Agamaliyev Quliyeva darslik 2


Шякил 25. Цчшахяли планарийа Dendracoelum lacteum – ун гурулушу (Абрико- сов вя б. эюря).  А



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   52

Шякил 25. Цчшахяли планарийа Dendracoelum lacteum – ун гурулушу (Абрико-

сов вя б. эюря).  А. 

Бядянин кюндялян кясийинин бир щиссяси

: 1 – епители, 2 – щялгяви 

язяля  лифляри,  3  –  чяпиня  язяляляр  вя  онларын  алтында  узунуна  язялялярин  даиряляр  шяклиндя 

кюндялян кясикляри, 4 – дорсовентрал язяля лифляри, 5 – паренхима щцъейряляри, 6 – рабдитляри 

ямяля эятирян щцъейряляр, 7 – епители щцъейряляриндя йерляшян рабдитляр, 8 – тякщцъейряли дяри 

вязиси, 10 – епители щцъейряляринин кирпикляри. 



Б. 

Ортогон типли синир системи (Tricladida)

бел нащиййянин синир сцтунлары аь, гарынынки 

ися гара рянэдя эюстярилмишдир, 1 – ендон бейин (синир щцъейряляринин топлусу).



  

Ъ

Эюзлярин гурулушу: 

 1 – эюрмя колбаъыглары, 2 – пигмент гядящиндян хариъдя йерля-

шян эюрмя щцъейряляри, 3 – эюрмя гядящинин щцъейряляри, 4 – эюрмя гядящи щцъейряляринин 

нцвяси, 5 – дяри епителиси. 


 

100 


Ч.

  Ифразат  системинин  терминал  щцъейряси: 

1  –  кирпикляр  топлусу(  «титряк  алов»),  2  – 

щцъейрянин нцвяси. 



Д.

 Планарийанын ъинси системинин схеми

: 1 – тохумлуглар, 2- тохумчыхарыъы каналъыглар, 

3-4 – тохум борусу, 5 – тохум борусунун цмуми ахары, 6-7 – сиррусун тохум говуьу, 8 

– ъцтляшмя органы, 9 – тохум хариъ едян канал, 10 – вязли орган, 11 – онун бошлуьу, 12 – 

bursa  copulatrix  (капулйасийа  кисяси),  13  –  онун  ахары,  14  –  ъинси  клоака,  15  –  йумурта 

борусунун тяк ахары, 16 – йумурталыг, 17 – йумурта борусу, 18 – сарылыг щцъейряляри 

 

 

 



Турбеллариляри фяргляндирян хцсусиййят – сярбястцзян бластула мярщя-

лясинин олмамасыдыр  (йалныз чохшахяли планарийаларда Мцллер сцрфяси мювъ-

уддур) демяли, инкишафлары ясасян метаморфозсуздур, йяни баьырсагбошлуг-

лулардан  фяргли  олараг,  бунларда  паренхимуланын  отураг  диб  формасына 

чеврилмяси  баш  вермир.  А.А.Захваткинин  нязяриййясиня  эюря,  турбеллариляр 

неотенийа  нятиъясиндя  ямяля  эялмишляр,  йяни  ъинси  йетишкянлийя  малик  олан 

сцрфялярин  инкишафы  йени  форманын,  сярбяст  цзян,  нисбятян  ириюлчцлц  шикарла 

гидаланан, синир вя язяля щцъейряляри иля тяъщиз олунмуш  организмин ямяля 

эялмясиня сябяб олмушдур.  

 

Мцасир  баьырсагсыз  турбелляриляр,  кичикюлчцлц  дяниз  щейванларыдыр 



(Acoela    дястяси).  Бядянляри  бир  гат  ектодермал  мяншяли  кирпикли  епители  иля 

юртцлцдцр.  Чох  вахт  бу  щцъейряляр  бир-бири  иля бирляширляр  вя  епители  чюкмцш 

формада, йяни нцвяйя малик олан щиссяляри бядянин дахилиня доьру, парен-

химайа асылмыш вязиййятдя олур. Епителидя чох сайда вязли щцъейряляр вардыр. 

Мяншяйиня эюря синир щцъейряляри дя баьырсагсыз турбелларилярдя ектодермал 

епители иля ялагялидир, надир щалда бу щцъейряляр диффуз кяляфи ямяля эятирирляр. 

Бу кяляфдя бядянин щяр щиссяси щисси, ассосиатив вя щяряки синир щцъейряляриня 

маликдир  вя  сярбяст  рефлексляри  щяйата  кечиря  билир.  Баьырсагсызлар  бядянин 

юн уъунда мцвазинят органы – статосист, эюзляр (ади эюрмя щцъейряляриндян 

тутмуш бцллурсуз эюз алмалары формасында ола билир) вя кимйяви щисс органы 

сайылан  кирпикли  чухуръуглара  маликдирляр.  Баьырсагсызларын  бядян  кцтляси 

фагоситобластик паренхимадан ибарятдир. Бу паренхимадан язяля щцъейряля-

риндя  ибарят  олан  баьлар  кечир,  бурада  щямчинин  сярбяст  фагоситляр  вардыр 

ки,  онлардан  ъинси  щцъейряляр  формалашыр.  Баьырсагсызларда  екскретор  фун-

ксийа,  йяни  ифразат  хцсуси  амюбвари  щцъейряляр  тяряфиндян  щяйата  кечирилир 

ки, сонрадан бунлар бядяндян дяри васитясиля хариъ олунур. 

 

Турбелларилярин  синир  системинин  эет-эедя  мцряккябляшмяси    «диффуз 



кяляфин» ортогон типли системин формалашмасына эятириб чыхармышдыр (шякил 25 

Б). Беляки, организмин интеграсийасы, бцтювлцйц билаваситя синир системиндя 

дцйцнлярин формалашмасы просеси иля баьлыдыр. Планарилярын дяри юртцйц щяря-

кятсиз кирпиклярля тяъщиз олунмуш щисси щцъейрялярля зянэиндир. Бу щцъейряляр 

адятян тохунма вя кимйяви щисси функсийасыны йериня йетирляр. Ясас дястяля-

рин нцмайяндяляринин демяк олар ки, щамысына эюзлярин олмасы хасдыр. Бя-

зиляриндя,  щятта  бядянин  юн  щиссясини  тамамиля  ящатя  едян  онларла  эюзляр 

вардыр. Планарилярын эюзляри инвертирляшмиш, йяни чеврилмиш эюзляр адланыр. Беля 



 

101 


форманын  пигментли  гядящи,  юзцнцн  дахиля  доьру  яйилмиш  щиссяси  иля  башын 

цст тяряфиня йюнялир.Бунун ичярисиня ися уъларында ишыьащяссас щцъейряляр (ре-



тинал)  йерляшян  узун  эюрмя  щцъейряляри  кечир  (шякил  25  Ъ).  Инвертирляшмиш 

эюзляря малик олан диэяр онурьасызларда ися планарийалардан фяргли олараг, 

бу эюрмя щцъейряляринин ишыьащяссас уълары ишыг мянбяйиня доьру йюнялмиш 

олур. 


 

Нисбятян али гурулушлу турбелларилярин дяри-язяля кисясикирпикли епите-

ли вя онун алтында гатлар ямяля эятирян щялгяви, узунуна, чяпиня (диагонал) 

язялялярля характеризя олунур (шякил 25 А). Епители щцъейряляринин спесификлийи, 

онларда хцсуси чюп структурлу рабдитлярин олмасындадыр. Гыъыгланма нятиъя-

синдя  рабдитляр  епителидян  хариъя  атылыб,  шишир  вя  зящярли  селийя  чеврилирляр  ки, 

бу, мцщафизя функсийасыны йериня йетирмякля йанашы, шикарын тутулмасы про-

сесиндя дя истифадя олуна билир. 

 

Турбелларилярин ясас дястяляринин  щязм системи баьырсаьын формасына 



эюря 

фярглянир. 

Нисбятян 

мцряккяб 

баьырсаьа 

чохшахяли 

планарийалар(Polycladida  дястяси)  маликдирляр.  Адятян  бу  дястянин  нцмай-

яндяляриндя  аьыз  дялийи  бядянин  арха  уъуна  йахын  йерляшир  вя  бцкцшлц  уд-

лаьа ачылыр. Бу удлагдан радиал истигамятдя ентодермал баьырсаьын чохсайлы 

кор шахяляри айрылыр. Цчшахяли планарийаларда(Tricladida дястяси) бядянин ор-

та  щиссясиндя  йерляшян  удлагдан  цчшахяли  баьырсаг  айрылыр.  Дцзбаьырсаглы-

ларда ися (Rhabdocoela дястяси) удлаг бядянин юн уъунда йерляшир вя баьыр-

саг шахялянмир. 

Демяли, примитив планарийаларда (йяни баьырсагсызларда) щцъейряда-

хили щязм эетдийи щалда,  формалашмыш баьырсаьа малик оланларда бу просес 

хцсуси  удлаг  вязиляри  тяряфиндян  щяйата  кечирилир.  Чох  вахт  ися  баьырсагха-

риъиндя щязм баш верир, йяни щязм ферментляринин тутулмуш шикарын бядяни-

ня  ифраз едилмяси йолу иля щяйата кечирилир. 

Илк дяфя олараг, планарийаларда ифразат просеси бир систем формасында 

бирузя верир:  протонефридиал тип адланыр. Бу тип  ифразат системи бир вя йа бир 

нечя  ясас  каналлар,  онлардан  айрылан  чохсайлы  шахялянян  каналъыглардан 

ибарятдир.  Бу  каналъыгларын  сонунда  «титряк  алову»  хатырладан  щярякятли 

кирпикли терминал щцъейряляр – сиртоситляр йерляшир (шякил 25 Ч). Ифразат систе-

минин каналлары бядянин арха уъунда хцсуси ифразат дялийи васитясиля хариъя 

ачылырлар. 

Ъинси апарат да илк дяфя олараг, турбелларилярдя формалашыр (шякил 25 

Д).  Демяк  олар  ки,  бцтцн  турбеллариляр  щермафродитдирляр.  Адятян  еркяк 

ъинси  систем  чохсайлы  тохум  кисяъикляриндян  вя  тохумчыхарыъы  каналъыглар-

дан  ибарят  олан  ики  тохумлугла  характеризя  олунур.  Бир  ъцт  тохумкечириъи 

каналлар  удлаьын  архасында  бирляшяряк,  язяляви  ъцтляшмя  органы  дахилиндя 

йерляшян тохуматыъы каналы ямяля эятирир, бу ися дяри чюкяклийи формасында 

олан  ъинси  клоакайа  ачылыр.  Бязян  тохуматыъы  канал  енляняряк,  тохум  го-

вуьуну ямяля эятирир ки, бурада тохум топланыр. 



 

102 


Диши ъинси систем ики ядяд йумурталыг вя онлардан айрылан йумурта 

боруларындан  ибарятдир.  Йумурта  борулары  цзяриндя  чох  сайда  сарылыглар 

йерляшир. Бу сарылыгларын ифраз етдийи сарылыг щцъейряляри инкишаф едян йумурта 

щцъейряляринин гидаланмасы цчцн истифадя олунур. Яслиндя сарылыглар, йумур-

талыгларын  шякли  дяйишилмиш  щиссясидир  вя  сарылыг  щцъейряляри  ися  ооситляря  що-

моложидир. Йумурта борулары клоакайа ачылан балалыг йолуна кечирляр. 

Майаланмыш йумурта щцъейряси бир груп сарылыг щцъейряляри иля бир-

ликдя мцряккяб йумуртаны ямяля эятирир ки, бунун да цзяри габыгла юртцлцр. 



Чохалма вя инкишафы. Адятян дяниз планарилярынын (Polycladida дястя-

си)  инкишафы  метаморфозла  кечир,  йяни  майаланмыш  йумурталардан  Мцллер 

сцрфяси чыхыр. Бу овал формалы, цзяри кирпиклярля юртцлмцш, сяккиз ядяд радиал 

чыхынтылы вя кисяшякилли баьырсаьа малик олан цзян сцрфялярдир. 

 Лакин турбелларилярин яксяриййятинин инкишафы бирбашадыр, йяни мета-

морфозсуздур. Щятта гейри-ъинси йолла – кюндялян баь васитясиля икийя бюлц-

нян планари нювляриня дя раст эялинир. 

 

Щал-щазырда  турбелларилярин  тяснифаты,  юзцндя  12  дястяни  бирляшдирян 



ики  йарым  синифля  характеризя  олунур:  Архоофорлар  (Archoophora)  вя  Нео-

офорлар(Neoophora). 

 

Архоофорлар йарымсинфиня чох примитив планарийалар аиддир ки, бун-



ларын сарылыглары олмур вя йумурталары садядир, инкишафы чох вахт метамор-

фозладыр,  мцвазинят  органы  статосист  вардыр.  Неоофорлар  йарымсинфинин 

нцмайяндяляри  тякамцлъя  даща  инкишаф  етмишляр,  беляки,  онлар  ширинсу  вя 

щятта гуруйа кечмиш формалардыр. Онларда сарылыглар мювъуддур вя йумур-

талар мцряккябдир, инкишаф бирбашадыр.  

 

Баьырсагсызлар(Acoela) дястяси. Бунларын баьырсаьы, протонефридиляри, 

ъинси  ахарлары,  сарылыглары  йохдур.  Мезодермал  вя  ентодермал  мяншяли  па-

ренхимайа  маликдирляр.  Ъинси  щцъейряляр  мезодермал  паренхимада  ямяля 

эялир. Бунлар чох кичикюлчцлц дяниз нювляридир ясасян дя литорал зонанын ди-

биндя мяскунлашырлар. 

 

Макростомидляр  (Macrostomida)  дястяси.  Кисявари  баьырсаьа  малик 

олан кичик ширинсу вя дяниз турбеллариляридир. Сарылыглары йохдур. 

 

Гнатостомулидляр(Gnathostomulida)  дястяси.  Дяниз  сащилиндя,  гум-

да йашайан, кичикюлчцлц, кисявари баьырсаглы, удлаьында бир ъцт хитин чяняляри 

олан, сарылыглардан вя протонефридилярдян мящрум олан нювлярдир. 

 

Чохшахялиляр  (Polycladida) дястяси. Сарылыглардан мящрум олан чох 

сайда ъинси вязли вя чохшахяли баьырсаьа малик нювлярдир ки, инкишафлары ме-

таморфозла мушайят олунур. 

 

Цчшахялиляр (Tricladida) дястяси. Ян чох нювляри олан дястядир. Надир 

щалда  дяниздя  йашайан  формалара  тясадцф  едилир,  ясасян  ширинсу  нювляридир. 



 

103 


Тропик  планариляр  гуруда  йашайыр.  Сарылыглар  йахшы  инкишаф  етмиш,  баьырсаг 

цчшахялидир, мцряккяб ъинси системя маликдирляр, йумурталар мцряккяб гу-

рулушлудур, инкишаф бирбашадыр. 

 

Дцзбаьырсаглылар (Rhabdocoela) дястяси. Мцхтялиф су щювзяляри вя гу-

руда раст эялян кичикюлчцлц(0,5-5 мм) формалардыр. Паразитлик едян нювляри 

дя мялумдур. Аьыз юн уъда йерляшир вя баьырсаг дцздцр, сарылыгларла тяъщиз 

олунмуш мцряккяб ъинси системя маликдирляр. 

 

Темносефалидляр (Temnocephalida) дястяси. Тропик ширинсу хярчянэ-

ляри,  молйускалар,  су  тысбаьаларынын  ектопаразитляридир.  Гурулушъа 

дцзбаьырсаглылара чох охшардырлар. 

 

Удонеллидляр (Udonellida) дястяси. Чох кичик дяниз турбеллариляридир. 

Паразитдирляр,  хцсуси  сормаъ  васитясиля  сащибин  бядяниндя  фикся  олунурлар. 

Баьырсаглары щалга шяклиндядир. Ъинси вязиляр удлаг ятрафында йерляшир, инки-

шафлары бирбашадыр. 

 

Хязяр дянизиндя кирпикли гурдларын 5 дястясиня аид олан (Acoela, Ma-



crostomida,  Protecithophora,  Neorhabdocoela,  Seriata)  31  нювц  ашкар 

олунмушдур.  Ширинсу  нювляри    ясасян  Tricladida  дястяси  вя  бир  гисми  дя 



Neorhabdocoela дястясинин нцмайяндяляридир (Гасымов, 1987). 

 

Турбелларилярин  филоэенетик  инкишафы  билаваситя  Plathelminthes  типинин 

тякамцлц иля сых баьлыдыр. Йасты гурдларын мяншяйи барядя бир нечя фярзиййя 

мювъуддур.  Онлардан  бири  Лангын  фярзиййясидир.  Бу  фярзиййяйя  эюря,  ян 

примитив  турбеллариляр  чохшахяли  планарилярдыр  (Polycladida),  чцнки  онларда 

дараглыларда  олдуьу  кими,  радиал  симметрийанын  елементляри  горунуб  сах-

ланмышдыр. Бундан ялавя, чохшахялилярля дараглылар арасында охшар яламятля-

ря  кирпикли  юртцйцн  олмасы,  щязм  системиндя  радиал  шахялянмиш  орта  баьыр-

саьын гурулушу, бейин дцйцнц цзяриндя мцвазинят органы статосистин мювъ-

удлуьу аид едилирди. Лакин бу щейванларын ембрионал инкишафынын мцгайисяли 

шякилдя ятрафлы тядгиг едилмяси нятиъясиндя мялум олду ки, Лангын фярзиййяси 

ясассыздыр  вя  турбеллариляр  арасында  чохшахялилярдян  дя  примитив  гурулуша 

малик олан нцмайяндяляр вардыр, йяни баьырсагсызлар дястясиня (Acoela) аид 

оланлар. 

 

Она эюря дя бу фикря ясасланан фярзиййяляр ямяля эялмишдир. Илк дяфя 



олараг,  баьырсагсызларын  ян  примитив  турбеллариляр  олмасы  Графф  тяряфиндян 

гейд едилмиш, сонрадан ися В.Н.Беклемишев конкрет елми дялиллярля бу фикри 

тясдиглямишдир.  Сцбут  олунмушдур  ки,  турбеллариляр  арасында  йалныз  баьыр-

сагсызлар планулайабянзяр яъдадын малик олдуьу плезиоморф яламятляр хас-

дыр.  Лакин  баьырсагсызларын  формалашмыш  баьырсаьы  олмадыьы  цчцн  онлары 

баьырсагбошлуглуларын  вя  дараглыларын  йеткин  фазаларынын  тюрямяси  щесаб 

етмяк олмазды. Бу мцяллифляр беля щесаб едирдиляр ки, радиал симметрийайа 

малик олан яъдадларын сцрфяляри неотенийа йолу иля (Захваткинин фярзиййяси) 



 

104 


онтоэенезин гысалмасы иля нятиъялянян просеси кечмишляр вя баьырсагсызларын 

формалашмасына сябяб олмушлар. 

 

Елми  дялиллярля  ясаслы  сурятдя  тясдиглянян  фярзиййя  кими, 



А.В.Ивановун тяклифляри гябул олунур. Бу алим сцбут етмишдир ки, радиал вя 

икийан симметрийайа малик олан организмляр бир-бириндян асылы олмайараг, 

ейни    яъдадлардан  –  фагосителлайабянзяр  формалардан  башланьыъ 

эютцрмцшдцр. Фагосителлозоаларын мцасир нювц олан трихоплаксын гурулушу 

баьырсагсызларын  яъдадларынын  гурулушуна  чох  охшардыр:  кирпикли    юртцк  вя 

паренхималы бядяня малик олмасы буна сцбутдур. А.В.Иванова эюря, ара-

морфоз  яламятляр  (йяни  тякамцл  просесиндя    йашайыш  шяраитиндян  асылы  ола-

раг, газанылмыш йени гурулуш хцсусиййятляри) турбелларилярин мяншяйиндя фа-

госителлайабянзяр яъдадда паренхиманын ики гата айрылмасындан сонра баш 

вермишдир. Бу гатлар, функсийаларына эюря фярглянян фагоситобласт (щцъейря-

дахили щязми щяйата кечирян) вя аралыг гат – мезодермал мяншяли паренхи-

ма иди ки, дайаг ролуну ойнамышдыр. Али гурулуша малик олан планарийалар-

да  язяля  гаты  формалашмыш  вя  фагоситобластын  бядян  дахилиня  чюкмяси  ня-

тиъясиндя вентрал нащиййядя аьыз ямяля эялмишдир. Сонрадан баьырсагсызлар-

дан  башланьыъ  эютцрян  тякамцл,  нятиъядя  турбелларилярин  гурулушунда 

мцряккябляшмя иля мцшайият олунмушдур, йяни щязм, синир, ифразат вя ъинси 

системлярин органлары ямяля эялмишдир. 

 

 



Соруъулар (Trematoda) синфи

Бу синфин нцмайяндяляринин щамы-

сы – ъями 4000 нюв олмагла, ендопаразит йасты гурдлардыр. Гурулушъа тур-

белларилярля охшар олан бу нювляри фяргляндирян хцсусиййят, йеткин мярщялядя 

кирпикли юртцйцн вя эюзлярин олмамасыдыр. Соруъулара сащибин бядяниня йа-

пышмаьа  хидмят  едян  сормаълара  маликдирляр:  аьыз  вя  гарын  сормаълары. 

Узун  мцддят,  сящвян  бу  гурдлары  икиаьызлылар  адландырмышлар,  лакин  сор-

маъларын гурулушу дягигляшдикдян сонра мялум олмушдур ки, аьыз бирдир, 

йяни йалныз биринъи сормаъын дибиндядир, икинъи сормаъ ися дяликсиздир, йалныз 

фиксасийа функсийасыны щяйата кечирир. Соруъуларын сормаълары форма вя юл-

чцляриня эюря фярглидир, эцълц щялгяви вя радиал язялялярля тяъщиз олунмушлар 

(шякил 27 А). 

 

Соруъулары  фяргляндирян  диэяр  хцсусиййят,  олдугъа  мцряккяб  щяйат 



тсиклиня малик олмаларыдыр.  Онларын щяйат ттсиклиндя бир нечя няслин нювбя-

ляшмяси (щетерогонийа типли) баш верир: бир ъинси (щермофродит нясил) вя аралыг 

сащиблярин бядяниндя инкишаф едян 2-3 партеноэенетик (майаланмадан ре-

аллашан).   Щяйат  тсиклиндя йалныз нясилляр дейил, сащиблярин дя нювбяляшмяси 

мцшащидя олундуьу цчцн бу гурдлары щямчинин икигат инкишафлылар адланды-

рырлар. 


 

105 


 

Соруъуларын  цмуми  морфофунксионал  характеристикасы.  Соруъуларын 

юлчцсц бир нечя миллиметрдян 1,5 м (балыгларда паразитлик едян нювляр) чатыр. 

Гара ъийяр соруъусунун(Fasciola hepatica) юлчцсц 5 см-дир (шякил 26 А). 

 

Соруъуларын  дяри-язяля  кисясини  фяргляндирян  яламят,    тегументин  – 



чюкмцш, кирпиксиз, ситоплазматик мембранлы юртцйцн олмасыдыр. Тегумен-

тин цзяри бцкцшлц, габырьалы структурлудур. Бу типли юртцйцн олмасы сащибин 

бядяниндян гидалы маддяляри даща йахшы сормаьа имкан верир (шякил 27 Б). 

 

 



Шякил 26. Соруъуларын гурулушу (Наталийя эюря

): А. – Гара ъийяр соруъусу Fas-



ciola  hepatica

  (щязм 

вя  синир  системляри

):  1  –  удлаг,  2  –  йан  шахяляри  ямяля  эятирян 

баьырсаьын узунуна шахяси, 3 – удлагятрафы синир дцйцнц, 4  вя 5 – узунуна синир сцтунлары, 

6 – гарын сормаъы

;  Б. – Пишик икисормаълысы Opisthorchis felineus

: 1 – баьырсаьын шахя-

лянмяйян йан будаглары, 2 – ясас ифразат каналы, 3 – тохумлуг, 4 – тохум йолу (кечириъиси), 

5 – йумурталыг, 6 – тохумгябуледиъи, 7 – сарылыглар 

 Ъ. – Нештяршякилли икисормаълы Di-



crocoelium dendriticum:

 

1 – аьыз сормаъы, 2 – гарын сормаъы, 3 – тохумлуглар, 4 – йу-



мурталыг, 5 – тохумгябуледиъи 

 

106 


 

Шякил 27. Трематодларын бязи структур елементляри



А. -Fasciola hepatica –нын 

бядянинин юн щиссясинин кюндялян кясийи (Наталийя эюря): 

1  – аьыз  сормаъы,  2  –  сор-

маъын язяляси, 3 – удлагюнц бошлуг, 4 – удлаг, 5 – баьырсаьын башланьыъы, 6 – удлаьы чякян 

язяляляр


;    Б.  –  Трематодларын  бядян  юртцйцнцн  електромикроскопик

 

гурулушу  



(Тредголда эюря):

  1 – тегументин хариъи гаты (нцвясиз синсити ), 2 – тегументин чюкмцш 

щиссяси (ситоплазманын нцвяляр йерляшян щиссяси), 3 – кутикулйар  тикан, 4 – митохондриляр, 5 

–  базал  мембран,  6  –  тегументин  хариъи  вя  чюкмцш  щиссялярини  бирляшдирян  ситоплазматик 

баьлар, 7 – щялгяви язяляляр, 8 – узунуна язяляляр, 9 – тегументин нцвяляри 

 

 



Юртцк  гатында  олан  епители  щцъейряляринин  ясас  щиссяси  паренхима 

дахилиня чюкмцш вя хцсуси баьлар васитясиля цст ситоплазматик гатла бирляш-

мишдир. Тегументдя олан щялгяви вя узунуна язяляляр чох йахшы инкишаф ет-

мишляр вя  соруъуларын мцряккяб щярякятляр етмясиня имкан йарадырлар. 

 

Щязм системи. Ики щиссядян – юн вя орта баьырсагдан ибарятдир. Ек-

тодерма иля дюшянмиш юн щисся удлаг вя гида борусу иля характеризя олунур. 

Ентодермал орта  баьырсаг ися  адятян ики шахяли олур. Мясялян, гара ъийяр 

соруъусунда орта баьырсаг чох сайда корчыхынтылы шахяляр ямяля эятирир (шя-

кил 26 А). Диэяр нювлярдя ися орта баьырсаг шахяляринин редуксийасы баш веря 

билир. Адятян баьырсаьы йахшы инкишаф етмиш соруъуларда щцъейрядахили щязм, 

рудументар  баьырсаьа  малик  оланларда  ися  тегумент  васитясиля  гидалы  бир-

ляшмялярин сорулмасы цстцнлцк тяшкил едир. 

 

Синир системи. Соруъулара ортогон типли сиснир системи хасдыр: ъцт бейин 

синир дцйцнляриндян абыз сормаъына доьру вя бядянин арха уъуна эедян цч 

ъцт узунуна синир сцтунларындан ибарятдир (шякил 26 А). Бунлардан ики гарын 

синир сцтунлары даща йахшы инкишаф етмишляр. Узунуна синир сцтунлары арасын-

да комиссуралар (кюндялян атмалар) вардыр. 

 

Щисс органлары соруъуларда паразитизмля ялагядар олараг, зяиф иник-

шаф етмишдир. Лакин сярбястйашайан сцрфяляриндя – мирасидилярдя бир вя йа ики 

ъцт  инвертирляшмиш  (чеврилмиш)  эюзляри  вя  чох  сайда  дяри  сенсиллалары  вардыр. 



 

107 


Планулайабянзяр  сцрфянин  олмасы  трематодларла  планарийалар  арасында  го-

щумлуг ялагясинин олмасыны сцбут едир. 

 

Ифразат системи протонефридилярля характеризя олунур: бир ъцт ясас топ-

лайыъы каналлар вя бунлара ачылан чохсайлы каналъыглардан ибарятдир, бу ка-

налъыглар  ися  юз  башланьыъыны  паренхимада  сяпялянмиш    «титряк  аловлу»  ул-

дузвари щцъейрялярдян алырлар. Протонефридилярин  ясас каналлары бядянин ар-

ха щиссясиндя йерляшян вя хариъя ачылан дялийи олан сидик говуьуна бирляшир-

ляр. 


 

Ъинси  систем  планарийаларда  олдуьу  кимидир  –  щермафродитдир.  Тре-

матодларда паразитизмля ялагядар олараг,  ъинси системин гурулушу вя инки-

шафлары,  илк  нювбядя,  паразитлярин  йцксяк  мящсулдарлыьы,  сайыны  тямин  едир. 

Беляки,  ъинси  системдя  балалыьын  олмасы  чох  сайда  йумурталарын  инкишафына 

шяраит йарадыр. 

 

Еркяк  ъинси  систем  бир  ъцт  тохумлугдан  (гара  ъийяр  соруъусунда 

шахялянмиш формада олур), онлардан айрылан ики тохум йолундан (тохума-

парыъылар),  тохуматыъы  каналдан  ибарятдир  (шякил  28  А).  Тохуматыъы  канал 

язяляви  сиррус  –  ъцтляшмя  органына  бирляшир  ки,  бу  орган  юн  щиссядя    ъинси 

клоакайа ачылыр. 

 

Диши  ъинси  систем,  тохумлуглардан  бир  гядяр  архада  йерляшян  тяк 

йумурталыг  вя  ондан  айрылан  гыса  йумурта  борусу,  бу  ися  чох  да  бюйцк 

олмайан  кисяъийя  –  оотипя  ачылыр.  Оотипя  гидалы  бирляшмялярля  зянэин  олан 

щцъейрялярдян  ибарят  чох  сайда  сарылыгларын  ахарлары  да  ачылыр.  Бу  гидалы 

мцщит, бир тяряфдян йумурталарын инкишафы, диэяр тяряфдян ися сярбяст йашай-

ан  сцрфялярин  инкишафыны  тямин  етмяк  цчцндцр.  Адятян  трематодларын  сяр-

бястйашайан сцрфяляри гидаланмырлар. Оотипдян гыса бир ахар – лаурер каналы 

айрылыр ки, адятян онун васитясиля артыг тохумлар хариъ едилир. Оотип чох ки-

чикюлчцлц  габыг  щцъейряляри  иля  ящатя  олунмушдур.  Бу  щуъейряляр  топлусу 

Мелис  ъисми  адланыр  (шякил  28  А).  Сарылыг  щцъейряляри  иля  ящатя  олунмуш, 

майаланмыш йумурта щцъейряси оотипдян бурулан канал шяклиндя олан ба-



лалыьа кечир вя бурада мцряккяб йумурта формалашыр. Балалыг хцсуси дялик 

васитясиля ъинси клоакайа ачылыр. 

 

Трематодлара адятян чарпаз майаланма хасдыр. Надир щалда мяся-



лян, ган икисормаълысы Schistosoma haematobium еркяк фярд, узун вя назик 

диши фярди бядянинин гарын нащиййясиндя олан новун ичярисиндя дашыйыр. 



 

108 


 

Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin