Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə19/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   52

характеристикасы

 

 

                                 Г у р у л у ш   х ц с у с и й й я т л я ри 



   Синифляр 

Юртцк 


Язяляляр 

Бядян 


бошлуьу 

Ортогон 


Щисс 

органлары 

Ифразат 

системи 


Щязм 

системи 


Инкишаф

Гарныкир-

пиклиляр  –

Gastrotri-

cha 

 

Кирпик-


ли  епите-

ли вя ку-

тикула 

Сайа 


язяляляр

дястляри 

Паренхи-

малы 


схизосел 

Ики  йан 

синирсцту

ну 


Кимйяви 

ресептор-

лар, лами- 

ся 


Ики  ядяд 

прото-


нефриди 

Вардыр 


Метамор

фозсуз 


Нематода

-Nematoda 

Щипо-

дерма 


вя  ку-

тикула 


Сайа 

бойла-


ма  язя-

ляляр 


Паренхи-

малы 


схизосел 

Бел 


вя 

гарын 


сцтунла-

ры 


Кимйяви 

ресепторлар 

Бойун 

вязиляри 



Вардыр 

Метамор


фозсуз 

Ротатори  –

ляр  –  Rota-

toria 

Псевдо-


кутику-

лалы  щи-

подер-

ма  вя 


кирпик-

Бойла-


ма 

вя 


щялгяви 

язяля 


дястляри 

(ениня-


Схизосел 

Ики гарын 

синир 

сцтуну 


Эюзляр, 

чыхынтылар 

Ики  ядяд 

прото-


нефриди 

Вардыр 


Метамор

фозсуз 


(щетеро

гонийа)


 

153 


лиепители 

золаглы) 

Киноринх-

ляр  –Kino 



rhyncha 

Щипо-


дерма 

вя  ку-


тикула 

Бойла-


ма  язя-

ля  дясти 

(ениня-

золаглы) 



Схизосел 

Бир  ядяд 

гарын 

синир 


сцтуну 

Эюзляр, 


ламися 

тцкъцкляри 

Ики  ядяд 

прото-


нефриди 

Вардыр 


Метамор

фозла 


Тцк 

гурдлар  –



Nemato-

morpha 

Щипо-


дерма 

вя  ку-


тикула 

Сайа 


бойла-

ма  язя-


ляляри 

Паренхи-


малы  схи-

зосел 


Бир  ядяд 

гарын 


сцтуну 

      - 


     - 

Вардыр,


(редук

сийайа


уьрайа

биляр) 


Сащиб 

дяйишмяк


ля  мета

морфоз


Приапулид-

ляр  –Pria-



pulida 

Щипо-


дерма 

вя  ку-


тикула 

Сайа 


бойла-

ма 


вя 

щялгяви 


Селом 

яламят-


ляри 

Бир  ядяд 

гарын 

сцтуну 


      - 

     - 


Вардыр 

Метамор


фозла 

 

Щалбуки, тиканбашлыларда паренхима ентодермал мяншялидир вя онун 

инкишаф  етдийи  яъдадда  ортогон  бир  нечя  ъцт  синир  сцтунуна  малик 

олмушдур, протонефридиляри вя сарылыг вар иди. 

 

И.Х.Шарованын  (2002)  мцлащизяляриня  эюря,  илкбядянбошлуглуларын 



цмуми  яъдаддан  формалашмасы  дюрд  истигамятдя  эетмишдир  вя  бу 

истигамятляр  В.В.Малаховун  (1986)  тяснифатына  мцвафиг  эялир.  Биринъи 



истигамят,  тякамцлъя  даща  чох  плезиоморф,  йяни  яъдадла  цмумилик  тяшкил 

едян  яламятляря  малик  Rotifera  –ларын  ямяля  эялмясиня  сябябя  олмушдур. 



Икинъи  истигамят  Гарныкирпиклиляр  (Gastrotricha)  вя  Ясл  дяйирми  гурдлар, 

нематодларын  (Nematoda)  формалашмасына  эятириб  чыхармышдыр.  Бу  синифляр 

арасында  даща  чох  реликт  яламятлярин  дашыйыъысы  гарныкирпиклиляр,  яксиня, 

тякамцлъя  даща  инкишаф  етмиш  вя  мцхтялиф  еколожи  йерляри  тутмуш  – 

нематодлардыр.  Цчцнъц  истигамят  –  Башыхортумлуларла(Cephalorhyncha) 

баьлыдыр ки, бура киноринхляр, приапулидляр вя тцк гурдлар аиддир, щяр цчцндя 

газыъы  щяйат  тярзиня  уйьунлашмалар  формалашмышдыр.  Онлардан  йалныз  тцк 

гурдлар  йары  паразитлярдир.  Дюрдцнъц  истигамят  ,  бир  чох  мцяллифлярин  гейд 

етдийи  кими,  тиканбашлыларын  (Acanthocephales)  ямяля  эялмясиня  сябяб 

олмушдур  ки,  бу  щейванлара  ендопаразитизимя  ихтисаслашма  вя  мцряккяб 

щяйат тсиклинин олмасы хасдыр. 

 

Тякамцл  нятиъясиндя  илкбядянбошлуглуларын  мцхтялиф  еколожи 



радиасийалары (формалары) вя щяйат формалары ямяля эялмишдир: илкин формалар 

сцрцнян  вя  цзян  формалар  олмушдур  –  мцасир  гарныкирпиклиляр  вя 

ротаторилярин чоху кими. Йалныз гурдабянзяр бядянли тцк гурдлар, мцхтялиф 

еколожи  йашайыш  йерляриндя  инкишаф  етмясиля,  бир  нюв,  универсал  характер 



 

154 


дашыйырлар.  Бу  бахымдан  нематодлар  мцхтялиф  еколожи  мяканларда 

йашамаларына  бахмайараг  (суда,  торпагда,  битки  вя  щейван 

тохумаларында),    щамысы  охшар  гурулушу  горуйуб  сахлайа  билмишляр. 

Еколожи  мцхтялифлийин  фонунда  морфоложи  ъящятдян  ейни  гурулуша  малик 

олмалары,  илк  нювбядя,  йашадыглары  мяканын  охшарлыьындан,  йяни  цзви 

бирляшмялярля зянэин олан мцщитдян иряли эялир. 

 

 

 



 

                  Мцзакиря мювзулары 



 

1.

 



Илкбядянболуглулары  йасты  гурдлардан  фяргляндирян  прогрессив 

яламятляр. 

2.

 

Йасты гурдларла дяйирми гурдларын охшар  хцсусиййятляри. 



3.

 

Илкбядянбошлуглуларын  дяри-язяля  кисясинин  хцсусиййятляри  вя  юртцк  гаты, 



язяля системиндя баш верян дяйишикликляр. 

4.

 



Щязм, ифразат вя ъинси системлярин йасты гурларынкиндян фяргли ъящятляри. 

5.

 



Мцхтялиф синифлярдя синир системи вя щисс органларынын хцсусиййятляри. 

6.

 



Илкбядянбошлуглуларда щяйат тсиклляринин типляри. 

7.

 



Нематодлар синфиня аид олан йарымсинифлярин мцгайисяли анализи. 

8.

 



Илкбядянбошлуглуларын филоэенетик анализи. 

9.

 



Инсан, щейванлар вя биткилярдя паразитлик едян нематодлар. 

 

 



 

 

 



                                     

Тиканбашлылар (Acanthocephales) типи 

 

Тиканбашлыларын ембрионал инкишафы вя онтоэенезиндя дяйирми гурд-

ларла охшар хцсусиййятлярин олмасына эюря, сон иллярин мянбяляриндя ону йе-

нидян  бир  синиф  кими,  Nemathelminthes  типиня  дахил  етмишляр.  Лакин  юзцня-

мяхсуслуьуну нязяря алараг, Доэел, 1981-дя олдуьу кими,  бу дярсликдя дя 

тиканбашлылар сярбяст тип кими тягдим  олунур. 

 

Тиканбашлылар  нисбятян  ириюлчцлц  ендопаразитлярдир  (ъями  500 



нювдцр). Щяйат тсикли нясиллярин нювбяляшмяси иля олмаса да сащиб дяйишмяк-

ля кечир. Хцсуси йапышма органы – хариъя чевриля билян йараглы хортума ма-

ликдирляр  (шякил  40,  Ъ).  Язяля  ретракторларын  кюмяйиля  хортум  гына  чякиля 

билир.  Тиканбашлынын  хортуму  иля  бядяни  арасындакы  сярщяддя  щиподерма 

габармалар ямяля эятирир ки, бунлар лемниски адланырлар. Бу органларын да 

функсийасы, эюрцнцр ки, хортумун щярякятя эятирилмяси иля баьлыдыр. Кирпикли 

юртукляри йохдур. Дяри-язяля кисясиндя щялгяви вя бойлама язяляляр вардыр. 

Язялялярин  цзяриндя  галын,  синситиал  щиподерма  йерляшир.  Бу  щиподермада 

гурдун гидаланмасыны тямин едян каналлар системи мювъуддур, йяни кути-


 

155 


кула(даща  доьрусу,  псевдокутикула)  чохсайлы  мясамялярля  тяъщиз  олун-

мушдур. 


 

Схизосел  чох  йахшы  инкишаф  етмишдир.  Щязм  системи  йохдур.  Ифразат 



системи  бир ъцт протонефридиляр ъинси вязилярин ахары иля бирликдя цмуми дялик-

ля хариъя ачылырлар. Синир системи йахшы инкишаф етмиш бир ъцт йан сцтунлу орто-

гонла тямсил олунур. Тяк дцйцнлц бейиня (ян примитив формадыр, баьырсаг-

сыз турбелларилярдя тясадцф олунур) маликдир. Бейин синир дцйцнц хортумун 

архасында йерляшир вя демяли, киноринхлярин вя приапулидлярин бейини иля що-

моложи дейилдир (дяйирми гурдлардан фяргляндириъи хцсусиййят). 



 

Шякил  40.  Тиканбашлыларын  гурулушу:  А.  Acanthocephalus  lucii  (Стрелкова 

эюря);


  Б.  Еркяк  тиканбашлынын  гурулуш  схеми  (Кестнеря  эюря

):    1  –  хортум,  2  – 

хортумун гыны, 3 – лемнискляр, 4 – хортум гыныны бядянин диварына бирляшдирян язяляляр, 5 – 

лигамент, 6 – йумурталар вя йумурта топасы, 7 – балалыг «зянэи», 8 – балалыг, 9 – балалыг 

йолу, 10 – ъинси дялик, 11 – бейин синир дцйцнц, 12 – синир сцтунлары, 13 – тохумлуглар, 14 – 

тохум  борулары,  15  –  семент  вязиляри,  16  –  протонефридиляр,  17  –  ъцтляшмя  органы,  18  – 

ъцтляшмя кисяси; 

Ъ. Echinorhynchus proteus тиканбашлысы



– анатомийасы, II – хортум, III – сцрфя

 



1 – йараглы хортум, 2 – хортумун ретрактору, 3 – хортумун гыны, 4 – лемниски, 5 – гындан 

эялян ретрактор язяля, 6 – лигамент, 7 – тохумлуглар, 8 – тохум борулары, 9 – вязиляр, 10 – 

тохум говуьу, 11 – копулйатив апарат 

 


 

156 


 

Щисс  органлары  паразитизмля  ялагядар  олараг,  йахшы  инкишаф 

етмямишдир:  хортумун  ясасы  вя  зирвясиндя  еляъя  дя  ъинси  дялийин 

йахынлыьында кичик мясамяляр мювъуддур. 

 

Тиканбашлылар  айрыъинслидирляр.  Онлара  чох  айдын  шякилдя  эюрцнян 



ъинси  диморфизм  хасдыр.  Ъинси  вязиляр  ъцтдцр,  онларын  инкишафы  хцсуси 

лигамент,  йяни  баьла  ялагядардыр.  Лигамент  бядянин  арха  уъуна  гядяр 

узаныр.  Еркяк  ъинси  систем  бир  ъцт  тохумлуг  вя  бир  ъцт  тохум  борусу  иля 

тямсил олунмушдур. Тохум борулары тохум ахыдан канала ачылыр. Бура бир 

нечя щцъейрядян формалашан семент вязиляринин ахары да ачылыр. Бу вязилярин 

секрети ъцтляшмядян сонра ъинси дялийи баьламаг цчцндцр.  

 

Ъаван  фярдлярдя  лигаментин  дахилиндя  йерляшян  йумурталыглар  тяд-



риъян формалашыр: яввял йумурта топалары ямяля эялир, йумурталар йетишдикъя 

топа дахилиндя майаланыр. Майаланмыш йумурта, сяъиййяви гурулуша малик 

олан ъинси ахара кечир. Бу ахарын бир уъу балалыг гыфы шяклиндядир – балалыг 

«зянэи» адланыр. Йумурта боруларынын каналындан йалныз майаланмыш, га-

быгла юртцлмцш вя артыг бюлцнмяйя башлайан ийшякилли йумурталар кечя билир. 

 

Инкишаф  метаморфозла  вя  сащиб  дяйишмякля  реаллашыр.  Тиканбашлылар-

да  йумурта  щцъейряси  юзцнямяхсус  тярздя  бюлцнцр:  бластомерлярин  ямяля 

эялмяси даща чох ротаториляря охшардыр. Ембрионал инкишафын мцгайисяли шя-

килдя анализи ону эюстярмишдир ки, тиканбашлылар кими, дяйирми гурдларын щеч 

бир синфи диэяринин яъдады дейилдир, йяни щяр синфин мцхтялиф турбелларилярдян 

инкишафы, бир-бириндян асылы олмадан вя мцхтялиф вахтларда баш вермишдир.  

 

Тиканбашлыларын сцрфяляри (шякил 40, Ъ) вя йеткин формаларына аз сай-



да щцъейрялярдян формалашмаг хасдыр:  щиподерма – 6, лемниски – 3, хор-

тум ретракторлары – 4 нцвялидирляр. 

 

Мясялян, 



 

нящянэ 


тиканбашлынын 

(Macrocanthorhynchus 



hirudinaceus) узунлуьу 25 см-дир вя о, донузларын баьырсаьында паразитлик 

едир. Йумурталар хариъи мцщитя дцшдцкдян сонра онларын дахилиндя ембри-

онлар  инкишаф  едир.  Дахилиндя  ембрион  олан  йумурталарын  сонракы  инкишафы 

цчцн онлар май бюъякляринин сцрфяляри  (йяни аралыг сащиб) тяряфиндян удул-

малыдыр.  Май  бюъякляринин  сцрфяляри  торпагда  инкишаф  едирляр.  Донузлар 

торпагда ешяляняркян бу сцрфяляри дя удурлар вя тиканбашлыларла йолухурлар.  

 

Суитиндя паразитлик едян Corynosoma strumosum –ун ики аралыг сащи-



би вардыр – хяръянэ вя балыг. Бу йанцзян хярчянэляр (Pontoporeia) балыглар 

тяряфиндян удулур. Балыьын бядян бошлуьуна дцшмцш бу сцрфяляр инкишаф ет-

мирляр. Йалныз суити йолухмуш балыглары йедикдян сонра сцрфяляр ъинси йетиш-

кянлийя  ясас сащибин бядяниндя чатырлар. 

М.Н.  Гурбановун  (1969)  мялуматларына  эюря,  Азярбайъанда  ти-

канбашлыларын  5  дястяйя  аид  олан  46  нювц  онурьалы  щейванларда  паразитлик 

едир. Бу паразитлярин йайылдыьы яразилярин юйрянилмяси диэяр щелминт груплары 

иля ялагяли шякилдя Т.К.Микайылов (1975), А.М. Фярзялийев (1977),  И.А. Са-



 

157 


дыхов (1981) тяряфиндян щяйата кечирилмишдир. Бунлардан 6 нювц  (Pompho-

rhynchus, Pseudoechinorhynchus, Metechinorhynchus ъинсляри)  кянд тясяррц-

фаты вя вятяэя ящямиййятли щейванларда тящлцкяли щелминтоз хястяликлярин тю-

рядиъиляридир. 

 

 



ЙАРЫМБЮЛМЯ  II.  ИКИНЪИБЯДЯНБОШЛУГЛУЛАР 

(COELOMATA



 

Икийансимметрийалы  щейванлар  арасында  икинъибядянбошлуглулар  да-

ща  йцксяк  сявиййяли  гурулуш  хцсусиййятляри  иля  фярглянирляр.  Беляки,  Acoelo-

mata  йарымбюлмясиня  аид  оланлар  чох  вахт  ибтидаи  гурдлар(Scolecida)  ад-

ландырылырлар,  бура  йасты  гурдлар,  немертинляр,    илкбядянбошлуглулар,  тикан-

башлылар аиддир. Икинъибядянбошлуглулары, йяни селому олан щейванлары( щял-

гяви гурдлардан башлайараг, бцтцн али гурулуша малик олан груплар – хор-

далылар дахил олмагла) фяргляндирян хцсусиййятляр ашаьыдакылардыр. 

1.

 



Мезодермал  мяншяли  епители  иля  (селотели)  дюшянмиш  икинъи  бядян  бош-

луьу, селомун олмасыдыр. Селом даща мцкяммял няглетмя системидир. 

2.

 

Метамер гурулуша малик олмаларыдыр ки, бу, структур елементляри вя ор-



ганларын тякрарланмасында айдын шякилдя бирузя верир. Метамерлик щям 

ектодермал, щям дя мезодермал мяншяли структурлары ящатя едир. 

3.

 

Ган-дамар системинин инкишаф етмясидир. Бу систем ясасян тяняффцс фун-



ксийасы  вя  гидалы  бирляшмялярин,  ифразат  мящсулларынын  нягл    олунмасыны 

щяйата кечирир. 

4.

 

Ачыг  ифразат  системинин  олмасыдыр.  Бу  типли  ифразат  системи  селомла  яла-



гядардыр вя ифразатла йанашы, бядяндя су режимини дя тянзимляйир. 

 

Адятян селомлу щейванлары  Илкаьызлылар (Protostomia) вя Икинъиаьыз-



лылар(Deuterostomia) олмагла ики група айырырлар. Лакин А.В.Ивановун фярди 

инкишафа даир ялдя етдийи йени мялуматлар ясасында щазыркы дюврдя йени тяс-

нифат  иряли  сцрцлмцшдцр.  Бу  тяснифата  эюря  селомик  щейванлар  беш  типцст-

лцйцня айрылыр: Трохофорлулар (Trochozoa), Чыхынтылылар (Tentaculata),  Пого-

нофорлар  (Pogonophora),  Гылчянялиляр  (Chaetognatha),  Икинъиаьызлылар  (Deu-

terostomia). 

Трохофорлулар типцстлцйцня щялгяви гурдлар, буьумайаглылар, онихо-

форлар вя йумшагбядянлиляр (молйускалар) аиддир. Бу щейванларын ембрио-

нал вя постембрионал инкишафлары охшардыр. Онлара ембриоэенездя  йумурта 

щцъейрясинин спирал типли бюлцнмяси, мезодерманын телобластик йолла(хцсуси 

щцъейря групларындан) формалашмасы, аьызын бластопордан, йяни илк аьыздан 

инкишафы  хасдыр.  Су  мцщитиндя  инкишаф  едян  илкин  формаларда  метаморфоз 

нятиъясиндя сяъиййяви сцрфя – трохофорун ямяля эялмяси характерикдир. 

 

 


 

158 


 

                

                             

Щялгяви гурдлар (Annelida) типи 

 

Бу  али  гурдларын  щазырда  12000  нювц  мялумдур.  Щялгяви  гурдлар 

ясасян  дянизлярдя  йашайырлар,  лакин  ширинсу  щювзяляри  вя  гуруда  мювъуд 

олан нювляри дя аз дейилдир. Екосистемлярдя олдугъа бюйцк ящямиййят кясб 

едян организмлярдир. Бу гурдлары фяргляндирян ясас хцсусиййятляр, онларда 

илк дяфя олараг, органлар системинин формалашмасыдыр.  

Щялгяви гурдлара хариъи вя дахили гурулушун метамерлийи хасдыр, йя-

ни бядянин ясас оху ятрафында ейни щиссялярин тякрарланмасы мцшащидя еди-

лир.  Гурдабянзяр  бядян  сегментлярдян(буьумлардан)  тяшкил  олунмушдур. 

Щяр буьумда органларын бир чох системляри тякрарланыр. Щялгяви гурдларын 

бядяни баш пяри (простомиум), буьумлу эювдя вя анал пярдян (пигидиум) 

ибарятдир. Бязян баш пяри ларвал сегмент( сцрфя сегменти), эювдяни ися по-

стларвал сегментляр кими характеризя едирляр. Бир чох примитив формалара гыл-

ларла тязщиз олунмуш ятрафлар – параподилярин олмасы хасдыр. Бу ятрафлар щеч 

вахт шикары тутмаьа  вя йа гиданы язмяйя хидмят етмир. 

Щялгяви  гурдларда  дяри-язяля  кисяси  вардыр:  дяри  епителиси,  щялгяви, 

бойлама язяляляр вя дахили дюшяйян селотелидян ибарятдир. Икинъи бядян бош-

луьу селомик майе иля долудур. Бу майе организмин дахили мцщитидир. Бе-

ляки, селомда нисбятян даими биокимйяви режим сахланылыр вя организмин бир 

сыра функсийалары – няглетмя, ифразат, ъинси вя щярякят реаллашыр. 

Щязм  системи  бир-бириндян  функсионал  бахымдан,  фярглянян  цч  шю-

бядян  –  юн,  орта  вя  арха  баьырсагдан  ибарятдир.  Бязи  щялгяви  гурдларда 

тцпцръяк вязиляри дя вардыр. Щязм системинин юн вя  арха шюбяляри ектодер-

мал, орта шюбя ися ентодермал мяншялидир. 

Щялгяви  гурдларын  ган-дамар  системи  гапалыдыр,  йяни  дамарлар  сис-

теми мювъуддур. Ясас ифразат органлары, бир ъцт ектодермал мяншяли мета-

нефридилярдир.  Щяр  метанефриди  бир  сегментдя  селома  бахан  гыфла  башланыр 

вя ондан айрылан канал, сегментляр арасында йерляшян аракясмяни – септаны 

дялиб,  диэяр сегментдя олан тфразат дялийи иля хариъя ачылыр. Метанефридиляр 

йалныз  ифразат  органлары  дейил,  щямчинин  организмдя  су  балансыны  тянзим-

ляйирляр.  Беляки,  метанефридилярин  каналларында  ифразат  мящсулларынын  (ам-

монйак сидик туршусуна чеврилир) гатылашмасы баш верир вя су йенидян село-

мик майейя гайыдыр. Бу йолла организмдя су ещтийатына гянаят олунур вя 

селомда  мцяййян  су-дуз  режими  сахланылыр.  Суйа  гянаят  даща  чох  гуруда 

вя торпагда йашайан щялгявиляря лазымдыр. Ону да нязяря алмаг лазымдыр 

ки,  щялгяви  гурдларда,  нювцндян  асылы  олараг,  нефридилярля  йанашы,  селомо-

дуктлар  вя  мцряккяб  органлар  –  нефромиксидиляр  (щяр  икисинин  бирляшмяси) 

ифразат  органлары  да  мювъуддур.  Селомодуктлар  мезодермал  мяншяли 

олуб,ъинси вя ифразат функсийаларыны, нефридиляр ектодермал мяншялидирляр вя 

йалныз ифразат функсийасыны йериня йетирирляр. 

Синир системи, бел нащиййясиндя йерляшян бир ъцт бейин дцйцнц, удла-

гятрафы коннективляр вя ъцт гарын синир сцтунундан тяшкил олунмушдур. Га-



 

159 


рын  синир  зянъириндя  ися  щяр  сегментдя  метамер  олараг,  тякрарланан  ъцт 

дцйцнляр  вардыр.  Щялгяви  гурдларда  удлаьын  цстцндя  дорсал  баш  бейинин 

формалашмасы, онлары йасты гурдлардан фяргляндирир. Бейинин дорсал ъцт пай-

лары юн, орта вя арха дцйцнляря айрылыр. Бейинин бу хцсусиййяти щялгяви гурд-

лары дяйирми гурдлардан фяргляндирир. 

Щялгяви  гурдлар  ясасян  айрыъинслидирляр,    лакин  щермафродитизм  дя 

раст  эялинир.  Щялгявилярин  инкишафы  метаморфозла  кечир  вя  нятиъядя,  ясасян 

дяниз нювляриндя сяъиййяви сцрфя – трохофор формалашыр. 

Беляликля,  щялгяви  гурдлара  хас  олан  прогрессив  хцсусиййятляр  –  се-

ломун,  метамер  гурулушун  олмасы,  ган-дамар  системинин  ямяля  эялмяси, 

метанефридили ифразат системинин формалашмасы, даща йцксяк сявиййядя олан 

синир системи вя щисс органларынын инкишаф етмясидир. 

Щялгяви гурдлары диэяр гурдларла йахынлашдыран яламятляр – трохофо-

рада илкбядян бошлуьунун, протонефридилярин, ортогон типли синир системи вя 

илкин мярщялядя ися кор баьырсаьын (анал дяликсиз) олмасыдыр. Бу хцсусиййят-

ляр бязи примитив щялгявилярин йеткин формаларында да раст эялинир. 

Щялгяви  гурдлар  типи  ики  йарымтипя  бюлцнцр:  Кямярсизляр(Aclitellata) 

вя Кямярлиляр (Clitellata).  Сон иллярин тяснифатында полихетляря аид олан Ди-

нофилусу  (Dinophilus),  примитив  структур  яламятляриня  (азсегментли,  йяни 

олигомер полихета олдуьуна) эюря,  илкин щялгявиляр адланан(Archiannelida) 

синиф кими тягдим едилир. 

 

Кямярсизляр  (Aclitellata)  йарымтипи.  Бу  йарымтипин  нцмайяндяляриня 

айрыъинслилик вя садя гурулуша малик олан ъинси апаратын олмасы хасдыр. Бя-

дяндя бир груп буьумларын бирляшмяси нятиъясиндя формалашан хцсуси вязили 

кямяр  –  клителлум  (clitellum)  олмур.  Инкишаф  метаморфозла  кечир  вя 

сяъиййяви сцрфя, трохофор ямяля эялир. Бу йарымтипя йалныз бир синиф Чохгыллы 

гурдлар (Polychaeta) аиддир. 

 

Чохгыллы гурдлар (Polychaeta) синфи.



  Щялгяви гурдларын ян чох-

сайлы синфидир (шякил 41). Щазыркы дюврдя 8000 нювц мялумдур. Еколожи ъя-

щятдян ян чохшякилли, йяни радиасийа(дивереэенсийа нятиъясиндя икидян артыг) 

формалар  чохгыллы  гурдлара  хасдыр.  Бу  йарымсинфин  нцмайяндяляри  ясасян 

дянизлярдя сярбяст йашайан нювлярдир, лакин ширинсу щювзяляриндя раст эялян 

вя паразитлик едян формалары  да вардыр.  



 

 

160 


 

 

Шякил 41. Мцхтялиф полихетляр (Наталийя эюря): 

I – Arenicola marina (газыъы фор-

ма), II – Nereis pelagica (цзян форма), III – Phyllodoce paretti (цзян форма), IV – 



Amphitrite edvardsi (цзян форма), 

 

V – Sabellaria alveolata, VI – Serpula (отураг 

форма), VII – Aphrodite aculeata(сцрцнян форма): 

1 – чыхынтылар, 2 – гялсямяляр, 3 – гапагъыг, 4 - параподиляр

     

 

 



Полимер  (чохбуьумлу)  полихетляра  мцхтялиф  еколожи  радиасийалар 

(икидян  артыг  дивереэенсийа  формалары)  хасдыр  (шякил  41):  бир  гисми  цзян 

формалардыр,  диэярляри  фяал  цзмя  щяйат  тярзиндян  бентик  щяйат  тярзиня 

кечмиш  (Nereis  pelagica),  диэярляри  торпагда  щярякятли  удлаьы  васитясиля 

юзцня йол ачыб, йувалар гуранлардыр (Arenicola marina)

  

отураг формалар – 



серпулидляр  (Serpula)  хцсуси  яйилмиш  вя  йа  спиралшякилли  боруъугларда 

йашайырлар.  Бу  боруъугларын  цзяриня  ящянэ  щопур  вя  юн  уъундан 

йелпикшякилли гялсямяляри эюрцнцр. Полихетляр арасында дяниз диби иля сярбяст 

сцрцнян формалар  мясялян, афродиталар (Aphrodite aculeata) вя олдугъа тез 

цзян вя сцрцнян иланвари филодокиляр  (Phyllodoce paretti) вардыр. 

 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin