Agamaliyev Quliyeva darslik 2


Картофун  эювдя  нематоду  Ditylenchus  destructor



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   52

Картофун  эювдя  нематоду  Ditylenchus  destructor,  ясасян  картоф 

йумруларыны зядяляйир. Хцсусян дя картофун сахландыьы тярявяз анбарларын-

да бу паразит бюйцк зяряр вурур – картофун чцрцмясиня сябяб олур. 

 

Буьда нематоду - Anguina tritici буьда  вя башга тахыл биткиляринин 

тящлцкяли паразитидир. Буьда дянясинин дахилиндя сцрфялярля долу олан фырлар 

ямяля эятирир. 

 

Фитонематодларла мцбаризя ясасян  агротехники цсулларла апарылыр вя 



тохумлуг якин материалы хцсуси препаратларла ишлянилир. Селексийа иля мяшьул 

олан  алимляр  мцхтялиф  фитонематодлара  гаршы  давамлы  олан  битки  сортларыны 

йетишдирирляр. Нематодларын тябиятдя ролу бюйцкдцр: чох сайда формалар су 

щовузларынын  дибиндя  йашайыр  вя  цзви  галыгларын  паръаланмасыны  щяйата 

кечирирляр.  Йяни  дяниз  вя  ширинсу  биосенозларында  мцщцм  сапрофаг 

комплексини 

тяшкил 

едирляр. 



Торпагда 

йашайан 


нематодлар 

торпагямяляэялмя  просесиндя  мцщцм  рол  ойнайырлар.  Нематодлар 

арасында  сярбяст  йашайан  нювляр  дя  мювъуддур  ки,  онлар  эюбялякляр, 

бактерийаларла  гидаланырлар.  Паразитлик  едян  нематодлар  да  муяййян 

дяряъядя ящямиййят кясб едирляр. Беляки, онлар паразитлик етдикляри битки вя 

щейванларын  тябии  сенозларда  сайыны  тянзимляйир  вя  тябии  сечмядя  мцщцм 

амил кими иштирак едирляр.

 

 



Нематодлар ики йарымсинфя айрылырлар: Аденофорлар(Adenophorea) вя 

Сесернентляр(Secernentea). 



 

145 


 

Аденофорлар  (Adenophorea)йарымсинфинин  нцмайяндяляри  ясасян  су 

мцщитиндя йашайан формалардыр, надир щалда торпагда йашайан нювляря дя 

раст  эялинир.  Аз  мигдарда  аденофорлар  паразитдир.  Щисс  органлары  бцтцн 

бядян бойу йерляшмиш гыллар, папиллалар шяклиндядир, амфидиляр йахшы инкишаф 

етмишдир.  Бязи  нювляря  фоторесепторлар  –  эюзъцклярин  олмасы  хасдыр. 

Аденофорлар оксиэеня чох тялябкардырлар. 

 

Щейванда  паразитлик  едян  нювлярдян  Dioctophyme  renale  (итлярин 



бюйряйиндя  вя  бязи  йыртыъыларда,  надир  щалларда  инсанда  паразитлик  едир), 

тцкбаш гурд - Trichocephalus trichiurus, трихина -   Trichinella spiralis. 



 

Сесернентляр  (Secernentea)йарымсинфи    нцмайяндяляринин  чоху 

паразитлик  едян  нювлярдир.    Лакин  торпагда,  ширинсуда,  чцрцнтцлярдя 

йашайан  формалар  да  мювъуддур.  Щисс  органлар  ясасян  баш  капсуласында 

йерляшир,  амфидиляр  кичикдир.  Фоторесепторлар  йохдур.  Еркяклярдя  бурсал 

ганадлар  инкишаф  етмиш  олур.  Бура  инсан  аскариды  (Ascaris  lumbricoides), 

ушаг бизгуйруьу (Enterobius vermicularis), ришта (Dracunculus medinensis), 

Банкрофти  сап  гурду  (Wuchereria  bancrofti),  анкилостом  (Ancylostoma 

duodenale), битки нематодлары вя с. аиддир. 

Азярбайъанда  789  нюв  паразитлик  едян  нематод  гейдя  алынмышдыр. 

Мцхтялиф онурьалыларда паразитлик едян 471 нювц 7 дястяйя аид олан нцмай-

яндялярдир. Хязяр дянизиндя 36 ъинся аид олан 52 нюв сярбястйашайан нема-

тодлара раст эялинир. 

 

 



Киноринхляр (Kinorhyncha) синфи.

 

Киноринхляр – чох кичикюлчцлц 

(1 мм) дяниз щейванларыдыр. Щазырда 100-я гядяр нювц мцяййянляшмишдир. 

Киноринхляри  фяргляндирян  хцсусиййят,  олдугъа  галын  кутикулайа  малик  ол-

масыдыр. Беляки, бядянин щярякятлилийи сегментляря – «зонитляря» бюлцнмяси  

нятиъясиндя мцмкцн олмушдур. Лакин бу, ясл сегментасийа дейилдир, чцнки 

йалныз хариъи юртцк гатыны ящатя едир. Киноринхлярин бядяни 13 зонитдян иба-

рятдир.  Щяр  зонит  архайа  доьру  йюнялмиш  тиканъыглар  вя  гылларла  тяъщиз 

олунмушдур.  Бу  ъцр  бядян  гурулушу  киноринхляря  дяниздиби  субстратлары 

цзяриндя  щярякят  етмяйя  имкан  верир.  Бядянин  юн  уъунда  дахиля  чякилмя 

габилиййтиня малик олан йараглы хортум вардыр (шякил 39, А). Башда 1-2 ъцт 

эюзъцкляр вардыр. 



 

146 


 

Шякил  39.  Дяйирми  гурдларын  мцхтялиф  нцмайяндяляринин  гурулушу

:  А.  I  -

Киноринхлярин  гурулушу  (Ремана  эюря);  II  -  тцк  гурд  Gordius  –  ун  сцрфяси  ( 

Мйулдорфа эюря); III – Приапулида-нын сцрфяси (Хаммарстеня эюря):  

1 – аьыз, 2- аьыз 

габары, 3 – баш тиканлары, 4 – удлаг, 5 – тцпцръяк вязиляри, 6 – гида борусу, 7 – орта баьыр-

саг, 8 – гарын лювщяляри, 9 – ъинси вязи, 10 – гарын синир сцтуну, 11 – ъинси дялик, 12 – анал 

дялийи, 13 – арха баьырсаг, 14 – дорсовентрал язяляляр, 15 – бел лювщяляри, 16 – бойун лювщя-

ляри,  17  –  удлагятрафы  синир  щалгасы,  18  –  гармаглар,  19  –  хортум  вязиси,  20  –  гарын  синир 

сцтунун рцшейми, 21 – баьырсаг; 



Б. Gordius aquaticus тцк гурдунун гурулушу: 

- II  -диши фярдин бядянинин баш вя арха 

уълары, III –IV – тцк гурдунун йумурта дахилиндя вя хариъиндя олан сцрфяси; 



Ъ. Ротаторилярин гурулушу(Ремана эюря) вя щяйат тсикли (Кречмеря эюря): 

I  –  бел 

тяряфдян эюрцнцшц,  II – йандан эюрцнцшц ( 1 - башын щисси чыхынтылары, 2 – фырланма апараты, 

3 – аьыз, 4 – чейняйиъи апаратлы удлаг, 5 – тцпцръяк вязиляри, 6 – гида борусу, 7 – мядя вязи-


 

147 


ляри, 8 – мядя, 9 – йумурталыг, 10 – протонефридиляр, 11 – арха баьырсаг, 12 – сидик кисяси, 

13 – клоака дялийи, 14 – семент вязиляри, 15 – айаг синир дцйцнц, 16 – айаг бармаглары, 17 

– клоака, 18 – бел щисси чыхынтылары, 19 – удлагцстц дцйцн)  III – Anuraea cochlearis ротато-

рисинин иллик щяйат тсикли ( 1 – гышлайан йумурта, 2-6 – бир нечя йай нясилляринин партеноэене-

тик дишиляри, 7 – сон няслин дишиляри иля ъцтляшян еркяк, бундан сонра дишиляр майаланмыш гыш 

йумурталарыны   гойурлар 

 

 

 



Киноринхлярин  дахили  гурулушуну  якс  етдирян  ясас  хцсусиййятляр  он-

дан ибарятдир ки, бядян юртцйц синситиал щиподерма  вя кутикуладан ибарят-

дир.  Цмуми  дяри-язяля  кисяси  йохдур  вя  бцтцн  язяляляр  енинязолаглы  олуб, 

айры-айры  дястяляр  шяклиндядирляр.  Схизосел  йахшы  инкишаф  етмишдир.  Бу  хцсу-

сиййят киноринхляри диэяр ибтидаи гурдлардан фяргляндирир. 

 

Ифразат системи бир ъцт протонефридилярля ифадя олунмушдур. Ортогон 

типли синир 



системи удлагятрафы дцйцнлц щалга вя гарын синир сцтунундан 

ибарятдир. Гарын синир сцтуну цзяриндя дцйцнлц щцъейряляр метамер шякилдя 

тякрарланыр.  Щисс  органлары  удлагятрафы  синир  щалгасынын  цзяриндя  йерляшян 

бир ъцт садягурулушулу, инвертирляшмиш (чеврилмиш) эюзляр  вя щисси тцкъцкляр-

дян ибарятдир. Баьырсаг бядянин юн уъунда аьызла башланыр, архада ися анал 

дяликля битир, йяни бору шяклиндядир. Баьырсаг билаваситя эениш илкбядянбош-

луьунда йерляшир. 

 

Киноринхляр  айрыъинслидирляр.  Ъинси  вязиляр  ъцтдцр.  Ъинси  ахарлар  бя-



дянин  арха  уъундакы  буьумда  хариъя  ачылыр.  Инкишаф  метаморфозлудур. 

Сцрфянин бядяни сегментсиздир вя юн уъунда гыса тцкъцклцдцр.  

 

Киноринхлярин плезиоморф яламятляри онлары планарийалара чох охшар 



едир: сцрфялярдя кирпиклярин, йеткин фярдлярдя ися протонефридиляр вя инвертир-

ляшмиш эюзлярин олмасы. Киноринхлярин газыъы щяйат тярзиня мцвафиг олараг, 

ихтисаслашмыш яламятляр - кутикуланын гурулушу, хортумун вя  енинязолаглы 

язялялярин олмасыдыр. 

 

 

 



Тцк гурдлар (Nematomorpha s. Gordiacea

) синфи. Бу гурдлар 

ясасян  онурьасыз  щейванларын  паразитляридир.  Йеткин  формалары  назик  вя 

узундур, тцкя охшардыр 

 (шякил 39, Б). 

 

 Ъями 200 нювц мялумдур. Ширинсу щювзяляриндя даща чох Gordius 



aquaticus – а раст эялинир ки, сцрфяляри су щяшяратларынын бядяниндя паразитлик 

едирляр. Йеткин формалар ися сярбяст йашайырлар. Юлчцляри 1,5 м-я чата билир. 

Тцк гурдларын гурулушу олдугъа сяъиййявидир. Дяри-язяля кисяси вардыр. Бя-

дян кутикула иля юртцлцдцр. Кутикула, онун алтында йерляшян биргатлы епители 

щцъейряляри тяряфиндян синтез олур. Дяри епителисинин алтында ися йалныз бой-

лама (узунуна) язяля лифляри йерляшир. 

 

Илкбядянбошлуьу паренхима иля долудур. Беляликля, илкбядянбошлуьу 



баьырсаг бойу айры-айры сащяляр шяклиндя мювъуддур. Баьырсаг цчшюбялидир, 

 

148 


лакин чох вахт щиссяли вя йа там шякилдя редуксийайа уьрайа билир. Буна ся-

бяб, йеткин гурдларын  гидаланмамасыдыр, онлар адятян  чохалмадан сонра 

мящв олурлар. 

 

Ифразат вя ган-дамар системляри йохдур.  Синир системи ортогон типли-

дир:  бядянин  юн  щиссясиндя,  дяриндя  йерляшян  синир  щалгасы  вя  гарын  синир 

сцтунундан ибарятдир. Щисс органлары зяиф инкишаф етмишдир.  

 

Тцк гурдлары айрыъинслидирляр,  ъинси вязиляр вя ахарлары ъцтдцр, онлар 



клоака олан арха баьырсаьа ачылырлар. Инкишаф метаморфозла вя сащиби дяй-

ишмякля кечир. Йеткин фярдляр суйа йумурталары тюкцрляр ки, онлардан сцрфя-

ляр чыхыр. Тцк гурдларын сцрфяляри (шякил 39 А, II) киноринхляря чох ахшардыр-

лар,  беляки,  щярякятли  хортума  маликдирляр.  Бу  сцрфяляр  бир  мцддят  сярбяст 

щяйат тярзи сцрдцкдян сонра щяшяратларын суда инкишаф едян сцрфяляринин (ий-

няъяляр, эцндяъяляр вя с.) бядяниня хортум васитясиля кечирляр. Гуруда йа-

шайан щяшярат нювляри ися мясялян, бюъякляр, дцзганадлылар суда олан щяшя-

рат сцрфялярини йейяркян йолухурлар. Сащибин бядяниндя формалашмыш гурд-

лар хариъи мцщитя сащиб тясадцфян суйа дцшдцкдя вя йа су йахынлыьында ол-

дугда чыхыр вя  суйа кечирляр. 

 

Бу  синфин  нцмайяндяляри  бир  сыра  яламятляриня  эюря    -  кутикуланын, 



язялялярин вя ъинси вязилярин гурулушуна эюря нематодлара чох охшардырлар. 

Бунунла беля сцрфяляр даща чох киноринхляря охшардыр. 

Щазырда  Азярбайъанда  А.Г.  Гасымов  (1965-1972)  тяряфиндян 

мцяййянляшмиш тцк гурдларын 2 формасы мювъуддур: Chordodes sp. Минэя-

чевир су анбарында, Лянкяран району яразисиндя вя Gordius aquaticus Dug. 

Лянкяранын дцйц якилян сащяляриндя раст эялинир. 

 

 

Ротаториляр ( Rotatoria) 



синфи. Бу синфин нцмайяндяляри олдугъа 

кичикюлчцлц – микроскопик ширинсу гурдларыдыр.  Ascomorpha minima ян кичик 

нювдцр (0,04-2 мм). Надир щалда дяниздя, батаглыгда, мамырларын гатында 

раст эялинирляр. Бязи нювляр щялгяви гурдлар вя йумшагбядянлилярдя паразит-

лик едир. Щазырда 1500 нювц мялумдур. 

 

Гурулушу вя физиолоэийасы. Гурулуш бахымындан ротаториляр тип дахи-

линдя  тяърид  олунмуш  мювге  тутурлар.  Беляки,  онлара  олдугъа  сяъиййяви 

морфоеколожи  хцсусиййятляр  хасдыр.  Онларын  арасында  цзян,  сцрцнян,  тулла-

нан вя  отураг щяйат тярзиня малик олан формалар мювъуддур. Ротаториля-

рин  чохуна  хцсуси  мцщафизя  характери  дашыйан  юртцйцн,  евъийин,  чехолун 

(гынын) олмасы хасдыр. Бу щейванлар, ясасян асылы вязиййятдя олан цзви щис-

сяъикляр,  детрит,  ибтидаиляр  вя  йосунларла  гидаланырлар.  Она  эюря  дя  суйун 

биоложи  тямизлянмясиндя  мцщцм  рол  ойнайырлар.  Бундан  ялавя,  су  екоси-

стемляриндя  трофик  ялагялярдя  ящямиййятли  рол  ойнайырлар.  Микропланктон 



 

149 


иля гидаланан ротаторилярин юзляри бир чох су щейванлары вя балыглар цчцн ги-

да мянбяйидир. 

 

Ротаториляри диэяр дяйирми гурдлардан фяргляндирян ясас хцсусиййят-



лярдян бири ихтисаслашмыш щярякят органы  ротатор, йяни  фырланма апаратынын 

олмасыдыр. Бу орган бядянин юн уъунда йерляшмиш, бир вя йа бир нечя кир-

пикли таъ, кирпикли сащяляр( Notommatidae фясилясиндя) бязян дя айры-айры кир-

пикляр дястиндян тяшкил олунмушдур. Демяли, ротаторилярдя щярякят кирпикляр 

вя  язялялярин  йыьылмасы  нятиъясиндя  баш  верир  Ротаторилярин  дяри-язяля  кисяси 

йохдур, лакин бойлама вя щялгяви язяляляр дясти вардыр. Щялгяви язяля дясти-

нин олмасы онлары гарныкирпиклилярдян фяргляндирир.  

 

Бядян баш, эювдя вя айаг  шюбяляриня айрылыр (шякил 39, Ъ). Баш хцсу-



си  язяля-ретракторларын  кюмяйиля  бядянин  дахилиня  дюгру  чякиля,  вя  яксиня 

чевриля билир. Башын цзяриндя ротатор апараты, эюзляр вя  аьыз йерляшир. Эюв-

дядя дахили органлар йерляшир, айаг ися щярякят вя субстрата йапышма орга-

ныдыр. Айаг бядянин язяляви чыхынтысыдыр, цзяри буьумлу пярдя иля юртцлцдцр 

вя ики ядяд буйнузвари щярякятли чыхынты – семент вязили чянэял иля гуртарыр. 

Бу вязиляр хцсуси йапышганлы маддя ифраз едирляр ки, бу маддянин кюмяйиля 

ротаториляр суалты субстратлара йапыша билир. 

Ротаторилярдя бядян юртцйц дяри синситиси – щиподерма иля юртцлцдцр. 

Щиподерманын  хариъи  гаты,  сыхлифли  «псевдокутикула»  -ны    (щягиги  олмайан 

кутикуланы)    ямяля  эятирир.    Гурулушда  олан  яламят  дя  ротаториляри,  щягиги 

кутикулайа  малик  олан  нематодлардан  онлары  фяргляндирир.  Ротаторилярин 

кутикуласы  йумшаг,  еластик  бязян  галынлашмыш  олур.  Кутикула  лювщялярдян 

ибарят олан зирещи ямяля эятирир. Язяляляр бцтюв гат дейил, айры-айры язяля дя-

стляри  шяклиндядир.  Язяляляр  щистоложи  хцсусиййятляриня  эюря  енинязолаглыдыр. 

Илкбядянбошлуьу йахшы инкишаф етмишдир. 

Щязм  системи  фырланан  апарат  иля  ящатя  олунмуш  аьызла  башланыр. 

Аьыздан  удлаг  борусу  айрылыр.  Бу  удлаг  борусунун  сону  эенишляняряк, 



чейняйиъи мядя вя йа мастаксы ямяля эятирир. Чейняйиъи мядядя кутикулйар 

чяняляр – бир ъцт чякиъъик вя бир ъцт зинданъыг йерляшир. Мядядян гида кися-

шякилли орта баьырсаьа( «щягиги мядя») кечир. Орта баьырсаьа ики ядяд щязм 

вязиси ачылыр. Щязм олунмамыш гида галыглары арха баьырсагдан бядянин бел 

нащиййясиндя  йерляшян  хцсуси  анал  дяликля  хариъя  тулланыр  (шякил  39  Ъ,  II). 

Арха баьырсаьа ифразат вя ъинси системлярин ахарлары да ачылыр, йяни клоака-

дыр. 

Ифразат системи  кирпикли щцъейрялярля тяъщиз олунмуш ики ядяд прото-

нефридиал  каналлардан  ибарятдир.  Ифразат  каналлары  хцсуси  сидик  говуьуна, 

орадан да клоакайа ачылырлар. 

Синир  системи  удлаьын  цстцндя  йерляшян  синир  дцйцнцндян  вя  ондан 

юня вя архайа доьру айрылан синирлярдян ибарятдир ки, бу синирляр дя бядянин 

мцхтялиф йерляриндя олан синир щцъейряляринин айры-айры групларыны бирляшдирир-


 

150 


ляр. Бядянин гарын нащиййясиндя йерляшян ъцт синир сцтунлары даща йахшы ин-

кишаф етмишдир. Бу сцтунлар ениня комиссуралар васитясиля баша бирляшир. Ро-

таторилярин  1-2  вя  йа  бир  нечя  ъцт  инвертирляшмиш  эюзъцкляри  вардыр.  Эюздя 

чох  кичик  шцасындырыъы  эюз  бцллуру  йерляшир.  Ротаторилярдя  чыхынтылар  (2-3 

ядяд ола билир) – ламися телляри  щисс органлары ролуну ойнайырлар. 

Ротаториляр айрыъинслидирляр, ъинси диморфизмя маликдирляр: дишиляр ер-

кяклярдян  даща  чох  тясадцф  олунур.  Дишилярдя  бир  юртцк  алтында  йерляшян 

йумурталыг  вя  сарылыг  олур.  Йумурта  борусу  клоакайа  ачылыр.  Дишиляр  йа 

йумурта  гойур,  йа  да  бирбаша  кюрпяляри  доьурурлар.  Ъинси  чохалма  ай-

рыъинсли вя йа партеноэенетик ола биляр. 

Ротаторилярин щяйат тсикли мцхтялиф нювлярдя мцхтялиф ъцр эедя биляр. 

Еля айрыъинсли нювляр мювъуддур ки, онлар йалныз ъинси йолла чохалырлар. Ла-

кин  еля  партеноэенетик  нювляр  вардыр  ки,  йалныз  дишилярля  тямсил  олунур  вя 

бунлар да майаланмамыш йумурталар гойурлар. Амма ротаторилярин чоху-

на  щетерогонийа  типли  нясил  нювбяляшмяси  иля  эедян  мцряккяб  щяйат  тсикли 

хасдыр: бир ъинси вя бир нечя партеноэенетик нясилляр нювбяляшир (шякил 39 Ъ, 



III ). 

Бу щалда йазда гышлайан майаланмыш йумурталардан ( – хромо-

сом)  партеноэенетик  дишиляр  чыхыр.  Бу  дишиляр  майаланмамыш  йумурталар 

гойурлар.  Бу  йумурталарын  дахилиндя  аутогамийа  баш  верир  вя  сонрадан 

онлардан партеноэенетик дишилярин диплоид нясли инкишаф едир. Пайызда дишиля-

рин сон нясли кичикюлчцлц, майаланмамыш йумурталар  гойур ки, бунлардан 

ъыртдан  щаплоид  хромосомлу  еркякляр  чыхыр.  Еркякляр  ана  няслин  дишиляриля 

ъцтляшир. Щямин дишиляр, цзяри сыхюртцклц майаланмыш йумурталар гойурлар. 

Бу  сакитлик  щалында  олан  гышлайан  йумурталардан  йазда  партеноэенетик 

дишилярин  биринъи  нясли  инкишаф  едир.  Ротаторилярдя  партеноэенетик  дишилярин 

илин мцхтялиф фясилляриндя инкишаф едян нясилляри морфоложи ъящятдян фярглянир-

ляр. Нясиллярин бу ъцр фясли дяйишкянлийи тсикломорфоз адланыр. Йай нясли, йаз 

вя  пайыз  нясилляриня  нисбятян  ири  вя  даща  узун  чыхынтылы  олур.  Тсикломорфо-

зун,  йяни  морфоложи  уйьунлашманын  ямяля  эялмясиня  сябяб,  илин  мцхтялиф 

фясилляриндя суйун щяъминдя баш верян дяйишикликлярдир. Бу тязащцр формасы 

ися фярдлярин щярякятляринин йахшылашдырылмасына хидмят едир. 

Ротаториляр  гейри-ялверишли  шяраитлярдя  систа  ямяля  эятирмяк  хцсу-

сиййятиня дя маликдирляр. Систалардан щямчинин йени яразиляря йайылмаг цчцн 

дя  истифадя  олунур.  Систалара  чох  йцксяк  щяйатилик  габилиййяти  хасдыр,  йяни 

дюзцмлцдцрляр.  Ротаториляр  цзяриндя  апарылмыш  тяърцбялярдян  мялум  ол-

мушдур ки, онлар –270

0

 Ъ (майе щелиумда) вя гысамцддятли (5 дягигя) чох 



йцксяк  температурларда  (+100

0

Ъ)    беля  щяйатилик  габилиййятини  горуйуб 



сахлайа билирляр. Гурумуш су щювзяляриндя ротаторилярин систалары узун илляр 

мящв олмадан гала билир. 

Беляликля, ротаторилярин гурулуш хцсусиййятляриндян эюрцнцр ки, онлары 

планарийалар  вя  гарныкирпикли  гурдларла  йахынлашдыран  яламятляр  –  ротатор 



 

151 


апаратында  кирпикли  епителинин,  протонефридилярин,  диши  ъинси  системдя  сары-

лыьын, ортогон типли синир системи вя чеврилмиш эюзъцклярин олмасыдыр.  Ихтисас-

лашмыш  хцсусиййятляр  ися  йаланчы  кутикула,  енинязолаглы  язяляляр,  фырланма 

апараты вя хцсуси чейняйиъи мядя -  мастаксын формалашмасында бирузя ве-

рир.  Бцтцн  дяйирми  гурдларла  ейниляшдирян  яламятляр    -  схизосел,  щцъейряви 

тяркибин сабитлийи, айрыъинслилик вя саирядир. 

Я.Г.Гасымовун  мялуматларына(1987)  эюря,  Хязяр  дянизиндя  рота-

торилярин  69  нювц  мювъуддур.  Онларын  чоху  коменсаллардыр,  мцхтялиф  су 

щейванларынын  ясасян  дя  хярчянэкимилярин  бядянинин  сятщиндя  йашайыр,  20 

нювц ися паразитлярдир. Мювъуд нювлярдян ян чохсайлы оланлары Brachionus, 



Trichocerca, Synchaeta, Asplanchna, Keratella, Lecane ъинсляридир. 

Азярбайъанын ширинсу щювзяляриндя 222 нюв вя йарымнюв ротаториляр 

ашкарланмышдыр.  Бунлара  Кцр-Араз  овалыьы,  Кичик  вя  Бюйцк  Гафгаз,  Лян-

кяран тябии зоналарын су щювзяляриндя раст эялинир. 



Приапулидляр(Priapulida) 

синфинин  нцмайяндяляри  (ъями  10  щюв) 

дянизлярин  дибиндя  йашайан  формалардыр.  Онларын  назик  кутикуласы  Кино-

ринхлярдя  олдуьу  кими,  хариъи  скелет  ролуну  ойнамыр.  Йараглы  хортумлары 

вардыр.(шякил 39 А, III). Бядяни эцълц язялялидир. Бядянин арха уъунда чыхын-

тылы гуйруг вардыр ки, дяри гялясямяляри ролуну ойнайыр. Дяри-язяля кисясиндя 

йахшы инкишаф етмиш щялгяви вя бойлама язяляляр вардыр. Илкбядянбошлуьунда 

паренхима щцъейряляри  баьырсаьын цзярини юртян (дюшяйян) гат ямяля эятирир. 

Бу  ъцр  епителили  бядян  бошлуьунун  олмасы  икинъи  бядян  бошлуьу  –  селому 

хатырладыр, йяни бошлуьун юзцнцн, бир нюв, селотелиси – дивары вардыр. 

Приапулидлярин ифразат системи вя щисс органлары йохдур. Синир системи 

киноринхляринкиня  охшардыр.  Айрыъинслидирляр,  инкишаф  метаморфозла  эедир. 

Йумурталардан чыхан сцрфя (шякил 39 А, III ) киноринхляря охшайыр. 



Nemathelminthes 

типинин 

филоэенийасы. 

Мцасир 


филоэенетик 

консепсийайа  эюря,  бу  тип  юз  мяншяйини  турбелларикими  яъдаддан 

эютцрмцшдцр.  Беляки,  илкбядянбошлуглуларын  мцхтялиф  синифляриндя  бирузя 

верян плезиоморф яламятляр онлары йасты гурдлара йахынлашдырыр (ъядвял  8). 

Беляки,  гарныкирпиклиляр  вя  ротаторилярдя  кирпикли  епители  сащяляри  вя 

протонефридиляр  горунуб  сахланмышдыр.  Дяйирми  гурдларын  чохунда 

схизоселдя  паренхима  йахшы  инкишаф  етмиш,  бойлама  язяляляри  иля  йанашы, 

щялгяви  язяляляр  дя  мювъуддур.  Синир  системи,  йасты  гурдлара  хас  олан 

ортогон типиня чох йахындыр. Ротаторилярин ъинси системиндя йасты гурдларда 

олдуьу  кими,  сарылыг  вардыр.  Бу  хцсусиййятляр  дяйирми  гурдларын  йасты 

гурдлардан формалашдыьыны сцбут едир. 

Мцасир  формалардан  яъдада  охшар  оланлар  гарныкирпиклиляр  вя 

ротаторилярдир, беляки, онларын хариъи эюрцнцшц планарийалара чох уйьундур 

вя  бир  сыра  плезиоморф  хцсусиййятляря  маликдирляр.  Эюрцнцр  ки,  тякамцл 

просесиндя  илкбядянбошлуглуларын  йасты  гурдлардан  инкишафы  мцщафизя 


 

152 


ролуну ойнайан кутикуланын инкишафы, язялялярин щиссяли шякилдя редуксийасы, 

схизоселин  формалашмасы,  дяликли  баьырсаьын  вя  удлагятрафы  щалганын 

ямяляэялмяси истигамятиндя эетмишдир. 

 

Илкбядянболуглулар  типинин  синифлярини  мцгайися  етдикдя  ися  (ъядвял 



8)  онлар  арасында  тякамцлъя  формалашан  яламятлярин  цмумилийи 

бахымындан  (йяни  симапоморф  хцсусиййятляр)  ейниъинсли  олмадыглары  цзя 

чыхыр.  Даща  айдын  шякилдя    бу,  ембрионал  инкишаф  заманы  бирузя  верир. 

В.В.Малахов  (1986)  ембрионал  инкишафа  эюря,  дяйирми  гурдлары  бир  нечя 

типя бюлмцшдцр(сящ. 78). 

 Мцхтялиф  синифлярин  ейни  мяншядян,  йяни  турбелларилярябянзяр 

яъдаддан  формалашмасы,  эцман  ки,  тякамцл  просесинин  илкин 

мярщяляляриндя  баш  вермишдир.  Мцасир  дяйирми  гурдларда  плезиоморф 

хцсусиййятлярин  тязащцрц  ясасында  онларын  фярз  олунан  яъдады  щагда  фикир 

сющлямяк мцмкцндцр. Эюрцнцр ки, бу яъдад, баьырсагсыз олмушдур, йяни 

асюлайабянзяр  формадыр,  чцнки  мцхтялиф  синифлярдя  щязм  системинин 

формалашмасында мювъуд олан фярглиликляри йалныз бу йолла изащ етмяк олар. 

Бир чох мянбялярдя (Доьел, 1981 вя  б. ) тиканбашлылары (Acanthocephala) 

бир  синиф  кими,  дяйирми  гурдлара  аид  едирляр,  илк  нювбядя,  схизоселин 

олмасына эюря. 

 

 Ъ я д в я л  8.    Nemathelminthes типинин айры-айры синифляринин мцгайисяли 



Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin