Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   52

 

Сярбястйашайан  йасты  гурдлардан  башланьыъ  эютцрян  немертинляр 

(ъями 750 нюв) дяниз щейванларыдыр: сярбяст дяниз йыыртыъыларыдыр, надир щал-

ларда  паразитлик  едян  вя  ширинсу  нювляриня  раст  эялинир.  Ясасян  сащил  зона-

ларда йашайан бу гурдшякилли нювлярин узунлуьу 2 м-я гядяр ола билир. Йал-

ныз  Lineus longissimus мцстясналыг тяшкил едяряк, узунлуьу 30 м-я  чатыр. 

Немертинлярин бядяни кирпикли епители иля юртцлцдцр. Немертинляри йа-

сты  гурдлардан  (ясасян  Турбелларилярдян)  фяргляндирян  ъящятлярдян  бири  – 

эцълц  язяля  системинин  олмасыдыр.  Мцхятлиф  истигамятдя  йерляшмиш  язяляляр-

дян(щялгяви вя узунуна лифляр) формалашан бцтюв язяля кисяси йеткин немер-

тинлярдя,  демяк  олар  ки,  бядянин  цмуми  щяъминин  йарысыны  тяшкил  едир. 

Эцълц  язялялярин  олмасы  немертинлярин  щям  щярякятини  тямин  едир,  щям  дя 

бязян юзцндян бюйцк юлчцдя олан шикарын удулмасына имкан верир. Лакин 

немертинляр арасында шикарын ширясини соран нювляр  дя мювъуддур. Немер-

тинлярин бядян бошлуьу йохдур. Органлар арасындакы бошлуглар паренхима 

иля долудур. Бязи мялуматлара эюря, немертинлярин инкишафынын илкин мярщя-

ляляриндя  бластоселдя  цзян  сярбяст  мезодермал  щцъейряляр  хариъдян  баьыр-

саьын цзяриня чюкцрляр вя ич тяряфдян ектодерманы дюшяйян епителини  ямяля 

эятирирляр. 

 Бцтцн немертинляря аьызын юнцндя, хцсуси гында йерляшян хортумун 

олмасы хасдыр. Сон мялуматлара эюря, хортумун йатаьы селомик епители иля 

(селотели)  дюшянмишдир.  Илк  дяфя  олараг,  немертинлярдя  ган-дамар  системи 

формалашыр  ки,  бу,  илк  бядянбошлуьунун  тюпямясидир.  Йасты  гурдлардан 

фяргли  олараг,  немертинлярин  щязм  системи  цчшюбялидир:  юн,  орта  вя  арха 

баьырсагдан  тяшкил  олмушдур.  Мараглыдыр  ки,  хортумун  йатаьынын  дахили 

уъу кордур вя гида онун васитясиля баьырсаьа дцшя билмир. Бу хцсусиййят дя 

немертинляри  турбеллариляря  йахынлашдырыр:  бязи  турбелларилярдя  дя  (Rhab-

docoelida  дястясиндя)  хортум  баьырсагла  ялагяли  дейилдир.  Немертинлярдя 

ифразат  системи  протонефридилярля  ифадя  олунур.  Синир  системи  –  ортогондур. 

Хцсуси  тяняффцс  цзвляри  йохдур.  Немертинляр  айрыъинслидирляр,  майаланма 

хариъидир,  йумурта  щцъейрясинин  бюлцнмяси  спирал  типдядир.  Инкишаф  мета-

морфозладыр – планктон сцрфя пилиди мювъуддур. 

Немертинляр типи ейни адда олан бир синифля тямсил олунмушдур

Ne-

mertini синфи.

 

Немертинлярин цмуми морфофунксионал характеристикасы. Немертинля-

рин чохунда, хцсусян хортуму цзяриндя ийняляр(стилетляр) олмайанларын бя-

дяни парлаг рянэлидир. Дяри-язяля кисяси, хариъдян кирпикли силиндрик щцъейря-

лярдян ибарят олан бир гат епителидян тяшкил олмушдур (шякил 33, А). Епители 

гатында дяри цзяриня селик ифраз едян чох сайда вязли щцъейряляр вардыр. Епи-

телинин  алтында  дайаг  гаты  адланан  вя  низамсыз  нцвяли,  назиклифли  базал 



 

127 


мембран йерляшир. Ондан алтда щялгяви язяляляр, сонра диагонал вя, нящай-

ят бойлама язяляляр йерляшир. Лакин бязи немертинляря цчгатлы, арасында щял-

гяви  язяля  лифляри  йерляшян  ики  гат  бойлама  язяляли  дяри-язяля  кисяси  хасдыр. 

Бундан ялавя, немертинлярдя бядяня йастылашмыш форма верян дорсовентрал 

язяляляр дя вардыр (шякил 33 Б, I – II). 

Щязм системи дцз бору шяклиндя олан баьырсагла тямсил олунмушдур. 

Гарын  нащиййясиндя  йерляшян  аьыз,  гыса  ектодермал  гида  борусуна  ачылыр. 

Гида борусу ентодермал орта баьырсаьа (бязи формаларда ися эенишлянян вя 

мядя адланан щиссядян сонра) бирляшир. Немертинлярин чохунда орта баьыр-

саг йанларда тякрарланан, симметрик габарыглар – «ъибъикляр» ямяля эятирир. 

Арха баьырсаг чох гысадыр, анал дялийи иля гуртарыр. Хортум – немертинляр 

цчцн сяъиййяви органдыр. О, хортум бошлуьу – ринхоселомда йерляшир. Рин-

хоселомун язяляляринин йыьылмасы нятиъясиндя, гында (йатагда) йерляшян хор-

тум хариъя тулланыр. Бир чох нювлярдя хортум ийнялидир (йараглы немертинляр) 

вя зящярли вязля тяъщиз олунмушдур. 

 

Шякил 

33. 

Немертинлярин 

гурулушу 

(Наталийя 

эюря

): 


А. 

Немертинин(Drepanophorus albolineatus) бядянинин баьырсаг нащиййясиндя пара-

медиал кясийи

:  1  –  дяри  епителиси,  2  –  базал  мембран,  3  –  щялгяви  язяляляр,  4  –  диагонал 

язяляляр, 5 – бойлама язяляляр, 6 – синир системинин йан сцтуну, 7 – дорсовентрал язяляляр, 8 

– орта баьырсаг кясийи, 9 – ринхоселомун кясийи,10 – ган дамарынын кясийи, 11 – йумурта; 



Б.  Мцхтялиф немертинляр: I    -  анатомийасы,  II    -  ифразат  системинин  ган  дамарына 

нисбятян йерляшмяси,       III – сцрфя – пилиди,    IV –немертин Lineus gesserensis (Га-

ра, Шимал вя Йапон дянизляриндя):

 

1 – баьырсаг, 2- баьырсаг ъибъикляри, 3 – вентрал ган 



дамары, 4 – бел ган дамары, 5 – йан дамар, 6 – ифразат каналы, 7 – йумурталыглар, 8 – хор-

 

128 


тум, 9 – стилет, 10 – серебрал орган, 11 – эюзъцкляр, 12- удлагцстц синир комиссурасы, 13 – 

удлагалты синир комиссурасы, 14 – тяпя  органы 

 

 

Синир системи бейини ямяля эятирян бир ъцт дцйцн вя онлардан айрылан 



ики йан синир сцтунундан ибарятдир – ортогон типлидир. Синир сцтунлары арасын-

да чохсайлы комиссуралар(кюндялян синир лифляри) вардыр. Дцйцнлярин бир ъцтц 

бядянин  юн  щиссясиндя  хортум  йатагынын  цстцндя,  о  бири  ъцтц  ися  онун  ал-

тында йерляшир. Щисс органлары мцхтялифдир: 2-3 ъцт эюзъцкляр, гоху йарыглары, 

щисси тцкъцкляр. Гоху йарыглары титряк кирпикли епители иля юртцлцдцр.Башын кя-

нарларында йерляшян вя бейинля ялагяси олан серебрал органлар дярин чюкцк-

лярдир. Ясас функсийасы – шикар йахынлашдыгда суйун кимйяви тяркибинин дяй-

ишилмясини щисс етмякдир. Бейинля ялагялилийи бу органын щормонал тянзимдя 

дя иштиракыны ифадя едя биляр. Эюзляр чох примитивдир: ишыьащяссас щцъейряляр 

вя мцвафиг пигментли юртцкдян ибарятдир. Эюзляря эюрмя синири бирляшир. 

 

Ган-дамар системи гапалыдыр: бир бел вя ики йан дамарлардан ибарят-

дир.  Бу  дамарлардан  чохсайлы  шахяляр  айрылараг,  капилйарлар  торуну  ямяля 

эятирир. Ясас ган дамарлары бядянин юн вя арха уъларында бири диэяриня ке-

чирляр.  Бу  системин  ясас  функсийасы  –  бцтцн  органлары  вя  бядян  щиссялярини 

гидалы  цзвц  бирляшмялярля  тямин  етмякдир.  Ганда  щцъейря  елементляри вар-

дыр. Онларын тяркибиндя гана рянэ верян (гырмызы, сары, йашыл) тяняффцс пиг-

ментляри, щятта щемоглобин мювъуддур. 

 

Тяняффцс системи йохдур, газ мцбадиляси дяри васитясиля щяйата кечир. 

 

Ифразат системи протонефридиал типдядир. Ики ясас борудан ибарятдир ки, 

бунлар бязи нювлярдя чох гыса, диэярляриндя ися яксиня, чох узун вя  илмяляр 

шяклиндя яйилян олур. Бу борулар бядянин йанларында йерляшир. Ясас борула-

рын  мясамясиня  сых  тор  ямяля  эятирян  чохсайлы  каналъыглар  ачылыр.  Бу  ка-

налъыгларын кор уъларында «титряк киприкли аловла» тяъщиз олунмуш терминал 

щцъейряляр  йерляшир.  Адятян  каналъыгларын  бу  кор  уълары  ган  дамарлары  иля 

сых ялагядя олуб, онларын диварына чюкмцш олурлар. Лакин буна бахмайа-

раг, ифразат вя ган-дамар системинин каналлары арасында бирбаша ялагя йох-

дур  вя  маддяляр  мцбадилясинин  сон  мящсуллары  гандан  протонефридиляря 

диффуз йолу иля кечир. 

 

Ъинси систем чох садя гурулушлу олса да фяргляндириъи хцсусиййятляря 

маликдир. Немертинляр айрыъинслидирляр вя еркяк, диши ъинси вязиляр, баьырсаьын 

йан ъибъикляри арасында эенитал (ъинси) кисяъикляр шяклиндя йерляшмишляр. Бязи 

нювлярдя бу кисяъикляр низамсыз шякилдя йерляширляр, йяни метамерлик позу-

лур. Бу эенитал кисяъиклярдян хцсуси ъинси дялик васитясиля хариъя ачылан гыса 

ахарлар айрылыр. Адятян майаланма бядян хариъиндя баш верир. Надир щалда, 

еркяк  тяряфиндян  суйа  бурахылмыш  ъинси  щцъейряляр  диши  фярдин  эенитал  ки-

сяъикляриня кечя билир вя майаланма дахилдя реаллашыр. 



 

129 


 

Инкишафы.  Майаланмыш  йумурта  щцъейряси  там,  детерминя  олунмуш 

(йяни  формалашан  бластомерляр  арасында  сярщяд-зоналар  айдын  шякилдя 

мцяййянляшян), спирал типдя бюлцнцр. Сонракы инкишаф йа бирбаша, йа да чев-

рилмя  йолу  иля  эедир.  Яввял  бластула,  сонрадан  онун  бир  гцтбцнцн  дахиля 

доьру чякилмяси нятиъясиндя гаструла формалашыр. Гаструладан планктонда 

сярбяст цзян сцрфя пилиди ( вя йа Дезоров сцрфяси) ямяля эялир. Пилиди ики йан 

чыхынтылы  дябилгя  вя  йа  чятир  формасында  олур.  Бу  чятирин  кянарларында  ки-

прикъикляр,  тяпясиндя  ися  характерик  киприкляр  дястяси  (  кякил)  йерляшир.  Кя-

килъик йерляшян йер тяпя лювщяси адланыр. Пилидинин аьзы, гида борусу вя баьыр-

саьы вардыр (шякил 33 Б, III ). Анал дялик йохдур. Пелагик щяйат тярзи сцрян 

сцрфя бир мцддятдян сонра метаморфоз кечирир – хариъи юртцк гатынын дахи-

линдя йеткин немертин формалашыр вя  бу ектодермал мяншяли, икигатлы кися-

нин  диварынын  дешилмяси  нятиъясиндя  гурд  азад  олур,  дибдя  сцрцнмя  щяйат 

тярзиня кечир. 

 

Демяли, немертинляря,  онлары йасты гурдлара охшар едян плезиоморф 



хцсусиййятляр иля (кирпикли юртцк, паренхиматоз  бядян, протонефридилярин вя 

ортогон  типли  синир  системинин  олмасы)  йанашы,  апоморф  яламятляр  (йяни  тя-

камцлъя инкишаф етмиш) дя хасдыр. Бу яламятляр икидяликли баьырсаьын олмасы, 

ган-дамар системинин формалашмасы вя локал шякилдя селомун илк елемент-

ляринин (хортумун бошлуьу) мювъудлуьудур. 

 

Еколоэийасы  вя  йайылмасы.    Бир  нечя  нюв  фяргли  олмагла,  бцтцн  не-

мертинляр дяниз щейванларыдыр. Ясасян дибдя йашайырлар, лакин пелагик нюв-

ляри  дя  (асылы  вязиййятдя  цзян  шяффаф  бядянли)  мялумдур.  Бцтцн  дянизлярдя 

эениш йайылмыш немертинляр, йалныз Хязяр дянизиндя йохдур. Бязи тропик юл-

кялярдя немертинлярин чцрцйян мешя дюшяйи вя торпагда йашайан нювляриня 

дя раст эялинир. Тяк-тяк немертинляр ясасян дя бир ъинси йенэяълярин гялсямя-

ляриндя паразитлик едир (Malacobdella). 

 

Немертинляр  синфи  ики  йарымсинфя  бюлцнцр:  Йарагсыз  немертинляр 



(Anopla) вя Йараглы немертинляр (Enopla).   

 

 



Йарагсыз  немертинляр  (  Атлантик  океаны  сащил  бойу  Аралыг  дянизиня 

гядяр олан яразилярдя гумда йувалар гуран  Cerebratulus,   нящянэ  Lineus 



longissimus) хортумунда ийнялярин – стилетин олмамасы, аьыз дялийинин вен-

трал нащиййядя йерляшмяси, синир системинин дяри-язяля кисяси дахилиндя, бязян 

епителидя йерляшмясиня эюря фярглянирляр. 

 

 



Йараглыларда  ися  хортум  стилетлидир,  аьыз  дялийи  бядянин  юн  уъунда, 

синир  системи  ися  паренхимада  йерляшир  вя  бу  нювлярин  юлчцляри  кичик(10-12 

см) олур (Amphiporus, ширинсуда йашайан Stichostemma ъинсинин нювляри, пе-

лаэик Nektonemertes, Pelagonemertes, паразитлик едян Malacobdella)



 

130 


 

Щазырда  немертинлярин  мялум  олан  800  нювцндян  30-у  ширинсу  вя 

10-у ися гуруда йашайан нювлярдир ки, онлардан Хязяр дянизиндя Prostoma 

clepsinoides  Duger.  раст  эялинир.  Бу  нюв  ширинсу  мяншялидир  вя  космополит 

нювдцр.  Адятян  оксиэенля  зянэин  олан  су  мянбяляриндя  (чайлар,  булаглар, 

олиготроф эюллярдя) тапылыр. 

 

 



 

 

 



    

Дяйирми вя йа Илкбядянбошлуглу гурдлар 

 

 

 

              (Nemathelminthes)  типи 

Онурьасыз щейванларын бюйцк бир групуну ящатя едян  бу тип, ибти-

даи икийансимметрийалылара аиддир. 100 миня гядяр нювц олан дяйирми гурд-

лар мцхтялиф биотопларда раст эялинирляр – онларын чох сайда сярбяст йашай-

ан,  паразитлик  едян  нювляри  мялумдур.  Онлар  дяниздя,  ширинсу  нощурларын-

да, торпагда йашайыр вя мцхтялиф онурьалы, онурьасыз щейванларын, биткиля-

рин бядяниндя паразитлик едирляр. 

Дяйирми  гурдлар  типини  сяъиййяляндирян  ясас  хцсусиййятлярдян  бири – 

онларда  илкбядянбошлуьу  –  схизоселин  ямяля  эялмясидир.  Бу  бошлуг,  илкин 

рцшейм бошлуьу олан бластоселя мцвафиг эялир. Лакин бязи примитив форма-

ларда баьырсагла дяри-язяля кисяси арасындакы мясамяляр, ибтидаи гурдларда 

олдуьу кими, паренхима иля долудур. Схизосели фяргляндирян яламят, хцсуси 

епители гатынын - диварынын олмамасыдыр. Илкбядянбошлуьунун ясас функсий-

асы  –  гидалы  маддяляр  вя  метаболизмин  мящсулларыны  нягл  етмяк  вя  орга-

низмин дахили мцщитинин щомеостазыны ( сабитлийини) горуйуб сахламагдыр.  

Дяйирми гурдларын бядяни буьумсуздур вя юртцйц чохгатлы кутику-

ладан ибарятдир. Йцксяк тязйиг алтында олан бошлуг майеси кутикула иля бир-

ликдя  дяри-язяля  кисясиндяки    бойлама    язялялярин  тясириня  гаршы  антогонист 

кими  чыхыш  едяряк,  щидроскелетин  формалашмасына  сябяб  олурлар.  Дайаг  ро-

луну ойнайан бу архитектоника елементи гурдлары механики зядялярдян вя 

кимйяви  (паразитляри)  мцщитин  тясириндян  горуйур.  Йалныз  ибтидаи  дяйирми 

гурдларда кирпик епителисинин галыгларына раст эялинир. 

Гейд  олундуьу  кими,  дяри-язяля  кисясиндя  йалныз  бир  гат  узунуна 

язяляляр, кичикюлчцлц формаларда ися айры-айры язяля лифляри дястяляри мювъуд-

дур. Баьырсаг ики уъу ачыг вя цчшюбяли формададыр: юн, орта, арха баьырсаг. 

Аьыз дялийи бядянин юн уъунда гарын нащиййясиндя йерляшир. 

 

Ифразат  системи  примитив  формаларда  протонефридилярля,  диэярляриндя 



ися хцсуси дяри- щиподермал вязилярля тямсил олунмушдур. 

 

Дяйирми гурдлар надир щалларда щермафродитдирляр, ясасян айрыъинс-



лидирляр. Чохалма йалныз ъинсидир. Инкишаф ясасян метаморфозсуздур. Бу ти-

 

131 


пин  хцсусиййятляриндян  бири  дя  бядянин  щцъейряви  тяркибинин  сабитлийидир 

(мясялян, Ротаторилярдя бейин - 183, мядя – 91, протонефридиляр 28 щцъей-

рядян тяшкил олур) вя реэенерасийа габилиййятинин олмамасыдыр. 

 

Илкбядянбошлуглулар  типиня  ясасян  алты  синиф  аиддир:  Гарныкирпиклиляр 



(Gastrotricha),  Нематодлар  (Nematoda),    Киноринхляр(Kinorhyncha),  Тцк 

гурдлар(Nematomorpha), Ротаториляр( Rotatoria), Приапулидляр(Priapulida). 

 

Дяйирми гурдларын ембрионал инкишафына даир сон мялуматлара эюря 



(В.В.Малахов, 1989) гейд олунан синифляр бир нечя тип шяклиндя груплашды-

рылмышдыр: 

 

 Немателминтляр(Nemathelminthes) 



типи 

Гарныкирпикли-



ляр(Gastrotricha) вя  Нематодлар (Nematoda)

 



Ротиферляр (Rotifera) типи – Ротаториляр (Rotatoria); 

 



Башыхортумлулар  (Cephalorhyncha)  типи  –  Киноринхляр  (Kinorhyncha), 

Приапулидляр   (Priapulida)  вя Тцк гурдлар (Nematomorpha). 

 

 

Гарныкирпиклиляр (Gastrotricha) синфи



. Бу синфин нцмайяндяляри 

микроскопик гурдлардыр – 1,0-1,5 мм юлчцдядирляр. Дяниз вя ширинсуда йа-

шайан бу гурдларын бядянинин гарын нащиййяси кирпикли епители иля юртцлцдцр. 

160 нювц мялумдур. Гурулуш бахымындан ян примитив груп олан гастротри-

халарын плезиоморф хцсусиййятляриня эюря, турбеллариляря охшар формалардан 

инкишаф етдикляри айдын шякилдя эюрцнцр. 

 

Гурулушу вя физиолоэийасы. Гарныкирпиклилярин бядяни узунсов форма-

да олуб, бядянин гарын щиссяси кирпиклидир. Чох вахт бу кирпикляр топа шяк-

линдя йерляширляр вя гурдун субстрат цзяриндя щярякятини тямин едирляр. Ха-

риъи  эюрцнцшъя,  турбеллариляря  охшасалар  да  бу  щейванлар  бядян  юртцйцнцн 

гурулушуна эюря фярглянирляр. Бядян кутикула иля юртцлцдцр ки, мцхтялиф нюв 

гастротрихаларда о, пулъуглар, тцкъцкляр вя  тиканъыгларла тяъщиз олунмуш-

дур. Бядянин юн уъунда, «башъыг» адланан щиссясиндя кирпикли гоху чухур-

лары вя йапышганлы вязиляри вардыр. 

 

Гарныкирпиклилярин  дяри-язяля  кисяси  йохдур,  ондан  йалныз  узунуна 



язяля дястяляри галмышдыр. Бядян бошлуьу ясасян баьырсаг вя ъинси вязиляр иля 

тутулмушдур. 

 

Щязм каналы дцз бору шяклиндядир, юн уъунда аьыз, архада анал дя-

лик йерляшир (шякил 34, II – III)



 

132 


 

Шякил 34.  Гарныкирпиклиляр (Абрикосов вя б. эюря): 

I – Chaetonotus maximus – ун гарын 

нащиййясиндян  цмуми  эюрцнцшц;  II  -    Ширинсу  нювцнцн  анатомийасы;  III  –  дяниз 

гарныкирпиклиси Macrodasys budenbrocki – нин анатомийасы: 

1 – гида борусу, 2 – баьырсаг, 3 – анал дялик, 4 – тохумлуглар, 5 – тохум борусу, 6 – сир-

рус, 7 – йумурталыг, 8 – йумурталар, 9 – копулйатив бурса, 10 – гуйруг, 11 – протонефриди-

ляр 


 

 

Баьырсаг  3  шюбядян  ибарятдир:  юн  удлагла  тямсил  олунур,  орта  шюбя 



вязилидир вя гыса арха баьырсаг анал дяликля битир. Щадир щалда, арха баьыр-

саг олмур вя орта шюбя бирбаша дяликля хариъя  ачылыр. 

 

Ифразат системи бир ъцт протонефридилярля тямсил олунур: щяр борунун 

дахили  уъунда  «титряк  аловлу»  бир  терминал  щцъейря  вардыр.  Бу  органлар, 

мцяййян дяряъядя осмотик тязйигин  тянзимлянмясини  дя щяйата кечирирляр. 

Бязи формаларда протонефридиляр олмур. 

 

Синир системи ортогон типлидир, бир ъцт удлагцстц синир дцйцнц вя  он-

лардан айрылан ики йан синир сцтунундан ибарятдир. Щисс органлары башын йан-

ларында йерляшян гоху чухурлары (кимйяви ресептор), вя дяри цзяриндяки айры-

айры ламися сенсиллаларыдыр. 

 

Гарныкирпиклиляря чох садя гурулушлу ъинси систем хасдыр: щермафро-



дит вя айрыъинсли ола билир. Ъинси вязиляр, чох вахт ъцтдцр, ъинси дялик тякдир. 

Майаланма  дахилидир.  Йумурталары  субстрат  цзяриня  гойурлар  вя  инкишаф 

бирбашадыр. 


 

133 


 

Беляликля,  гарныкирпиклиляри  илкбядянболуглу  гурдларла  ейниляшдирян 

хцсусиййятляр – схизосел, цчшюбяли баьырсаг, цчцзлц бошлуьу олан удлаг, ку-

тикула, узунуна язялялярин олмасы вя бядянин щцъейряви тяркибинин сабитлийи-

дир. Гарныкирпиклиляри турбеллариляря йахынлашдыран примитив яламятляр -   кир-

пикли  епителили  дяри,  бязи  нювлярдя  щялгяви  язяля  елементляринин  сахланмасы, 

бядян  бошлуьунда  ири  паренхиматоз  щцъейрялярин  йерляшмяси,  щермафроди-

тизм вя протонефридилярин олмасыдыр. 

 

Азярбайъанда  гарныкиприклилярин  2  нювцня  (Polymerus  nodicaudus 



Voigt.,  Lepidoderma  aguamata  Duj.)  Ъейран-Батан  су  анбары,  Щаъыгабул 

эюлц вя Нахалыгчала гумсал яразисиндя раст эялинир. 

 

 

Нематодлар,  йахуд  ясил  дяйирми  гурдлар(Nematoda)  синфи.  Нювлярин 



сайына эюря, ян бюйцк синифдир – онминлярля нювц вардыр. Нематодлара де-

мяк олар ки, бцтцн йашайыш мцщитляриндя раст эялинир вя онлар  мцхтялиф еко-

ложи  шяраитлярдя  мювъуддурлар.  Сярбястйашайан  нематодлар  ширинсуларда, 

дянизлярдя,  торпаьын  щумуслу  гатында  йашайырлар  вя  орада  цзвц  бирляшмя-

лярля гидаланырлар. Паразитлик едян нювляр щейванларын вя биткилярин мцхтялиф 

органларында йашайыр вя сащибин цзви бирляшмяляринин щесабына инкишаф едир-

ляр.  

 

Гурулушу  вя  физиолоэийасы.    Нематодларын  юлчцляри  мцхтялифдир,  йяни 



микроскопик  формаларла  йанашы  1  м  вя  даща  артыг  узунлуьа    малик  олан 

нювляриня  дя  раст  эялинир.  Нящянэ  нювлярдян  балиналарда  паразитлик  едян 

нематодун  узунлуьу  8  м-я  чатыр.  Еколожи  ъящятдян  чохшякилли  олмаларына 

бахмайараг,  нематодлар  морфоложи  хцсусиййятляриня  эюря  ейнидирляр.  Йяни 

онлара узунсов, ийшякилли, уълардан назикляшян форма хасдыр. Гарныкирпикли-

лярдян фяргли олараг, нематодларын бядяни щямишя мющкям, чохгатлы кути-

кула иля юртцлцдцр. Кутикуланын алтында щиподерма йерляшир. Щиподерма йа 

щцъейряви гурулуша, йа да сцрфя епителисинин мящсулу олан синсити формасына 

маликдир. Щиподерма дахиля доьру йюняляряк, дюрд галынлашма – новчалар 

ямяля эятирир: ики йан, бел вя гарын. Йан новлардан ифразат системинин канал-

лары, бел вя гарын новларындан ися синир системинин бойлама сцтунлары кечир. 

Щиподерманын алтында бойлама язяляляр йерляшир ки, щямин нювлар бу язяля 

гатыны дюрд лент шяклиндя айырыр. Нематодларда язяля щцъейряси ий формасын-

дадыр, онун мяркязиндя нцвяли тюрямя –  язяля  говуьу йерляшир. Бу чыхынты, 

синир лифляриня доьру йюнялир (шякил 35). Щалбуки, диэяр щейванларда, яксиня, 

синир лифляри язяляляря доьру йюнялмиш олур.  



 

134 


 

Шякил  35.  Ат  аскаридасынын  (Parascaris  equorum)  дяри-язяля  кисяси  вя  язяля 

щцъейрясинин гурулушу (Наталийя эюря1

): А. Дяри-язяля кисясинин ениня кясийи

:  1 


– кутикула гатлары, 2 – сярщяд мембрана, 3 – щиподерма, 4 – язяля щцъейряляри, 5 – йыьылыб-

ачылан фибрилляр, 6 – язяля лифинин йыьылыб-ачылан щиссясинин саркоплазмасы, 7 – нцвя, 8 – сар-

коплазматик кися, 9- ениня кясикдя щямин елемент, 10 – плазматик чыхынты; 

Б. Изоляедилмиш язяля лифляри

:  1 – язяля щцъейряляринин йыьылыб-ачылан щиссяси, 2 – нцвя, 3 – 

саркоплазматик кися, 4 – онун плазматик чыхынтылары 

 

 



Демяли,  гарныкирпиклилярля(айры-айры  язяля  дястяляри  олан)  мцгайися-

дя,  нематодларда  дяри-язяля  кисясинин  олмасы  примитивлик  яламятидир,  лакин 

щялгяви язялялярин олмамасы ися цмуми хцсусиййятдир. 

 

Нематодларда  ирищяъмли  бядян  бошлуьу  –  схизосел  вардыр  ки,  няг-



летмя вя дайаг функсийаларыны йериня йетирир. Схизоселин майеси йцксяк тур-

гор  (тязйиг)  алтындадыр.  Бязи  мянбялярдя,  бу  майенин  хцсуси  назикдиварлы 

щцъейрялярин вакуолларында йерляшдийи эюстярилир. Охшар гурулуш, йяни майели 

схизосел  мясамяляринин  паренхимада  олмасы  турбелларилярдя  раст  эялинир. 

Нематодларда йцксяк тургор щалында олан бошлуг майеси узунуна язяляляр 

иля бирликдя щидроскелетин формалашмасына сябяб олур ки, бу да дайаг ролу-

ну ойнамагла йанашы, гурдларын субстрат цзяриндя щярякятини тямин едир. 


 

135 


 

Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin