Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   52

Щязм системи цчшюбялидир. Юн баьырсаг аьыз бошлуьу(стома), удлаг, 

гида борусундан ибарятдир. Бязи йыртыъы вя паразит нематодларда аьыз бош-

луьунда кутикулйар дишляр вардыр. Биткилярдя паразитлик едян нематодларда 

ися стома санъыъы-соруъу органа чеврилмишдир (шякил 36). Орта вя арха баьыр-

саглар шюбяляря айрылмыр (шякил 37, I – II)

 

Шякил 36.  Паразит нематодларын гурулуш елементляри (Абрикосов вя б. эюря):

 

А.  Щейванларда  паразитлик  едян  нематодлар:  I  –  Synthetocaulus  hobmaieri;  II  – 

щямин нювцн еркяйиндя гуйруг нащиййяси, бурса (2) вя тцндрянэли спикулалар (2) 

эюрцнцр; III – щямин нювцн дишисиндя гуйруг нащиййяси; IV – Haemonchus contor-



tus – ун бядянинин юн уъу; В – Delafondia vulgaris –ин башы; VI – Ancylostoma du-

odenale –нин башы;    Б. Биткилярдя паразитлик едян нематодлар : I-IV   Фыр немато-

ду ( I – еркяк фярдин башы,   II – йеткин диши, III – габыгдяйишмя заманы йумурта 

гатларынын дахилиндя йерляшян сцрфя,  IV – инвазион сцрфя); В – картофун эювдя не-

матоду (диши); VI – щямин нематодун башы; VII – йулаф нематодунун башы; VIII 

соьан нематодунун башы

:  1 – аьыз бошлуьу, 2 – стилет, 3- стилетин башы, 4 – стилети щярякятя 

эятирян язяляляр – протракторлар, 5 – гида борусу, 6 – гида борусунун мясамяси, 7 – бел 

гида борусунун ахары, 8 – гида борусунун вязиляри, 9 – орта булбус, 10 – орта баьырсаг, 11 

– синир щалгасы, 12 – йумурталыг, 13 – йумурта борусу, 14 – балалыгюнц вяз, 15 – йумурта, 

16 – юн балалыг, 17 – диши ъинси дялик, 18 – арха балалыг, 19 - анус 



 

136 


 

Шякил 37. Ат аскаридасынын анатомийасы (Наталийя эюря):

 

 I –II



 ( 1 – аьыз ямзик-

ляри (додаглар), 2 – удлаг, 3 – гида борусу, 4 – фагоситар щцъейряляр, 5 – орта баьырсаг, 6 – 

тохумлуг, 7 – тохум борусу вя тохум чыхарыъы канал, 8 – йумурталыг, 9 – йумурта бору-

су, 10 – балалыг, 11- балалыг йолу, 12 – щиподерманын йан новлары, 13 – арха баьырсаг, 14- 

гарын синир сцтуну);    

III  .  Ascaris  –  ин  ортогон  типли  синир  системинин  гарын  нащиййясиндян  эюрцнцшц 

(Ганстрема эюря): 

  1  –  аьызы  иннервасийа  едян  ортогон  меридианларынын  юн  щиссяси,  2  – 

удлагятрафы синир щалгасы, 3 – бел синири, 4 – гарын синири, 5 – йан меридиан синирляри, 6 – йа-

рымщялгяви синирляр, 7 – анал щалга, 8 – щисс папиллаларынын синирляри; 

IV . Паразит нематодларын бирщцъейряли ифразат органлары (Наталийя эюря): А. Por-

rocoecum. B. Controcoecum. C. Parascaris equorum:

 1 – ифразат щцъейрясинин нцвяси, 

2  –  ифразат  дялийи;   

Ч.  Ат  аскаридасынын  ачылмыш  юн  уъу:

  1  –  баьырсаг,  2  –  фагоситар 

щцъейряляр, 3 – йан ифразат каналлары 

 

 



Бязи нювлярдя гида борусу эенишляняряк, мющкям язяляви дивара ма-

лик олан  булбуслары ямяля эятирир. Гида борусунун диварында  щязм вязиляри 

йерляшир  (шякил  36,  Б).  Паразитлик  едян  нематодлар  сащибин  бядянинин  ширяси 

вя тохумалары иля гидаландыьы цчцн аьыз бошлуьу мцхтялиф формада ола билир 



 

137 


(шякил  36).  Биткилярдя  паразитлик  едянлярдя  баьырсагхариъи    щязм  мцшащидя 

едилир ки, бу заман нематода аьыш бошлуьунда олан стилет васитясиля сащибин 

тохумасынын  тамлыьыны  позур,  орайа  ферментлярля  зянэин  олан  ширя  чиляйир. 

Бу заман щязм просесинин илкин мярщяляси организмдян хариъдя  эедир вя 

гурд йарыщязм олунмуш гида кцтлясини гябул едир. 

 

Синир  системи  ортогон  типли  олуб,  дцйцнлц  удлагятрафы  щалгадан  вя 

ондан айрылыб, юня, архайа доьру эедян сцтунларындан ибарятдир (шякил 37, 

III). Бу синир сцтунлары арасында онлары бирляшдирян чох сайда комиссуралар 

вардыр. Комиссуралар бядяни  назик йарымщалгалар шяклиндя саь вя сол тяряф-

лярдян кямяр формасында ящатя едир. Бел сцтуну щяр ики йан-бел язяля лентля-

рини,  гарын  сцтуну  ися  ики  йан-гарын  язяля  лентлярини  иннервасийа  едир.  Щисс 



органлары ламися (аьызятрафы папиллалар) вя гоху щцъейряляри иля тямсил олун-

мушдур  (шякил  37,  III).  Башын  ятрафында  амфидляр  адланан  кимйяви  щисс  ор-

ганлары йерляшир. Дяниз нематодларында гида борусу нащиййясиндя примитив 

эюзляр – пигментли лякяляр йерляшир. 

 

Ифразат  системи  сяъиййяви  характер  дашыйыр,  йяни  щиподерманын  1-2 

ядяд  нящянэ  щцъейряляри  иля  тямсил  олунур.  Бу  щцъейряляри  бязян  щиподер-

мал вя йа «бойун» вязиляри адландырырлар (шякил 37, IV). Бу вязиляр, бядянин 

юн щиссясиндя гыса, кюндялян канал васитясиля щиподерманын йан новларын-

дан кечян ифразат борулары иля бирляшир. Ифразат борулары ися ифразат дялийи ва-

ситясиля  хариъя  ачылыр.  Беляликля,  шахялянян  бу  каналларын  мясамяси  бирбаша 

бойун  щцъейрясиндян  кечдийи  цчцн,  бир  нюв,  бир  щцъейрянин  давамы  кими 

эюрцнцрляр  (Secernentea  йарымсинфи).  Лакин        Adenophorea  йарымсинфинин 

нцмайяндяляриндя  ифразат  системи  йалныз  бир  ядяд  ири  бойун  щцъейряси  иля 

тямсил олунмушдур. Ифразат функсийасы, щямчинин хцсуси 1-2 ядяд фагоситар 

щцъейряляр тяряфиндян дя щяйата кечирилир. Бу фагоситар щцъейряляр бядянин 

юн щиссясиндя ифразат каналларынын йанында йерляширляр (шякил 37 IV, Ч). 

 

Ган-дамар  вя  тяняффцс  системляри  йохдур.  Маддяляр  мцбадилясинин 

просесляри анаероб йолла, йяни гликолиз просеси иля щяйата кечирилир. Гликолиз 

просеси филоэенетик ъящятдян даща гядим вя ферментатив реаксийаларын даща 

эениш йайылмыш ардыъыллыьындан ибарятдир. Гликоэен анаероб шяраитдя парча-

ланыр,    сон  мящсуллар  олан  йаь  вя  валериан  цзвц  туршулары  ямяля  эялир.  Бу 

туршулар  олдуглары  мцщитдя,  йяни  сащибин  бядяниндя  селикли  гишанын  гыъыг-

ланмасына сябяб олурлар. Демяли, гликоэен паразитлик едян йасты гурдларда 

олдуьу кими, нематодлар цчцн дя ясас енержи мянбяйидир вя ясасян, щепо-

дермада йыьылыр. 

 

Ъинси систем. Нематодлар айрыъинслидирляр вя чох вахт айдын шякилдя 

бирузя  верян  ъинси  диморфизмя  маликдирляр.  Беляки,  паразитлик  едян  нема-

тодларда  еркяк  дишидян  кичикюлчцлцдцр  вя  онун  арха  уъу  бурулмуш  олур 

(шякил 38). 


 

138 


 

Шякил 38. Инсанда паразитлик едян нематодлар (Наталийя эюря

): А. Инсан ас-

каридасы - Ascaris lumbricoides,еркяк солда, диши саьда; Б. Ушаг бизгуйруьу - En-

terobius vermicularis:

 

1 – гида борусу, 2- булбус, 3 – орта баьырсаг, 4 – анал дялийи, 5 – 



балалыг, 6 – ъинси дялик

;  Ъ. Тцкбаш -Trichocephalus trichiurus:

 

1 – гида борусу, 2 , 3 



– баьырсаг; Ч.  Трихинелла – Trichinella spiralis

: 1 – трихинелланын язяля дахилиндя олан 

капсуласы, 2 – еркяк, 3 – ъинси йетишкянлийя чатмыш диши; 

Д. Оникибармаг баьырсаьын ле-

щимчиси – Ancylostoma duodenale, еркяк; Е. Риштанын диши фярди – Dracuncukus me-



dinensis 

 

Бязи фитонематодларда диши фярдляр йумурталар йетишян дюврдя шишир-

ляр вя бядянляри сферик форма алыр.  

Дишилярин ъинси ситеми бир ъцт назик боруъуг шяклиндя олан йумурта-

лыглардан, онлардан айрылан йумурта борулары вя бир гядяр иридиаметрли ка-

наллар – балалыгла тямсил олунмушдур. Балалыг тяк балалыг йолуна бирляшир ки, 

бу  да  хцсуси  ъинси  дяликля  гарын  нащиййясиндя  хариъя  ачылыр.  Дишилярдя  ъинси 

дялик  бядянин  1/3  щиссясиндя  йерляшян  ениня  буьумъуг  –  кямяр  цзяриндя 

йерляшир (шякил 37, I – II ). 

Еркяклярин ъинси системи адятян тяк олур: назик сапшякилли тохумлуг, 

тохумютцрцъц  бору  вя  онун  ачылдыьы  иридиаметрли  тохумчыхарыъы  каналдан 

ибарятдир.  Дишилярдян  фяргли  олараг,  нематодларын  еркякляринин  хцсуси  ъинси 

дялийи  йохдур,  чцнки  тохумчыхарыъы  канал  баьырсаьын  арха  шюбясиня  ачылыр. 

Еркяклярдя анус клоака ролуну ойнайыр, йяни щям анал дялик, щям дя ъинси 

дялик функсийасыны йериня йетирир. Клоаканын йанында копулйатив спикулалар 

йерляшир.  Нематодларын  еркяк  тохумлары  гамчысыздыр  вя  амюбвари  щярякят 

едирляр. 


 

139 


 

Чохалма  йалныз  ъинси  йа  да  партеноэенетик  йолла  баш  верир.  Майа-

ланма  дахилидир.  Дишиляр  йумурта  гойурлар  вя  йа  дири  сцрфяляр  доьурлар. 

Сцрфяляр  бюйцмя  заманы  кутикуланы  атмагла  габыг  дяйиширляр.    Сон  габы-

гдяйишмядян сонра ъаван еркяк вя диши фярдляр формалашыр. 

 

Инкишаф  метаморфозсуздур,  йяни  сцрфяляр  йеткин  фярдляря  охшардыр. 

Паразитлик едян нювлярдя инкишаф, адятян сащибин нювбяляшмяси олмадан ке-

чир, надир щалда сащибин нювбяляшмяси мцшащидя олунур ( ришта - Dracuncu-

lus medinensis). 

 

Паразитлик  едян  нематодлары  ики  ясас  еколожи  група  айырырлар:  эео-



щелминтляр вя биощелминтляр. Эеощелминтлярдя щяйат тсиклинин бир щиссяси ха-

риъи мцщитдя кечир, биощелминтлярин инкишафы ися йалныз бир вя йа бир нечя са-

щибин организминдя баш верир. 

 

Бязи патоэен нематодларын щяйат тсикли. Ясил дяйирми гурдларын 3000-

я гядяр нювц паразитдир. Инсанда даща чох раст эялян патоэен нювляр, йяни 

эеощелминтлярдян  инсан  аскаридасы,  тцкбаш  гурд,  оникибармаг  баьырсаьын 

яйрибаш вя йа лещимчи гурду, ушаг бизгуйруьудур ки, бунларын йумурта фа-

засы хариъи мцщитдя инкишаф едир (шякил 38, ъядвял 6). 

 

Биощелминтлярдян  инсан  цчцн  тящлцкяли  оланлар  трихинелла  спиралис 



(щяйат тсикли бир сащибдя кечир), тропик юлкялярдя раст эялинян ришта, филарийа 

вя йа Банкрофт сап гурдларыдыр  (инкишафлары сащиб дяйишмякля щяйата кечир). 

 

Инсан аскариди (Ascaris lumbricoides) инсанда аскаридоз хястялийини 

тюрядир. Йеткин инкишаф дюврц инсанын назик баьырсаьында кечир. Диши фярдля-

рин узунлуьу 40 см, еркякляри  ися 25 см-дир. Дишинин бядяни дцз, еркякдя 

ися  бядянин  арха  уъу  бурулмуш  формададыр.  Аскариданын  инсана  вурдуьу 

зяряр  ясасян  организмин  интоксикасийасы  иля  баьлыдир.  Аскаридляря  анаероб 

типли тяняффцс хасдыр ки, гликоэенин оксиэенсиз шяраитдя парчаланмасы паразит 

цчцн тяляб олунан енержинин айрылмасына вя зящярли бирляшмялярин – валериан, 

йаь  туршусу вя диэяр цзви туршуларын ямяля эялмясиня сябяб олур. Анаероб 

мцбадилянин мящсуллары баьырсаг диварындан кечир вя гана дцшцб, ганаз-

лыьы, дярин интоксикасийанын ямяля эялмясиня сябяб олурлар.  Сащибин баьыр-

саьында аскаридаларын щяддян артыг чох сайда олмасы ися щяйат цчцн тящлц-

кяли ола билир. Аскаридин инсан организминдя тюрятдийи диэяр тящлцкя,  сцрфя-

ляринин ган васитясиля сащибин бядяниндя миграсийасыдыр. Паразит йумуртала-

ры ( 1 диши суткада 200 миня гядяр йумурта гойа билир) баьырсагдан хариъи 

мцщитя дцшдцкдян сонра узун мцддят инвазион (йолухуъу) олур. 

 

Аскаридын йумурталарынын узун мцддят инвазионлуьуна сябяб, цзя-



риндя  сыхгатлы  горуйуъу  юртцйцн  олмасыдыр.  Бу  юртцк,  йумурталары  гуру-

магдан вя кимйяви тясирлярдян горуйур: формалиндя сахаланан гурдун бя-

дяниндя йумурталарын саь галмасы(инвазион олмасы) гейдя алынмышдыр. 

 

Оксиэенли  мцщитдя  йумурталар  9-30  эцня  инкишаф  едир  вя  онлардан 



сцрфяляр  формалашыр.  Ичярисиндя  сцрфяляр  олан  йумурталар  инвазион,  йяни  са-

 

140 


щиби йолухдурмаьа гадир олан йумурталардыр. Инсан бу йумупталары натя-

мизлик сайясиндя ( чох вахт милчякляр васитясиля) гябул етдийи гида иля бирлик-

дя  уддугда  баьырсаьында  онлардан  микроскопик  сцрфяляр  чыхыр  вя  селикли 

гишаны кечиб, ган дамарларына дахил олурлар. Бу заман сцрфянин бюйцк вя 

кичик  ган  дювраны  васитясиля  организмдя  миграсийасы  баш  верир  ки,  сонда 

онлар аь ъийярлярдя алвеолларын капилйарларында топланырлар. Бу щал чох вахт 

аь ъийярлярин илтищабы, щятта ганахмайа сябяб ола билир. Алвеоллардан сцрфя-

ляр бронхлара, трахейайа вя удлаьа кечир. Юскцряк заманы тцпцръякля бир-

ликдя  йенидян  баьырсаьа  гайыдырлар.  Бу  икинъи  удуш  заманы  (биринъидя  йу-

мурталар  удулурду)  онлардан  чохалмаьа  гадир  олан  йеткин  нематодлар 

инкишаф едир. Демяли, аскаридын сцрфясинин 3-щяфтялик «круизи» заманы онун 

инкишафына оксиэен тяляб олунур: гидалы бирляшмяляр карбон газы, су вя ам-

мониака гядяр оксиэенли шяраитдя парчаланырлар. Бу заман щидролизинятиъя-

синдя 7 ккал/мол АТФ формасында айрылан енержи азад олур. Лакин сонра-

дан  аскариданын  йеткин  формасы  анаероб  мцщитдя  инкишафыны  давам  етди-

ряркян,  йяни  оксиэенсиз шяраитдя  бир  молекула  глцкозанын  щидролизи  нятиъя-

синдя ъями 2 молекула АТФ вя 2 молекула сцд туршусу ямяля эялир: анае-

роб формалар енержини аероблара нисбятян 19 дяфя даща еффектив истифадя едир-

ляр.  

 

Аскаридозлара  гаршы  профилактик  тядбирляр,  илк  нювбядя  шяхси  эиэийе-



нанын вя йашайыш йерляриндя санитар нормалара ъидди нязарятин щяйата кечи-

рилмясини  тяляб  едир.  Мцалиъя  ися  инсанын  баьырсаьында  вя  ганда  паразитин 

мящвиня  сябяб  олан  антищелминт  препаратларынын,  о  ъцмлядян  оксиэенли 

мцалиъянин тятбиги иля реаллашыр. 

 

Тцкбаш  гурд(Trichocephalus  trichiurus)  инсан  организминдя  кор 

баьырсагда паразитлик едир вя анемийа, йяни ган азлыьы вя аппендиситин баш 

вермясиня сябяб олур. Узунлуьу 30-40 мм (еркякдя) вя 35-50 см (дишидя) 

чатыр. Йумурталары ням торпагда вя суда инкишаф едир. Хариъи мцщитдя йу-

мурталар 1-1,5 ай инкишаф етдикдян сонра инвазион олурлар. Инсанын йолух-

масы даща чох гайнадылмамыш су ичдикдя баш верир. Бу хястялик – трихосефа-

лез  даща  чох  торпагда  ишляйян  инсанларда  раст  эялир.  Инкишафы  аскариданын 

инкишафына  охшардыр.  Лакин  бу  гурду  бядяндян  тямизлямяк  чох  чятиндир, 

беляки, тцк башы олан щисся баьырсаьа санкы «тикилир». Эцълц препаратлардан 

«Осарсол» истянилян гурду мящв едя билир. 

 

Оникибармаг  баьырсаьын  яйрибаш  гурду  (вя  йа  лещимчиси)  –  Ancy-

lostoma  duodenale  нематодларын  ян  тящлцкяли  нювляриндян  биридир.  Кути-

кулйар дишлярля тяъщиз олунмуш аьыз бошлуьу, гарын нащиййясиня доьру йер-

дяйишдийи  цчцн  яйрибаш  гурд  адыны  алмышдыр.  Анкилостома  инсанын  назик 

баьырсаьында, ясасян оникибармаг баьырсаьда паразитлик едир. Аьызда олан 

дишляри  васитясиля  баьырсаг  диварыны  йаралайыр,  ганы  сорур  вя    орада  селикли 

гышанын илтищабыны ямяля эятирир. Йумурталар сащибин бядяниндян фекалилярля 

бирликдя ням торпаьа дцшмялидир. Бир суткадан сонра йумурталардан сцрфя-

ляр чыхыр, яввялъя торпагда сапрофит организмляр кими юзлярини апарырлар вя 



 

141 


йалныз икинъи габыгдяйишмядян сонра инвазион олурлар. Анкилостоманын ха-

риъи мцщитдя инкишафы 5-69 эцн чякир. 

 

Анкилостоманын сцрфяляри инсан организминя йалныз гида иля бирликдя 



дейил, дяри васитясиля дя кечя билир. Бядяня кечмиш сцрфяляр яввял ганла ми-

грасийа  едир,  аь  ъийярляря,  орадан  удлаьа,  аьыза  кечиб,  удгунма  йолу  иля 

йенидян  баьырсаьа  дцшцр.  Баьырсагда  йеткин  формалара  гядяр  инкишаф 

едян(7-10 эцн) паразит, йумурталарыны формалашдырыр. 

 

Анкилостомозлар  ясасян  Ъянуб  районларында  –  Загафгазийа,  Орта 



Асийа, Узаг Шяргдя даща чох раст эялинир. Профилактик тядбирлярдя шяхси эиэ-

ийена вя санитар нормалара риайят тяляб олунур. 

 

Ушаг  бизгуйруьу  (Enterobius  vermigularis)  инсанын  хцсусян  дя 

ушагларын  йоьун  вя  арха  баьырсаьында  паразитлик  едян  нематоддур.  Чох 

кичикюлчцлц (5-10 мм) гурдлар олан ушаг бизгуйруьунун еркяйи дишидян ба-

лаъадыр. Дишиляр эеъяляр арха баьырсагдан чыхыб, анус ятрафында йумуртала-

рыны  гойурлар.  Хариъи  мцщитдя  йумурталарын  инкишафы  чох  тез  кечир  –  10-12 

саат. Аутоинвазийа йолу иля (йяни юз-юзцнц йолухдурма) сащиб тякрарян йо-

луха билир, ясасян палтар, ойунъаг, мебел вя с. цзяриндя йумурталар йайылыр. 

Ушаг бизгуйруьунун щяйат тсиклиндя сцрфялярин ганла миграсийасы йохдур. 

Йумурталар  йалныз  удулмагла  баьырсаьа  кечиб,  орада  йеткин  паразитя  гя-

дяр инкишаф едир. 

 

Бу  гурда  гаршы  профилактик  тядбирлярдя  шяхси  эиэийенайа  –  яллярин 



йуйулмасы, йатаг дястляринин вя палтарларын цтцлянмяси, отаьын тямиз сахла-

нылмасына фикир вермяк лазымдыр. 

 

Трихинелла (Trichinella spiralis ) биощелминт олдуьу цчцн бцтцн щяй-

ат тсикли сащибин бядяниндя кечир. Трихинелланын ясас сащибляри донуз, сичо-

вул  вя  инсандыр.  Йолухма  трихинелла  сцрфяли  ят  йедикдян  сонра  баш  верир. 

Донуз ятиндя бу сцрфяляр микроскопик капсулалар дахилиндя олурлар. Йахшы 

бишмямиш трихинелла капсулалы ят мядяйя дцшдцкдя мядя ширясинин тясири ал-

тында  капсулалар  ярийир  вя  азад  олмуш  сцрфя  инкишаф  етмяйя  башлайыр.  Ики 

суткадан (48 саат) сонра трихинелла артыг ъинси йетишкянлийя чатмыш олур. Юл-

чцляри  дишилярдя  3-4  мм,  еркяклярдя  ися  1,5  мм-я    чатыр.  Йеткин  формалар 

баьырсаг тохумасына кечиб, чохалмаьа башлайырлар. Ъцтляшмядян сонра ер-

кякляр  мящв  олур,  дишиляр  ися  дири  сцрфяляр  доьурлар.  Бир  диши  тягрибян  2000 

сцрфя тюрядя билир. Сцрфялярин юлчцсц 0,1 мм олур вя онлар баьырсаг диварын-

дакы лимфатик дамарлара кечиб, гана чатырлар. Гана миграсийа етмиш сцрфя-

ляр ахарла язяляляря чатыр. Язяля дахилиндя сцрфя язяля лифлярини даьыдыр вя кап-

сулайа чеврилир(шякил 38, Ч). Трихинелланын инкишафында инсан цчцн даща чох 

тящлцкя доьуран язяля фазасыдыр. Бу заман язялялярдя мющкям аьрылар баш-

ланыр. Эюзя трихинелла сцрфяляринин дцшмяси корлуг иля нятиъяляня билир, бейин-

дя сцрфялярин топланмасы ися юлцмя сябяб олур. 


 

142 


 

Трихинеллозла  мцбаризя  ясасян  донуз  ъямдякляринин  мцайинядян 

кечирилмяси, капсулалы ятин мящв едилмясини тяляб едир. Бундан ялавя, профи-

лактика  тядбирляри  сичовуллара  гаршы  мцбаризя  апарылмасыны  вя  донузларын 

бясляндийи йерлярдя санитар нормаларына риайят олунманы нязярдя тутур. 

 

Ришта(Dracunculus  medinensis)  инкишафында  сащибин  нювбяляшмяси 

мцшащидя едилян паразитик нематоддур. Ясасян Асийа вя Африкада раст эя-

линир, яввялляр Орта Асийанын бязи яразиляриндя эениш йайылмыш хястяликлярдян 

иди. Риштанын ъинси йетишкянлийя чатмыш дишиси 120 см узунлугда, ени ися ъями 

1-1,7  мм  олур.  Адятян  бу  нематод  ятрафларын  дярисинин  бирляшдириъи  тоху-

масында инкишаф едир. Дяринин бу нащиййяляри яввял габарлашыр, сонрадан ися 

йаралар  шяклиндя  ачылыр.  Бу  шишкинликлярин  йараларындан  риштанын  арха  уъу 

эюрцнцр. Дракункулюзла йолухмуш инсан су нощурларында йуйундугда йа-

ралардан ришта дири сцрфяляри суйа тюкцр. Сцрфяляр суда 3 эцн йашайыр вя кичик 

хяръянэляр  аралыг  сащиб  сиклоп  тяряфиндян  удулур.  Хярчянэин  бядяниндя 

сцрфяляр габыг дяйишмяйя башлайыр, бядян бошлуьуна  кечиб орада артыг ин-

вазион щала дцшцрляр. Инсан су нощурларындан су ичдикдя риштанын микрофи-

лариляри иля йолухмуш сиклопу уда билир. Инсан бядяниндя сиклопун тохума-

ларынын даьылмасы нятиъясиндя азад олмуш сцрфя лимфа дамарларына вя  ора-

дан  да  дяриалты  тохумайа  кечир.  Щазыркы  дюврдя  риштанын  еркяк  фярдляри 

мцяййян олунмамышдыр вя она эюря дя бу нематодун партеноэенетик йол-

ла чохалмасы фикри сюйлянилир.  

 

Кечмиш  ССРИ-дя  30-ъу  иллярдян  башлайараг,  бу  паразитя  гаршы  чох 



ъидди тярздя щяйата кечирилян мцбаризя тядбирляри мювъуд олмушдур.  Тяд-

бирлярин реаллашмасына эюркямли совет щелминтологу К.И.Скрйабин рящбярлик 

етмишдир. Профилактик тядбирляр сырасында, илк нювбядя, ачыг су нощурларында 

су  ичмяк  гадаьасынын  гойулмасы,  хястялярин  сийащыйа  алынмасы,  онларын 

мцалиъяси, хястя итлярин юлдцрцлмяси, су кямяринин чякилмяси вя с. дурурду. 

 

Банкрофт сап гурду (Wuchereria bancrofti) ясасян тропик юлкялярдя 

эениш йайылмыш вя инсанда «фил хястялийи»  тюрядир. Бу гурд типик биощелмин-

тдир. Йеткин фярдяляр лимфа дамарларда йашайыр.  Бу, дамарларын тутулмасы 

вя ятрафларда лимфанын  дурьунлуьу нятиъясиндя шишлярин ямяля эялямясиня – 

«фил хястяляийиня» сябяб олур. Бир диши фярд чох сайда микрофилариляри доьур.  

 

 

 



 

 

 



 

 

143 


Ъ я д в я л  7.  Инсанда паразитлик едян нематодларын характерик хцсусиййят-

ляри (Шаровайа эюря) 

Н ю в л я р 

Щяйат 

тсиклинин 



типи 

Тюрятдийи

хястялик 

Ясас 


сащиб 

Аралыг


сащиб 

Йумурт


агойма

вя 


йасцрфя 

доьма 


Ганла 

сцрфя-


нин 

мигра-


сийасы 

Йолухма


нын йолу

Инсан аскариди 

Сащиб 

дяйишмяйян 



эеощелминт 

 

Аскаридоз 



Инсан 

(баьырсаг) 

    - 

Йумур-


та 

   + 


Гида вя су

иля  йумур

таларын 

удулмасы


Тцкбаш гурд 

Сащиб 


дяйишмяйян

эеощелминт 

Трихосе-

фалез 


Инсан 

(кор баьыр 

саг) 

    - 


Йумур-

та 


   + 

Гида вя су

иля  йумур

таларын 


удулмасы

Анкилостома 

Сащиб 

дяйишмяйян



эеощелминт 

Анкилос-


томоз 

Инсан(он-

икибармаг

баьырсаг) 

    - 

Йумур-


та 

   + 


Гида вя су

иля  йумур

таларын 

удулмасы


Ушаг  

бизгуйруьу 

Сащиб 

дяйишмяйян



эеощелминт 

Ентеро-


биоз 

Инсан 


    - 

Йумур-


та 

   _ 


Гида вя су

иля  йумур

таларын 

удулмасы


Трихинелла 

Сащиб 


дяйишмяйян

биощелминт 

Трихинеллюз 

Инсан,  до-

нуз,  сичо-

вул(баьыр-

саг, язяля) 

    - 


Сцрфяляр 

   + 


Донуз  яти

иля  капсул

ларын 

удулмасы


Банкрофт  сап 

гурду 


Сащиб 

дяйишян 


биощелминт 

Фил 


хястялийи 

Инсан 


(ган,лим-

фа  дамар-

лары) 

Аьъа-


ганад 

Сцрфяляр 

   + 

Сцрфялярля



йолухму-

шаьъага-


над  дишля

мякля 


Ришта 

Сащиб 


дяйишян 

биощелминт 

Дракун-

кулюз 


Инсан 

(дяриалты 

тохума) 

Сиклоп 


Сцрфяляр 

   + 


Сцрфялярля

йолухмуш


сиклоплу 

суйун  ичил

мяси 

 

Сцрфялярин  сонракы  инкишафы  ися  аралыг  сащиб  олан  аьъаганадын  бядяниндя 



эедир. Микрофилариляр ахшам саатларында инсанын дяри капилйарларында топла-

нырлар. Аьъаганадлар ахшамлар инсаны дишлядикдя, сорулмуш ганла бирликдя 

сап  гурду  сцрфяляри  аьъаганадын  мядясиня  дцшцр  вя  сонрадан  ися  бядян 

бошлуьуна  кечир.  Бурада  микровилариляр  бюйцйцр  вя  аьъаганадын  хорту-



 

144 


мунда  топланырлар.  Аьъаганад  инсаны  дишлядикдя  йенидян  микрофилариляр 

инсан бядяниня кечирляр. 

 

Нематодларын чоху торпагда йашайыр вя биткилярдя паразитлик едирляр 



(шякил 36, Б). Биткилярин мцхтялиф органларыны зядялямякля йанашы, бу нема-

тодлар  юзляринин  щязм  ширяляри  васитясиля,  битки  тохумасынын  бюйцйцб  фырлар 

ямяля эялмясиня сябяб олурлар.Тяряфязчилийя зяряр вуран бир груп нематод-

лар  эювдя  вя  кюклярдя  паразитлик  едирляр.  Мясялян,  фыр  нематоду  (Meloi-



dogyne  incognita)  ъянуб  бюлэяляриндя  -  Гафгаз,  Орта  Асийа,  Украйнада 

раст эялир вя торпагда йашайан бу паразит тярявязлярин кюкляриндя паразитлик 

едир.  Еркякляр  чох  кичикюлчцлцдцр,  гурдабянзярдир,  дишиляр  ися  армудабян-

зяр формададыр. Зяряр вуран ясасян дишилярдир, чцнки чохалмадан сонра ер-

кякляр торпаьа кечирляр. Фыр нематодунун дишиляриндя чох вахт партеноэе-

нез мцшащидя олунур. 

 

Битки кюкляринин диэяр патоэен нематоду шякяр чуьундуруна зяряр 



вуран  Heterodera  schachtii  –  сцрфяляри  торпагда  йашайыр.  Онлар  чуьунду-

рун назик кюкъцкляриня кечиб, орада юз метаморфозларыны битирирляр вя чо-

халырлар. Дишиляр (0,8 -1,3 мм) кюклярдя кечириъи йоллары тутдуглары цчцн бит-

ки  зяиф  инкишаф  едир,  бязян  ися  мящв  олур.  Йумурталарла  зянэин  олан  диши 

хцсуси систалара чеврилир вя торпагда гышламаьа галыр. 

 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin