляринин олмасы да хасдыр. Бу кисяляр, йумурталыглары вя йумур-

та боруларынын гыфларынын цзярини юртцрляр. Бундан ялавя, диши ъинси системя 9 

вя 10-ъу сегментлярдя йерляшян ики ъцт тохумгябуледиъиляр дя аиддир. 

 

Йаьыш  гурдунун  майаланмасы  чарпаздыр.  Йумурта  гойулмаздан 



яввял ики гурд юн тяряфляри иля бир-бириня мцвяггяти йапышараг, тохум майе-

лярини гаршылыглы мцбадиля едирляр. Йумурта щцъейряляри майаланмайа щазыр 

оларкян, бядяндяки кямяр зона гаты ширя ифраз едир. Щямин майе бяркийя-

ряк, кямяр зона цзяриндя муфтайа чеврилир. Гурдун бядяни йыьылыб ачылдыгъа 

муфта юня доьру сцрцшцр. О, 14-ъц сегментдян кечяркян орайа йумурта, 

9-10-ъу сегментлярдян ися орайа сперматозоидляр дахил олур вя майаланма 

эедир. Сонра муфта сцрцшяряк гурдун баш тяряфиндян торпаьа дцшцр. Уъ тя-

ряфдян бцзцляряк бараманы ямяля эятирир. Бунун ичярисиндя йеткин фярдя ох-

шар кичикюлчцлц гурдлар формалашыр вя чыхыр. 

 

Азгыллы  гурдларын  ян  нящянэ  нювляри  2  м-я  чатыр.  Гуруда  йашайан 



формалар чцрцмцш йарпаглар вя торпаг детрити иля гидаланырлар. Ширинсу нюв-

ляри  (  Enchytreidae)  фитопланктонла  гидаланыр.  Бир  чох  нюв  балыгларын  ясас 



 

175 


гидасыны тяшкил едир. Бязи ширинсу нювляри хцсуси дяри боруъугларда йашайыр-

лар. Она эюря дя суйу чиркляндирян цзви бирляшмялярин ян йцксяк гатылыглары-

на беля дюзцмлцдцрляр. Азгыллы гурдларын бу нювляринин суда кцллц мигдар-

да чох олмасы щямин суйун чирклилик сявиййясини тясдигляйир

Лакин  азгыллы  гурдларын  торпагда  йашайан  нювляринин  биосфердя  ол-



дугъа  бюйцк  ролу  вардыр.  Онлар  торпаьы  баьырсагларындан  кечиряряк  ону 

мцнбитляшдирир,  йарпаглары  торпаг  гатына  чякяряк,  чцрцнтцлярля  зянэинляш-

мясиня сябяб олурлар. Щямин гурдлар торпаьын дярин гатларындан цст гата 

биоэен кимйяви бирляшмяляри кечирирляр. Демяли, торпаьын мцнбитляшмяси иля 

йанашы  аерасийасы да баш верир. Бу ися торпаьын мящсулдар гатынын чохал-

масына сябяб олур. 

Илк дяфя олараг, йунан философу вя эюркямли алим-тябиятшцнас Аристо-

тел торпаг гурдларыны «торпаьын баьырсаьы» адландырмышдыр. Ч.Дарвин ися бу 

щейванларын мящсулдар гатын артырылмасында ролуну гейд етмишдир. Азгыллы 

гурдларын  бязи  нювляри  диэяр  онурьасыз  щейванлар  кими,  пейин  кцтляляриндя 

раст эялинир вя онлар щязм олунмамыш щиссялярин парчаланмасыны щяйата ке-

чирирляр. 

Синиф ики дястяйя бюлцнцр: Naidomorpha вя Lumbricomorpha. Биринъи 

дястянин  нцмайяндяляри  ясасян  суда  йашайан(Tubifex,  Stylaria)  формалар-

дыр. Торпагда йашайанлардан Enchytraeus-у эюстярмяк олар. 

Lumbricomorpha дястясиня суда вя гуруда йашайан нювляри хасдыр: Eusenia, 

Lumbricus  ъинсиня  аид  олан  гурдлар,  нящянэ  форма  олан  Megascolides 

australis (2 м) аиддир. 

Н.П.  Феноэенованын(1969-1983)мялуматларына  эюря,  Хязяр  дяни-

зиндя  олигохетлярин  31  нювц  йашайыр.  Бурада  раст  эялинян  азгыллы  гурдлар 

мяншяъя ширинсу нювляридир (Psammoryctides deserticola, Peloscolex caspicus 

вя  б.).  Азярбайъанын  дахили  су  щювзяляриндя  (  Абшерон,  Шяки  -  Загатала, 

Кцр-Араз овалыьы Талыш, Нахчыван МР, Эянъя - Газах, Лянкяран) ися Я. 

Г.  Гасымов  (1965-1972)  тяряфиндян  90  нюв  олигохет  мцяййянляшмишдир. 

Йаьыш  гурдларынын  Азярбайъанда  35  нювц  мялумдур  (Eiseniella,  Dendro-



baena, Helodrilus, Octolasium ъинсляри). 

 

 



Зялиляр (Hirudinea) синфи

 ясасян дяниз, ширинсу вя надир щалларда 

гуру мцщитдя торпагда йашайан, бязян дя аздузлу суларда раст эялян фор-

маларла тямсил олунур. Зялиляр – гансоран йыртыъылардыр, йяни онурьасыз щей-

ванларын, балыглар, амфибиляр, сцрцнянляр, гушлар вя мямялилярин ганы иля ги-

даланырлар.  Щал-щазырда  400  нювц  мялумдур.  Ъянуби  Америка,  Ъянуб-

Шярги  Асийанын  тропик  мешяляриндя  аьаъ  вя  торпагда  йашайан  формалар 

мювъуддур ки, онлар истиганлы щейванлар вя инсан цчцн тящлцкялидирляр. 

 

Зялиляр  морфоложи  хцсусиййятляриня  эюря  азгыллы  гурдлара  даща  чох 



йахындырлар. Эюрцнцр ки, зялиляр азгыллы гурдларын гядим яъдадларындан инки-

шаф етмишляр. Онлары фяргляндирян ясас хцсусиййят – гансорма габилиййятиня 

малик олмаларыдыр. 


 

176 


 

Хариъи эюрцнцшя эюря, зялиляри фяргляндирян сяъиййяви яламят – бядян-

ляринин  дорсовентрал  истигамятдя  йастылашмыш,  чохунда  юн  вя  арха  сор-

маъларын олмасы вя параподилярин олмамасыдыр (шякил 48). 



 

 

Шякил  48.  Тибб  зялисинин  (Hirudo  medicinalis)  гурулушу  (Наталийя  эюря): 

А. 

Баьырсаьы тяърид олунмуш щалда: 

1 – аьыз сормаъынын йери, 2 – чяняляр, 3 – баш дцйцн, 4-

5 – гарын синир зянъири, 6 – метанефридиляр, 6

1

 – тохум борусу, 7 – йан синус, 8 – дайаг вяз, 



9 – ъцтляшмя органы, 10 – тохумхариъедян канал, 11- тохум говуьу, 12 – йумурталыг, 13, 

18 – балалыг йолу, 14, 15 – биринъи ъцт тохумлуглар, 16 – ахырынъы ъцт тохумлуглар; 



Б.

  – 


Баьырсаьын  гурулушу: 

1  –  бядянин  юн  щиссяси,  2  –  чяняляр,  3  –  удлаг,  4  –  онун 

язяляляри,  5  –  багырсаьын  юн  ъцт  кор  ъибляри,  6  вя  6

1

  –  онунъу  ъцт  кор  ъибляр,  7  –  арха 



баьырсаг,  8  –  дцз  баьырсаг,  9  –  арха  сормаъ,  10-  метанефридиляр,  11  –  дяри,  12  –  щялгяви 

язяляляр, 13 – узунуна (бойлама) язяляляр, 14 – паренхима 

 

 

Зялилярин  аз  нювцндя  (Acanthobdellida)  щярякят,  юн  сегментлярдя 



йерляшян  гыллар  васитясиля  щяйата  кечир.  Ясасян  щярякят  язялялярин  кюмяйиля 

бядянин  яйилмяси  йолу  иля  реаллашыр.  Буна  сябяб,  дяри-язяля  кисясиндя 

сегментляр арасында ялавя щалгаларын олмасыдыр. Щяр сегментин диварында 

дяри-язяля кисясинин ялавя щалгалара айрылмасы бядянин яйилмя габилиййятини 

йахшылашдырыр вя щярякят асанлашыр. 

 

Зялилярин дяри-язяля кисяси епители вя язяля лифляриндян тяшкил олмушдур. 



Епители  бядян  цзяриня  сых  кутикуланы  ифраз  едир.  Епители  гаты  вязилярля 

зянэиндир,  Бундан  ялавя,  щямин  щцъейрялярин  ясасында  зялиляря  рянэ  верян 

пигмент  щцъейряляри  йерляшир.  Язяляляр  цчгатлыдыр:  щялгяви,  диагонал  вя 


 

177 


узунуна.  Зялилярин  бядяниня  йасты  форма  верян  дорсовентрал  язяляляр  дя 

вардыр (шякил 49 I). 

 

 

 



Шякил 49. Тибб зялисинин бядянинин кюндялян кясийи: 

1 – епители (дяри), 2 – щялгяви 

язяля,  3  –  эцълц  узунуна  (бойлама)  язяля,  4  –  дорсовентрал  язяляляр,  5  –  ганы  апаран 

кичикюлчцлц лакунлар, 6 – баьырсаг кясийи, 7 – баьырсаьын кор ъибъийи, 8 – йан ган дамары, 9 

– метанефридинин бир щиссяси, 10,11 – тохум борусунун ахары, 12 – тохумлуг, 13 – тохум 

борусу, 14 – метанефридинин говуьу, 15 – бел ган дамары, 16 – гарын ган дамары, 17 – 

гарын  синир  зянъири,  18  –  метанефридинин  ахары,  19  –  ботриоидал  тохума  (  хлорагоэен 

щцъейряляря охшар даняли щцъейряляр йыьымы); 



II  –  Мцхтялиф  зялилярдя  селомун  дяйишилмяси  (Наталийя  эюря):  А.  Гыллы  зялилярин 

(Acanthobdellida) 

бядянинин 

кюндялян 

кясийи; 


Б. 

Хортумлу 

зялинин 

(Rhynchobdellida)  кюндялян  кясийи;  Ъ.  Чяняли  зялилярин(Gnathobdellida)  кюндялян 

кясийи;  Ч.  Herpobdellida  ъинсиня  аид  олан  зялинин  кюндялян  кясийи;  Д.  Йаланчы  ат 

зялисинин лакунар системинин бир щиссяси: 

1 – селом, 2 – паренхима, 3 – бел ган дамары, 

4  –  гарын  ган  дамары,  5  –  синир  зянъири,  6  –  баьырсаг,  7 –  бел  селомик  лакуну,  8  –  гарын 

лакуну, 9 – йан лакунлар, 10 – онларын говуглары 

 

 



Адятян зялилярдя бир нечя юн вя арха буьумлар (мувафиг олараг, 4 

вя  7  ядяд)  бирляшяряк,  сормаълары  ямяля  эятирирляр.  Бу  сормаълар  васитясиля 

зялиляр шикарын бядяниня йапышыр. Юн сормаъ аьызы ящатя едир. Арха сормаъ 

ися бир гядяр бюйцкдцр вя анал дялик щямин сормаъын юн тяряфиндян йерляшир. 

Зялилярин  бядянинин  сегментляшмяси  щомономдур,  йяни  ейниъинсли 

буьумлардан тяшкил олунмушдур. Щяр щягиги сегмент (дахили буьумлашма) 

3-5  ядяд  хариъи  щялгяйя  мцвафиг  эялир.  Зялилярин  бядяни,  сормаълары  ямяля 

эятирян  сегментлярля  бирликдя  ъями  30-33  ядяд  сегментдян  тяшкил 

олунмушдур.  

 

Зялилярин  мцхтялиф  групларында  мезодермал  мяншяли  паренхима 



мцхтялиф  сявиййядя  инкишаф  етмиш  олур.  Паренхима  ембриоэенездян 

башлайараг,  тядриъян  селому  долдурмаьа  башлайыр.  Селом  йалныз  ян 

примитив зялилярдя – гыллыларда (Acanthobdellida) сахланылыр. Селому тамамиля 

паренхима  иля  долу  оланларда  эювдянин  аракясмяляр  васитясиля  болунмяси 



 

178 


итир  вя  дахили  органлардан  йалныз  ифразат  вя  гарын  синир  сцтунларынын 

ганглиляри  (дцйцнляри)  метамер  йерляшмиш  олур.  Паренхимасы  йахшы  инкишаф 

етмиш ясл зялилярдя (Euhirudinea йарымсинфи) ган-дамар системинин структуру 

дяйишир: ган дамарларла дейил, лакунларла, йяни паренхимада олан дяликлярля 

(мясамяляр)  ахыр.  Гансоран  зялилярдя  даима  артан  паренхиманын  инкишафы, 

илк нювбядя, гиданын хцсусиййятляри иля баьлыдыр. 

 

Щязм системи ган сормаьа ихтисаслашмышдыр (шякил 48, 49). Хортумлу 

зялилярдя  хортум,  чянялилярдя  ися  аьыз  бошлуьунда  чяняляр  вардыр.  Щямин 

чяняляр васитясиля шикрын дяри юртцйцнцн тамлыьы позулур. Чяняляр, юзлцйцндя 

цч ядяд бярк, гыраьы дишъикли лювщялярдир. Тибб зялиси дишлядикдян сонра ай-

дын шякилдя чянялярин изи цчшцалы кясик формасында эюрцнцр. Шикары бцтюв уда 

билян йыртыъы зялилярдя чяняляр редуксийайа уьрайыр. 

 

Зялилярин  аьыз  бошлуьуна  тцпцръяк  вязилярин  ахары  ачылыр  ки,  щямин 



секретин тяркибиндя ганын лахталанмасынын гаршысыны алан щирудин зцлалы вар-

дыр.  Зялилярин  язяляви  удлаьы  ган  сормаьа  ихтисаслашмышдыр.  Ган  удлагдан 

сонра кичик  гида  борусуна, сонрадан  ися шяклини дяйишмиш орта баьырсаг – 

мядяйя  кечир.  Мядя  олдугъа  бюйцк  щяъмя  малик  олан  10-11ъцт  йан  кор 

чыхынтылар – ъибляр ямяля эятирир. Мядянин арха ъибляри бир гядяр узунсовдур 

вя онларла арха баьырсаг арасында йерляшян щиссядя щязм щяйата кечир. Ган 

ещтийаты олан зяли, бир нечя ай гидаланмадан йашайа билир. 

 

Ган-дамар системи йалныз примитив зялилярдя (Acanthobdellida, Rhyn-



chobdellida) инкишаф етмишдир, йяни гыллыларда вя нисбятян хортумлу зялилярдя. 

Бу систем гапалыдыр вя азгыллы гурдларын ган-дамар системиня охшардыр. Ла-

кин чяняли зялилярдя (Gnathobdellida) ясл ган-дамар системи бцтювлцкдя ат-

рофийайа уьрайыр вя онун функсийасы тамамиля селомун галыьы олан лакунар 

системя мяхсус олур. Ики ядяд йан лакун вя бел, гарын лакунлары вардыр (шя-

кил 49 II). Лакунлар селомун паренхима иля долмасы нятиъясиндя формалашыр. 

Хортумлу зялилярдя ган-дамар системи аралыг мювге тутур: лакунар систем-

ля йанашы орада ган-дамар системи дя  сахланылмыш олур. 

 

Зялиляр бядян сятщи иля тяняффцс едирляр. Йалныз бязи дяниз зялиляриндя 



бядянин йанларында дяри гялсямяляри инкишаф едир. 

 

Ифразат системи метамер йерляшмиш метанефридилярля тямсил олунмуш-

дур. Мясялян, тибб зялисиндя (шякил 48, 49) 17 ъцт метанефриди вардыр. Щямин 

нефридилярин  гыфлары  селомун  йан  лакунларына  бахыр.  Нефридилярин  гыфындан 

кор  гуртаран  ахар  айрылыр  ки,  эенишляняряк  говуг-резервуары  ямяля  эятирир. 

Щямин  резервуардан  диссимилйасийа  мящсуллары  осмотик  йолла  нефридинин 

каналына ютцрцлцр вя хариъ олунур. 

 

Синир  системи  гарын  синир  зянъири  типиндядир.  Беляки,  зялилярдя  синир 

дцйцнляринин  щиссяли  шякилдя  бирляшмяси  мцшащидя  олунур:  удлагалты  дцйцн 

дюрд ъцт ганглинин, ахырынъы дцйцн ися йедди ъцт ганглинин бирляшмясиндян 

формалашыр. 

 

Зялилярдя  ишыьы  гябул  едян  бир  нечя  эюзлярдян  (1-5  ъцт)  башга,  чох 



йахшы инкишаф етмиш кимйяви щисс органлары да вардыр. Щяр сегментдя кюндя-

 

179 


лян сыраларла дцзцлмцш гядящшякилли бу органлар бюйцк ящямиййят кясб едир. 

Онларын васитясиля зялиляр шикарын йахынлашмасыны щисс едирляр.  

 

Ъинси систем зялилярдя щермафродитдир. Тибб зялисиндя (шякил 48) дог-

гуз ядяд тохум кисяси вардыр. Щямин тохум кисяъикляриндян тохумчыхаран 

каналъыглар айрылыр ки, онлар бирляшяряк, ики ядяд тохум борусуну ямяля эя-

тирир.  Бядянин  юн  щиссясиндя  щямин  тохум  борулары  йумагъыглар,  йяни  то-

хумлугларын  чыхынтыларыны  формалашдырырлар.  Сонрадан  ися  онлар,  ъцтляшмя 

органыны дялиб кечян тяк тохум хариъ едян каналы ямяля эятирирляр. 

 

Йумурталыглар  бир  ъцтдцр,  онлар  да  йумурта  кисяляринин  дахилиндя 



йерляширляр. Йумурталыглардан балалыьа ачылан йумурта борулары айрылыр. Ба-

лалыг  ися  балалыг  йолуна  ачылыр.  Ъинси  дяликляр  ики  ядяддир  –  юн  диши  вя  арха 

еркяк ъинси дялик. 

 

Чохалма  вя  инкишаф  .  Азгыллы  гурдлардан  фяргли  олараг,  зялилярдя 

майаланма дахилидир. Копулйасийадан сонра йумурталар йерляшян барама 

(олигохетлярдя олдуьу кимидир, йяни 9-11 –ъи сегментлярдя  формалашан кя-

мяр  щесабына  ямяля  эялян)  торпаьа    вя  йа  су  щювзясинин  дибиня  гойулур. 

Инкишаф бирбашадыр. 

Хязяр  дянизиндя  мяскунлашан  зялиляр  (Piscicola  caspica  Sal.,  Cas-

piobdella  tuberculata  Eps.,  Archaeobdella  esmonti  Grimm.)  мяншяъя  ширинсу 

формаларындан  ямяля  эялмишлярдир  (Епштейн,  1968).    Азярбайъанын  ширинсу 

щювзяляриндя  (Кичик  Гызылаьаъ  кюрфязи,  Кцр  чайы,  Эюйэюл,  Юрдякэюл  вя  с.) 

ися 14 нюв зяли мяскунлашыр (Державин, 1951; Гасымов, 1972). Тибб зялисиня 

(Hirudo  medicinalis  L.)  чохлу  сайда  Лянкяран  су  щювзяляриндя  йашайыр. 

Бундан 


ялавя 

бу 


зонада 

Limnotrachelobdella 

turkestanica 

Stsiheglen.нювцня дя тез-тез раст эялинир. 

 

Зялиляр ики йарымсинфя бюлцнцр: Гядим зялиляр (Archihirudinea) вя  Ясл 



зялиляр (Euhirudinea)

 

Гядим  зялиляр  бир  дястяни  ящатя  едир  –  Acanthobdellida  дястяси.  Бу 

дястянин  нцмайяндяляри  юзцндя  щям  зялиляря,  щям  дя  азгыллы  гурдлара  хас 

олан яламятляри бирляшдирирляр. Онларда бядянин юн уъунда сормаълар явязи-

ня гармагшякилли гыллар вардыр ки, арха сормаъла бирликдя сащибин бядяниня 

бирляшмя  функсийасыны йериня йетирирляр. Адятян бу зялиляр балыгларда пара-

зитлик едирляр, мясялян гыллы зяли Acanthobdella pelledina ала балыгларын пара-

зитидир. 

 

Ясл  зялиляр  ики  дястяни  ящатя  едир  –  Хортумлу  зялиляр 

(Rhynchobdellida)  вя  Хортумсузлар  вя  йа  Чяняли  зялиляр  (Arhynchobdellida 



вя йа Gnathobdellida). 

 

Хортумлу  зялиляр  балыглар,  гушлар,  тысбаьалар,  гурбаьалар,  йумшаг-



бядянлиляр  вя  мцхтялиф  хярчянэкимилярин  цзяриндя  паразитлик  едирляр.  Хор-

тумсуз зялиляр ися йалныз онурьалы щейванларын паразитляри вя йа йыртыъылардыр. 

Онларын  хортуму  олмаса  да  аьыз  бошлуьунда  чяняляри  вардыр.  Ян  чох 

йайылмыш нювляр бюйцк вя кичик йаланчы ат зялиляридир (Herpobdella, Haemopis 



 

180 


sanguisuga), илбиз зялиси, тибб зялиси (Hirudo medicinalis), балыг зялисидир (Pisi-

cola geometra). 

 

Еколожи  бахымдан  зялилярин  бир  паразит  вя  йа  йыртыъы  кими,  тябии  сеч-

мядя  бюйцк  ролу  вардыр.  Беляки,  онлар  адятян  хястя,  зяифлямиш  щейванлара 

щцъум едирляр. Лакин зялилярин бир чох нювляри балыгчылыг тясяррцфатларына да 

ъидди зяряр вура билирляр. Ат зялиси ев щеванларынын(ат, иняк вя гойунлар) па-

разити  кими,  тящлцкялидир.  Су  нощурларындан  су  ичяркян  щейванларын  удлаг, 

няфяс йолуна кечмякля, боьулмаларына сябяб ола билирляр.  

Тябабятдя  ися  тибб  зялиси  щипертоник  хястяликдя,  склероз,  инсулт  вя 

диэярляриндя  истифадя  олунур.  Тропик  юлкялярдя  раст  эялян  зялиляр  инсан  вя 

щейванлар  цчцн  олдугъа  тящлцкялидирляр,  чцнки  аьаъ  вя  торпагдан  инсан 

цзяриня щцъум етмиш формалар ганахмалара сябяб олурлар. Адятян бу нюв-

ляр инсаны дишлядикдя щисс олунмур. Су зялиляри ися дцйц якин сащяляриндя иш-

ляйян инсанлара щцъум едир. 

 

Annelida типиня  ики ялавя синиф дя аиддир – Ехиуридляр (Echiurida) вя 

Сипункулидляр  (Sipunculida).  Бунлар  дяниз  дибиндя  йашайан,  бядянляри 

буьумлара айрылмайан, щярякятсиз щейванлардыр. Ехиуридлярин бядянляринин 

юн  щиссясиндя  щярякятли  тутуъу  пяр  йерляшир  ки,  онун  васитясиля  гиданы  тута 

билир. Аьыз щямин пярин ясасында йерляшир, анал дялик ися  бядянин якс уъун-

дадыр. Бу щеванларын бядяни  вя селом сегментляря айрылмыр вя синир системи 

чох примитивдир: удлагятрафы щалга вя гарын синир зянъириндян ибарятдир. Щисс 

органлары зяиф инкишаф етмишдир. Ган дамар системи  вардыр. Ган рянэсиздир 

вя лейкоситляря маликдир. Ифразат органлары сцрфялярдя протонефридиляр, йеткин 

фярдлярдя  ися  шяклини  дяйишмиш  метанефридиляр  вя  нефромиксийаларла  тямсил 

олунур. 


Ехиуридляр  айрыъинслидирляр:  диши  фярд  бир  нечя  сантиметр  узунлугда-

дыр, еркяк ися 3 мм-дян артыг олмур вя еркякляр чох сайда олмагла, дишинин 

хортумунда  йашайырлар.  Эюрцнцр  ки,  еркяк  фярдляр  гидаланмырлар  вя  ко-

пулйасийа заманы диши ъинси системя (нефромиксийа ахарлары иля) кечирляр. Ин-

кишаф метаморфозладыр, сцрфя – трохофордур (шякил 50 А). 

Сипункулидляр  азсайлыдырлар  (250  нюв).  Адятян  йа  бентосда,  йа  да 

башга  щейванларын  (полихетлярын)  боруъугларында,  молйускларын  чанагла-

рында йашайырлар. Бядянляри кисяшякилли вя йа гурдабянзярдир. Бу щеванларда 

аьызла анус бир-бириня йахын йерляшир. Ган-дамар системи йохдур, нефромик-

сийалар вардыр. Синир системи бир ъцт удлагцстц дцйцн, удлагятрафы щалга вя 

гарын  синир  зянъириндян  ибарятдир.  Щисс  органлары  демяк  олар  ки,  йохдур. 

Баьырсагда лакунлар вардыр. Айрыъинслидирляр, сцрфя – трохофордур (шякил 50 

Б). 

Мцасир тяснифатда бу синифляр тип кими тягдим олунур (Матекин, Ле-



онтйева, 2007). 

 


 

181 


 

 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin