Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   52

Б

. Стробиланын синир вя ифразат 

системи


:  1 – йан синир сцтуну, 2 – бел; 3 – гарын синир сцтуну, 4 – ифразат каналы, 5 – бел 

комиссура, 6 – эенитал (ъинси) синир, 7 – йан дцйцнляр 

 

 

 



 

Синир системи – ортогон типлидир вя  бейин синир дцйцнляриня маликдир 

(шякил 31 А). Сколексдя йерляшян ъцт дцйцндян бир нечя ъцт синир лифляри айры-

лыр. Ясасян ики йан синир сцтуну инкишаф етмишдир ки, бунларын арасында кюн-

дялян  синир  баьлар  –  комиссуралар  йерляшир.  Щисс  органлары  бядян  сятщиндя 

сяпялянмиш  ламися  вя  кимйяви  ресепторлар  –  щцъейрялярля  тямсил  олунмуш-

дур. 


 

Ъинси  систем  щермафродит  олуб,  щяр  проглотиддя  тякрарланыр.  Бядяни 

буьумсуз  олан  сестодларда  ъинси  апарат  тякдир  вя  йа  гайыш  гурдлардакы 

кими,  бир  сырада  метамер  йерляшмиш  ъинси  апаратлар  шяклиндядир.  Бядяни 

буьумлу стробила шяклиндя олан солитерлярдя ъаван проглотидлярдя ъинси ор-

ганлар  инкишаф  етмямиш  олур.  Йалныз  инкишаф  етмиш  «щепмафродит»  буьум-

ларда (шякил 30 Б, Ъ) мясялян, юкцз солитериндя 200-ъц буьумдан башлайа-

раг, ъинси органлар там инкишаф етмиш сявиййядя олурлар. 

 

Еркяк  ъинси  систем  проглотидин  дорсал  щиссясиндя  йерляшян  чохсайда 

говугшякилли  тохумлуглар,  онлардан  айрылан  тохумчыхарыъы  каналъыглар  вя 

бунларын  бирляшиб  ямяля  эятирдийи  цмуми  тяк  тохумчыхарыъы  бору  иля  ифадя 



 

117 


олунмушдур. Тохумчыхарыъы бору проглотидин йан тяряфляриндян бириня йю-

няляряк, дярин чюкяклийя – ъинси клоакайа ачылан ъцтляшмя органына бирляшир 

(шякил 30, Ъ). 

 

Диши ъинси систем икипайлы, шахялянян тяк йумурталыг вя ондан айрыла-

раг, оотипя ачылан гыса йумурта ахарындан ибарятдир. Лентшякилли гурдларда 

оотипя щямчинин шарылыьын тяк ахары да ачылыр. Оотип кичик габыг щцъейряляри 

иля ящатя олунмушдур ки, бунлар оотипля бирликдя Мелис ъисмини ямяля эяти-

рирляр. Оотипдян юня доьру енли канал – балалыг айрылыр ки, бурада йумурта 

щцъейряляри йетишир. Йеткин проглотидлярдя (шякил 30, Б ) балалыг шахялянмиш 

олур: 17-дян 35 ъцт йан шахяляр ямяля эятирир. Юкцз солитериндя балалыг кор 

гуртарыр( бязи нювлярдя мясялян, енли лент гурдунда буьумун йан диварын-

да хариъя ачылыр) вя йумурталар бурадан йалныз проглотидин дивары даьылды-

гдан сонра хариъ олунурлар. Оотипдян трематодларда мцшащидя олунмай-

ан, лакин моногенейлярдя олан бир канал да айрылыр – балалыг йолу. Балалыг 

йолу хцсуси ъинси дяликля клоакайа ачылыр (шякил 30, Ъ).  

 

 Кичикюлчцлц  сестодларда  майаланма  чарпаз,  сащибин  баьырсаьында 



тяк-тяк  паразитлик  едян  ири  нювлярдя  ися  (солитерляр,  енли  лент  гурду)  чарпаз 

майаланма, ъинси клоакаларла бирляшян буьумлар арасында баш верир. 

Сестодлар  олдугъа  йцксяк  мящсулдарлыьа  малик  олан  паразитлярдир: 

ади  солитер  илдя  600  млн.  йумурта  формалашдырыр,  орта  щесабла  18-20  ил  йа-

шамасы нязяря алынса, илдя 11 млрд. йумурта веря билир. 

 

Чохалма вя инкишафы. Сестодаларын щяйат тсикли ясасян 3-4 мярщялядя 

щяйата кечир.  

 

Биринъи мярщялядя мариталар, йяни щермафродит формалар ясас сащибин 



баьырсаьында йашайырлар, бурада чохалараг, йумурталары ямяля эятирирляр.  

 

Икинъи  мярщялядя  йумурталар  хариъи  мцщитя  дцшцрляр  вя  гуруйа 



дцшянлярдян онкосфера (алтыгармаглы рцшейм) адланан сцрфя формалашыр. Бу 

сцрфя аралыг сащибин бядяниня дцшцр. Лакин о нювлярин ки, сцрфяси су мцщи-

тиндя  инкишафыны  давам  етдирир  мясялян,  енли  лент  гурдунда  йумуртадан 

сярбяст цзян сцрфя – корасиди чыхыр. Цзяри кирпикъиклярля юртцлц олан бу сцрфя-

дя щямин фазанын икинъи мярщяляси инкишаф едир вя  онкосфера ямяля эялир.  

 

Цчцнъц  мярщялядя  сестодларын  сцрфяляри,  корасидини  удмуш  аралыг 



сащибин  бядяниндя  юз  инкишафларыны  давам  едирляр.  Онкосфералар    баьырсаг 

диварыны  кечир,  ган  ахары  иля  щяр  щансы  дахили  органда(ясасян  гара  ъийяр, 

язяляляр, аь ъийяр, бейин вя с.) йерляширляр. Щямин органда онлардан говуг-

шякилли  финналар формалашыр (шякил 30 Ч, I).  

 

Финна гурлушуна эюря, ичярисиндя бир вя йа бир нечя сестод башъыьыны  



эяздирян говугдур. Бу говуьун сонракы инкишафы цчцн мцтляг ясас сащибин 

баьырсаьына  дцшмяси  лазымдыр.  Бурада  щязм  ширясинин(ясасян  юдцн)  тясири 

алтында  финна  дахилиндя  йерляшян  сормаълара  малик  олан  (бязян,  щям  дя 


 

118 


гармагъыглы) башъыг говугдан хариъя чевриляряк, баьырсаг диварына йапышыр. 

Баьырсаг  диварына  йапышмыш  башъыгдан  стробила  инкишаф  етмяйя  башлайыр. 

Сестодларын  финналары  бир  нечя  типдя  олур  (шякил  30,  Ч).  Бир  башъыглы  говуг 

систисерк, систисеркя охшар, лакин гуйруглу финна – систисеркоид, ичярисиндя бир 

нечя башъыг олан говуг - сенур вя дахилиндя бир нечя гыз говуглары (сенур-

лары)  дашыйан  тюрямя  камералары  ехинококк  адланыр.  Енли  лент  гурдунун 

финнасы  нисбятян  садя  гурулушлудур  –  плеросеркоиди  ,  цзяриндя  ботрийаларын 

йери бялли олан вя дахиля йюнялмиш бир сколексли лентшякиллидир (шякил 32, I ). 

 

Шякил 32. Сестодларын инкишаф мярщяляляри:  



I – Енли лент гурду (Скрйабин, Шулс, 

Розеня эюря): А – мцряккяб йумурта, Б – корасиди, Ъ – йолухмуш аралыг сащиб 

сиклопун бядяниндя олан просеркоид, Ч – просеркоид (1 – серкомери), Д – плеро-

серкоид;  II  - Донуз солитерин щяйат тсикли ( Нобля эюря): А – ясас сащиб – инсан 

бядяниндя  паразитлик  едян  ъинси  йетишкян  мярщяля;  Б  –  йумурталары  удан  аралыг 

сащиб-донуз

:  1 – ичярисиндя онкосфер олан йумурта, 2 – донузун язялясиндя инкишаф едян 

финна, 3 – ъинси йетишкян мярщяля, 4 – инсан баьырсаьындан чыхан йеткин буьум

; III – Ехи-

нококк (Брауна эюря): А – итин баьырсаьында паразитин ъинси йетишкян мярщяляси;  Б 

– инсанын гара ъийяриндя ехинококкун говуг мярщяляси; Ъ – ехинококкла йолух-

муш инсан 



 

119 


 

Инсан вя щейванларда паразитлик едян сестодлар. Сестодларын тюрятдийи 

хястяликляр  сестодозлар  адланыр.  Бу  паразитлярин  щяйат  тсикли,  патоэен  ма-

щиййяти вя онларла йолухмайа гаршы профилактик тядбирляр системи иля танышлыг 

олдугъа  ящямиййят  кясб  едир.  Ян  чох  патоэен  нювляр  Pseudophyllidea  вя 



Cyclophyllidea дястяляриня аиддир (ъядвял 5). 

 

Енли лент гурду (Diphyllobothrium latum) ириюлчцлц сестодлардандыр – 

узунлуьу 9-12 м, стробилада буьумларын сайы ися 3-4 мин ола билир. Йеткин 

проглотидлярдя йумурта иля долу олан балалыг улдузшякиллидир. Солитерлярдян 

фяргли  олараг,  бу  нювдя  хцсуси  балалыг  дялийи  олур  ки,  йумурталар  бурадан 

баьырсаг бошлуьуна дцшцрляр. Паразитин ъинси йеткин формасы инсан, ит, пишик, 

тцлкцнцн назик баьырсаьында йашайыр, йяни бунлар ясас сащиблярдир. Паразит-

ля йолухмуш инсанлар ган азлыьы вя интоксикасийадан язиййт чякирляр. 

 

Енли  лент  гурдунун  ики  аралыг  сащиби  олур.  Йумурта  инкишафыны  да-



вам етдирмяк цчцн мцтляг суйа дцшмялидир. Бу заман йумуртадан сярбяст 

цзян сцрфя – корасиди чыхыр (шякил 32 А, Б). Бу сцрфя Cyclops ъинсиня аид олан 

кцрякайаг  хярчянэ  тяряфиндян  удулур.  Сиклопун  бядяниндя  икинъи  сцрфя 

мярщяляси  башланыр,  просеркоид  формалашыр.  Лакин  яввял  сиклопун  баьыр-

саьында  корасидидян  алтыгармаглы  онкосфер  чыхыр,    хярчянэин  бядян  бош-

луьуна кечир вя орада сакитлик фазасы просеркоиди ямяля эятирир (шякил 32, Ъ). 

Просеркоидин  арха  уъунда,  ону  моногенейляря  охшадан  гармаглы  лювщя, 

серкомер йерляшир. 

 

Просеркоидли хярчянэ икинъи аралыг сащиб ширинсу балыглары тяряфиндян 



йейилдикдя,  баьырсагдан  дахили  органлар  вя  язяляляря  кечир  финна  фазасы  – 

плеросеркоидя    чеврилир.  Плеросеркоидин  гурдабянзяр  бядянинин  юн  уъунда 

дахиля доьру чеврилмиш сколекси олур. Ясас сащиб чий, бузлу, йахшы дузлан-

мамыш,  биширилмямиш  балыьы  йедикдя  онун  баьырсаьында  плеросеркоидин 

башъыьы чеврилир вя ботрийалары иля баьырсаьын диварына йапышыр, лентшякилли фаза 

инкишафа  башлайыр.  Бу  паразитя  Прибалтика,  Сибир  яразиляриндя  хцсусян  даща 

чох раст эялинир. 

 

Инсан вя ев щейванларында паразитлик едян лентшякилли гурдларын чоху 



солитерляр дястясиня (Cyclophyllidea) аиддир. 

 

Юкцз солитери вя йа Йарагсыз солитер (Taeniarhynchus saginatus) ско-

лекси цзяриндя йалныз дюрд ядяд сормаъын олмасы вя гармагларын олмамасы 

иля  фярглянир.  Она  эюря  дя  бу  солитери  «йарагсыз  солитер»  адландырырлар.  Бу 

паразит адятян ясас сащиб - инсанын баьырсаьында бир фярд олмагла, паразит-

лик  едир  (солитер  –  латын  сюзу  олуб,  тяк    мянасыны  ифадя  едир).  Стробиланын 

узунлуьу  8-12  м,  проглотидлярин  сайы  1000  чатыр.  Йетишмиш  проглотидляр 

узунсов  олур  вя  балалыг  17-35  ъцт  йан  шахяляря  айрылыр.  Чох  вахт  бутун 

буьум йалныз шахялянмиш балалыгдан ибарят олур, беляки, диэяр ъинси орган-

лар  резорбсийайа  уьрайыр.  Бу  проглотидляр  сащибин  екскрементляри  иля  тор-

паьа  дцшцр.  Она  эюря  дя  солитерин  йумурталарына  йалныз  торпагда  дейил, 


 

120 


щямчинин битки – отлар цзяриндя дя раст эялинир вя аралыг сащид олан ирибуй-

нузлу  щейванлар  тяряфиндян  удулур.  Иняйин  баьырсаьында  бу  йумуртадан 

соитерин сцрфяси – онкосфера чыхыр, баьырсаг диварындан кечиб,  гана дцшцр. 

Ган дювраны васитясиля  дахили органларын язяляляриня чюкян сцрфя финнайа – 

систосеркя чеврилир (шякил 30, Ч). Инсан, йахшы бишмямиш яти йедикдя бу пара-

зитля йолухур. 

 

Донуз солиери вя йа Йараглы солитер (Taenia solium) юкцз солитериндян 

юлчцсц (2-3 м) вя сколексиндя дюрд ядяд сормаъларла бярабяр гармагъыглы 

таъын  олмасы  иля  фярглянир.  Донуз  солитеринин  йетишмиш  проглотидлярини  юкцз 

солитеринкиндян  балалыьын  шахяляринин  сайына  эюря  фяргляндирмяк 

мцмкцндцр  –  ъями  7-12  ъцт  йан  шахяляр  олур  (шякил  32,  II).  Бу  солитерин 

ясас сащиби инсан, аралыг сащиби ися донуздур. Донуз солитеринин щяйат тсикли 

юкцз солитериндян аз фярглянир, лакин бу нюв инсан цчцн даща тящлцкяли ще-

саб  олунур.  Беляки,  башъыьын  цзяриндя  гармаглы  йараьын  да  олмасы,  бу 

нювцн баьырсагдан говулмасыны чятинляшдирир. Бундан ялавя,  инсан донуз 

солитеринин  няинки  ясас  (финналы  яти  йемякля),  щям  дя  аралыг  сащиби(йахшы 

йуйулмамыш мейвялярля йумурталары уддугда) ола билир. Бу заман финна-

лар, инсанын мцхтялиф дахили органларында – гара ъийяр, цряк, бейиндя инкишаф 

етмякля, инсанын юлцмцня сябяб олурлар. 

 

Ъыртдан лентшякилли гурд (Hymenolepis nana) ясасян ушагларда пара-

зитлик едир. Бу нювцн узунлуьу 1-1,5 см вя буьумларын сайы 100-200 –я чат-

са да сащибин баьырсаьында чох сайда мювъуд ола билир. Ъыртдан лентшякилли 

гурду фяргляндирян хцсусиййят, щяйат тсиклиндя сащибин нювбяляшмямясидир, 

йяни инкишаф бир сащибин бядяниндя баш верир. Бу гурд инсанын назик баьыр-

саьында йашайыр, сколексин уъунда вя йа хортумда 24-я гядяр гармагъыг 

дашыйан таъ, кянарларында ися дюпд ядяд даиряви сормаъ вардыр. Инсан хариъи 

мцщитдян йумурталарла йолухур. Баьырсагда бу йумурталардан онкосфера 

чыхыр вя бу сцрфяляр баьырсаг диварындакы ховлара санъылыр, онлардан финна-

лар-  систосеркоидляр  инкишаф  едир.  Сонрадан  систосеркоидляр  баьырсаг  бош-

луьуна кечир вя орада ъинси йетишкянлийиня – мариталара гядяр инкишаф едир-

ляр. Чох вахт паразитля йолухмуш инсанлар юз-юзцнц тякрарян йолухдура би-

лирляр. Диэяр солитерлярдя олдуьу кими, бу гурду да хцсуси тибби препаратлар-

ла  мцалиъя  едирляр,  лакин  бу,  автоинвазийаны,  йяни  юз-юзцнц  йолухдурманы 

арадан галдыран профилактик тядбирляри нязяря алмагла щяйата кечирилир. 

 

Сестодлар арасында ян горхулу паразит Ехинококкдур (Echinococcus 



granulosus).  Адятян бу паразитин ясас сащиби итляр, ъанаварлар, тцлкцлярдир. 

Ясас  сащибин  назик  баьырсаьында  лентшякилли  солитерин  юлчцсц  5-6  мм, 

буьумларын сайы ися 3-4 ядяд олур (шякил 32, III). Паразитин йумурталары тор-

пагда вя от биткиляри, тярявяз цзяриндя олур, нятиъядя инякляр, хырдабуйнуз-

лу щейванлар тяряфиндян йем иля бирликдя удулурлар. Онларын бядяниндя фин-

налар инкишаф едир. Бу заман аралыг сащиби инсан ола билир. Щямин паразитя 

даща чох кянд йерляриндя, щейвандарлыг инкишаф етмиш яразилярдя раст эяли-


 

121 


нир, беляки, ясас сащиб чобан итляри олур. Чобан итляри ися ехинококкла хястя-

лянмиш щейванларын ъийярини йейяркян йолухурлар. Инсан бу итлярля тясадцфян 

тямасда олдугда, йяни сыьалладыгда беля 35 мкм юлчцдя олан йумурталарла 

йолуха билир. Лакин бу паразитин финналары (хцсусян гара ъийяр вя аь ъийяр-

дя)чох  бюйцк  юлчцдя,  бязян  ушаг  башы  бойда  ола  билир.  Ехинококкун 

рцшейминин инкишафы чох лянь эедир. Адятян финна (5 айа 1 см-я чатыр) иллярля 

инкишаф едир, онун дахилиндя гыз говуглары ямяля эялир ки, бунларын ичярисин-

дя чох сайда башъыглар формалашыр. Бу щал паразитин инкишафынын илкин мяр-

щялясиндя  гейри-ъинси  чохалма  кими,  гиймятляндириля  биляр.  Демяли,  йасты 

гурдлар  арасында  йалныз  ехинококка  йеткин  инкишаф  мярщялясиндя  (ясас са-

щибин  баьырсаьында)  ъинси  чохалманын    (аралыг  сащибин  бядяниндя  инкишаф 

едян финна фазасындакы ) гейри-ъинси чохалма иля нювбяляшмяси хасдыр, йяни 

метаэенез типли нювбяляшмя мцшащидя едилир.  

 

Ехинококк даща чох Шимал ящалисиндя (итлярдян истифадя олунан яра-



зилярдя) тясадцф едилир. Бу паразит йалныз ъярращи йолла организмдян тямиз-

ляня билир, тясадцфян бир говуьун галмасы, йенидян паразитин инкишаф етмя-

синя сябяб олур. 

 

Даща  чох  Шимали  вя  Мяркязи  Авропа  юлкяляриндя  тясадцф    олунан 



лентшякилли  гурдлардан  бири  дя  Алвеококкдур(Alveococcus  multilocularis)

Бу кичикюлчцлц паразитин ясас сащиби тябиятдя тцлкц, ев щейванларындан ит вя 

пишикдир. Аралыг сащиби ясасян сичан кими эямириъиляр олса да инсан  ит вя пи-

шикля цнсиййятдя олдугда, онларын тцкляри цзяриндя олан йумурталарла йолу-

ха билир. Алвеококкун финналары инсанын тяняффцс йолларында инкишаф едяряк, 

онун боьулмасына сябяб ола билир. 

 

Ев  щейванларында  паразитлик  едян  сестодлардан  бейин  гурду  (Mul-



ticeps  multiceps)  адланан  вя  гойунларда  фырланма  вя  йа  дялиъя    хястялийини 

ямяля эятирян нювц хцсцси гейд етмяк лазымдыр. Бу паразитин финнасы аралыг 

сащиб олан гойунун бейининдя инкишаф едир. Гойунлар ися паразитин ясас са-

щиби итлярдян, ятраф мцщитдя екскрементлярля чирклянмиш йумурталар васитя-

силя йолухур 

 

Ев  щейванлары  цчцн  тящлцкяли  олан  сестодлара  Moniezia  ъинсиня  аид 



олан нювляр дя аиддир.Бунлар ириюлчцлц, узунлуьу 6 м-я чатан лентшякиллиляр-

дир. Ясас сащибляри ири- вя хырдабуйнузлу щейванлардыр. Мониезийанын аралыг 

сащибляри  торпагда  йашайан  эяняляр  –  орибатидлярдир.  Эянялярин  бядяниндя 

систосеркоид типли кичик финналар ямяля эялир. Ев щейванлары  отлайаркян йо-

лухмуш орибатидляри дя удурлар. Мониезийа иля ев щейванларынын йолухмасы-

нын гаршысыны алмаг цчцн хцсуси препаратлардан истифадя иля йанашы, илк нюв-

бядя отарылма заманы отлаглар режиминя риайят олунмалыдыр. Бу заман ори-

батидлярля йолухмуш яразилярдян истифадя гадаьан едилмялидир.    

 

Лентшякилли  гурдлара  ъями  9  дястя  аиддир  ки,  онлардан  мцщцмляри  – 



Caryophyllidea, Pseudophyllidea, Cyclophyllidea дястяляридир. 

 

122 


 

Буьумсузлар  (Caryophyllidea)  дястяси  нин  нцмайяндяляри  (михякъ-

икляр»ин бир нечя нювц мясялян, Caryophyllaeus laticeps) ясасян чякикимиля-

рин  баьырсаьында,  Archigetes  appendiculatus  азгыллы  гурдларын  бядян  бош-

луьунда  паразитлик  едирляр.  Диэяр  дястялярдян  фяргляндирян  хцсусиййятляри 

сколексин олмамасы вя бир комплекс ъинси органлара малик олмаларыдыр. Бу 

паразитлярин аралыг сащибляри олигохетлярдыр (Tubifex, Limnodrilus). 

 

Лентвариляр (Pseudophyllidea) дястясинин нцмайяндяляри чохбуьум-

лу сестодлар олса да башъыг ики ботрийалыдыр, надир щалда тяк-тяк гармагъыг-

лыдыр,  йумурталары  ися  трематодларда  олдуьу  кими,  гапаглыдыр.  Балалыг  сяр-

бяст дяликля хариъя ачылыр. Бура ики фясиля – гайыш гурдлары (Ligulidae) вя лент 

гурдлары (Diphyllobothriidae) аиддир. Биринъилярин бядяни буьумсуздур, ла-

кин ъинси органлар комплекси ганунауйьун шякилдя тякрарланыр. Ясасян су 

гушларынын паразитляридир. Ади гайыш гурду Ligula intestinalis  балыгларын па-

разитидир. 

 

Солитерляр  (Cyclophyllidea)  дястясинин  нцмайяндяляриндя  щямишя 

башъыг дюрд сормаълыдыр, бязи нювлярдя ися ялавя олараг, гармагъыглы таъ да 

олур. Бир сарылыглыдыр, йумурталар гапагсыздыр, онкосфер сцрфя алты гармаглы-

дыр, кирпиксиздир. Балалыьын хариъя ачылан дялийи олмур вя ичяриси йумурталарла 

долу олан йеткин проглотидляр стробиладан гопараг сащибин бядяниндян ха-

риъ олунур. Бу дястяйя инсан вя щейванларда паразитлик едян тящлцкяли соли-

терляр – Taeniidae фясилясинин нцмайяндяляри аиддир. 

 

Ъ я д в я л  6.  Инсан цчцн тящлцкяли олан сестодларын характеристикасы 



 Н ю в л я р 

Ясас 


сащиб 

Аралыг 


сащиб 

Бядян 


узун- 

луьу 


 

Буьум- 


ларын 

сайы 


Йапышма 

органы 


Йеткин 

буьумларда 

балалыьын 

формасы 


Финнанын

типляри 


Енли лент гурд 

(Diphylloboth - 

rium latum) 

Пишик, 


тцлкц, 

инсан 


Сиклоп,

балыг 


9-12 м  3 - 4 мин 

Ики  


ботрийа 

Улдузшякилли 

Плеросер- 

коид 


Юкцз солитери 

(Taeniarhynchus 

saginatus) 

Инсан 


Иняк 

8-12 м  1 –2 мин 

Дюрд 

сормаъ 


17 –35 ъцт 

йан шахяли 

Систисерк 

Донуз солитери 



( Taenia solium) 

Инсан 


Донуз 

вя йа 


инсан 

2-3 м 


1 миня 

гядяр 


Дюрд 

сормаъ 


вя гар- 

маглы таъ 

7-12 ъцт йан 

шахяли 


Систисерк 

 

123 


Ъыртдан солитер 

(Hymenolepis 

nana) 

Инсан 


йохдур 

1,0-1,5 


   см 

100-200 


Дюрд  

сормаъ 


вя гар- 

маглы таъ 

Кисяшякилли 

Систисер -

коид 

Ехинококк 



(Echinococcus 

granulosus) 

Ит, ъа- 


навар 

Ат, иняк 

вя йа 

инсан 


2,7-6,0 

  мм 


3 - 4 

Дюрд 


сормаъ 

вя гар- 


маглы таъ 

Кисяшякилли 

Ехино –

кокк 


Алвеококк 

(Alveococcus 

multilocularis) 

Тцлкц,


пишик 

Эямири- 


ъиляр вя 

инсан 


1,3-2,2 

  мм 


2 - 4 

Дюрд  


сормаъ 

вя гар- 


маглы таъ 

Кисяшякилли 

Ехино –

кокк 


 

 

Йасты  гурдлар  типиня  аид  олан  вя  бядяни  буьумсуз  лентшякилли 



гурдлара  охшар  Сестодкимиляр  синфинин  (Cestodaria)  нцмайяндялярини  дя 

гейд етмяк лазымдыр.  Ядябиййатларда  сестодкимиляри  бир  йарымсиниф  кими, 

сестодлара  аид  едирляр.  Беляки,  онларын  да  щязм  системи  йохдур.  Лакин 

морфоложи  уйьунлуьа  бахмайараг,  фяргли  хцсусиййятляри  мювъуддур: 

буьумсуз  бядян  бир  ъинси  органлар  комплексиня  вя  инкишафында 

онгармаглы сцрфя – ликофора маликдир. Сарылыг инкишаф етмиш вя балалыг хцсуси 

дяликля  хариъя  ачылыр,  лакин  балалыг  йолу  йохдур.  Бу  синфин  нцмайяндяляри 

химер  балыгларынын  (гядим  кюпяк  балыглары)  баьырсаьында  -Cyrocotylida 

дястяси  вя  няря  балыгларынын  бядян  бошлуьунда  -  Amphilinidea  дястяси 

паразитлик едирляр. 

 

Азярбайъанда йасты гурдларын 25 фясиля вя 104 ъинсиня аид олан 216 



нювц гейдя алынмышдыр. 

 

Йасты гурдларын филоэенийасы вя паразитизмин мяншяйи.  Йасты гурдлар типиндя 

йалныз сярбястйашайан турбеллариляря плезиоморф хцсусиййятляр, йяни яъдадла 

ейнилик тяшкил едян  яламятляр хасдыр. Диэяр синифляря аид олан нювлярин щамы-

сы  ихтисаслашмыш  паразитлярдир.  Сюзсцз  ки,  баьырсагсыз  кирпикли  гурд-

лар(Acoela),  даща  ибтидаи  гурулуша  малик  олдуглары  цчцн  йасты  гурдларын 

филоэенийасында планулайабянзяр яъдада йахын бир груп кими, мараг доьу-


 

124 


рурлар.  Бу  фикир,  А.В.Ивановун  фярзиййяси  иля  дя  тясдиглянир:  «турбеллариляр 

фагосителлайабянзяр яъдаддан формалашмышлар». Бу бахымдан, илкин форма-

лар кими, асюлайабянзяр турбеллариляри гябул едирляр. Бу гядим формалардан 

ися сонрадан диэяр турбелариляр инкишаф етмишляр. 

 

Турбеллариляр  арасында  тякамцл  нюгтейи-нязяриндян  диггяти  ъялб 



едян  дцзбаьырсаглы  турбелларилярдир  (Rhabdocoela).  Беля  бир  фикир  мювъуд-

дур ки, дцзбаьырсаглылардан йасты гурдларын диэяр синифляри ямяля эялмишляр. 

Беляки, парзитик йасты гурдларын гурулушу Rhabdocoela –лара даща йахындыр. 

Илкин  мярщялядя  паразитлик  едян  формаларда  да  бядянин  юн  уъунда  аьызы 

олан дцз баьырсаг, бир ъцт протонефридиляр, ъцт ъинси вязиляр, 2-6 синир сцтунлу 

ортогон  мювъуддур.  Морфоложи  уйьунлугларла  йанашы,  бу  ялагяни  тясдиг-

ляйян чох сайда онтоэенетик дялилляр дя вардыр. Мясялян, моногенейляр вя 

трематодларын сцрфяляринин цзяринин кирпикли епители иля юртулу олмасы, инвер-

тирляшмиш эюзъцклярин, дцз баьырсаьын мювъудлуьу онлары Rhabdocoela –лара 

охшар едир. Эюрцнцр ки, йасты гурдлар арасында паразитизмин формалашмасы, 

илк  нювбядя,  симбиотик  мцнасибятляр  нятиъясиндя  баш  вермишдир.  Беляки, 

мцасир турбелларилярдя дя симбиозлуьа мейиллилик вардыр. 

 

Сярбяст йашайан формаларын паразитизмя кечиди, мцхтялиф типли симби-



озлугла йанашы «кирайянишинлик» йолу иля дя щяйата кечмишдир. Фярз олунур 

ки,  моноэенейляр  (Monogenoidea)  турбелларилярябянзяр  яъдаддан  балыгла-

рын гялсямяляри вя цзэяъляри цзяриндя кирайянишинлик васитясиля формалашмыш-

лар.  Ектопаразитизм,  мящз  бу  йолла  ямяля  эялмишдир.  Моноэенейлярин  ек-

топаразитизмя  кечидини  ифадя едян морфоложи уйьунлашма, хцсуси орган – 

серкомерин формалашмасы вя азщярякятлиликля ялагядар олараг, кирпикли епи-

телинин  йох  олмасыдыр.  Кирпикли  епители  йалныз  моноэенейлярин  сцрфяляриндя 

сахланмышдыр  ки,  бу  да  паразитин  йайылмасына  хидмят  едир.  Моноэенейляр 

арасында ектопаразитизмдян ендопаразитизмя кечид, айдын шякилдя гурбаьа 

чохаьызлысында  (Polystoma  integerrimum)  мцшащидя  олунур.  Ола  билсин  ки, 

бир чох хцсусиййятляриня эюря моноэенейляря охшар олан сестодлар кими ен-

допаразитляр,  мящз  онлардан  ямяля  эялмишляр.  Сестодларла  моноэенейляр 

арасындакы  ялагя  рус  алими  Б.Е.Быховски  тяряфиндян  сцбута  йетирилмишдир. 

Беляки,  бу  алим  щяр  ики  синфин  сцрфяляринин  гурулушуну  мцгайисяли  шякилдя 

юйрянмиш  вя  эюстярмишдир  –  сестодларын  просеркоидляриня  моноэенейлярдя 

олдуьу кими, серкомер хасдыр, мариталарын ъинси системиндя балалыг йолу вя 

протонефридиляр вардыр. Бу синифляр арасында кечид формалар мясялян, Амфи-

линляр (Cestodaria синфи) мювъуддур. Сестодларын гурулушундакы мцряккяб 

дяйишикликляр  онларын  онурьалы  щейванларын  баьырсаьында  йашамалары,  йяни 

ендопаразитизмля  баьлыдыр:  щязм  вя  синир  системляри,  щисс  органларынын  ре-

дуксийасы буна мисалдыр. Сестодларда фяргли фиксасийа (сащибин бядяниня йа-

пышма)  органы  –  сколекс  вя  ъинси  апаратын  тякрарландыьы  метамер  гурулуш 

(стробила) формасы ямяля эялмишдир. Тякамцлцн сон мярщяляляриндя ися ясас 

сащибин йолухмасыны даща йахшы щяйата кечирмяк цчцн, ютцрцъц щалга ролу-

ну ойнайан  – аралыг сащибляр формалашмышдыр. 


 

125 


 

Эюрцнцр  ки,  трематодларын  тякамцлц,  моноэенейляр  вя  сестодлар-

дан тяърид олунмуш истигамятдя реаллашмышдыр. Беляки, трематодларын ендо-

паразит олан мариталары яъдадлары олан дцзбаьырсаглы турделларилярля мцгай-

иясядя,  аз  дяйишилмишляр.  Трематодларда  тякамцл  просесиндя  ъидди  дяйишик-

ликляр,  молйускларын  бядяниндя  паразитлик  едян  сцрфя  фазаларында  баш  вер-

мишдир. Фярз олунур ки, тякамцлцн биринъи мярщялясиндя йеткин трематодлар 

сярбяст йашамышлар. Онларын сцрфяляри паразитизмя, йумшагбядянлилярля сим-

биоз щяйат тярзи васитясиля кечмишляр. Молйускларын бядяниндя соруъу гурд-

ларын сцрфяляринин паразитизмя ихтисаслашмасы, сцрфя мярщялясиндя партеноэе-

незин ямяля эялмясиня сябяб олмушдур. 

 

Соруъу гурдларын мариталарынын, йяни ясас сащибин бядяниндя инкишаф 



едян щермафродит форманын ендопаразитизмя кечмяси, сащибин нювбяляшмя-

си  иля  мцшайият  олунан  щетерогонийа  типли  щяйат  тсиклинин  формалашмасына 

эятириб чыхармышдыр. 

 

Демяли,  йасты гурдларын филоэенетик мцнасибятляринин ясасында илкин 



Plathelminthes  дурур  ки,    бунлардан  айрылан  ики  истигамятдян  бири    Turbel-

laria, диэяри ися Monogenoidea вя Cestoda, Trematoda –дыр. 

 

 



 

 

 



 

 

Мцзакиря мювзулары 

 

1.

 



Ибтидаи  чохщцъейрялилярля  мцгайисядя  Plathelminthes  типинин  прогрессив 

хцсусиййятляри. 

2.

 

Йасты гурдларда щязм системинин тякамцлц. 



3.

 

Йасты гурдларда ифразат системинин тякамцлц. 



4.

 

Ортогон типли синир ситсеми вя йасты гурдларда онун модификасийалары. 



5.

 

Медузалар, дараглылар вя йасты гурдларда щисс  вя мцдафия органларынын 



гурулушунун мцгайисяси. 

6.

 



Йасты гурдларда ъинси системин гурулушундакы мцхтялифлик. 

7.

 



Йасты гурдларын мцхтялиф синифляриндя дяри-язяля кисясинин гурулушу. 

8.

 



Йасты гурдларда щяйат тсиклинин типляри. 

9.

 



Йасты гурдларда паразитизмин формалашма хцсусиййтляри. 

10.


 

Йасты гурдларын мяншяйи вя филоэенийасы. 

11.

 

Инсан вя щейванларда паразитлик едян патоэен йасты гурдлар. 



 

 

 



 

 


 

126 


 

 

                   Немертинляр (Nemertini)  типи 



Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin