1/ ekologiyanin iNKİŞaf tariXİ, MƏQSƏd və VƏZİFƏLƏRİ
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III. Antropogen amillər
- insanın fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələn faktorlardır. Onlar təsir xarakterinə görə 2 qrupa bölünürlər:bir başa və dolayı vəya bilavasitə. Birbaşa təsir edən amillər- insanın canlılara bilavasitə təsiridir. (otların biçilməsi, meşələrin qırılması, heyvanların vurulması, balıqların ovlanması) Bilavasitə amillər- insan varlığının mövculuğu iləvə təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədardır.(k/t, sənaye, nəqliyyat, məişət) Təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq antropogen amillər mənfi və müsbət amillərə ayrılırlar. Müsbət amillərin təsiri nəticəsində canlıların sayı artır, həyat tərzi yaxşılaşır. Məs., əkin, bitkilərin gübrələnməsi, heyvanların şoxaldılıb- qorunması, ətraf mühitin qorunması. Mənfi amillər canlıların həyat tərzini pisləşdirir və sayını azaldır. Məs., ağacların qırılması, ətraf mühitin çirklənməsi, yolların salınması və s. Ehtiyat mənbələri də ətraf mühit faktorlarına aiddir. Canləlar ətraf mühitin ehtiyat mənbələrindən istifadə edərək onların miqdarını azaldırlar. Ehtiyat mənbələri bunlardır: Su,qida, çoxalma üçün əlverişli olan məkan,sığınacaq və s. Şərait elə bir amildir ki,orqanizmlər bu şəraitə uyğunlaşmağa məcburdurlar, ancaq təsir edə bilmirlər. Eyni mühit amili bir növ üçün ehtiyat mənbəyi olduğu halda, bir başqa növ üçün şərait ola bilər. Məs., işıq bitkilər üçün energetik ehtiyat mənbəyi olduğu halda , görmə qabiliyyəti olan heyvanlar üçün bir-birini görmək üçün şəraitdir. Su bir çox orqanizmlər üçün həm ehtiyat mənbəyi, həm də yaşayış şəraitidir. Ekoloji faktorların əksəriyyəti vaxta görə keyfiyyət və kəmiyyətcə dəyişir. Məs., iqlim faktorları(t 0 ., işıqlanma dərəcəsi) sutka, mövsüm və il ərzində dəyişir. Vaxta görə müntəzəm olaraq təkrarən dəyişən faktorlar dövri faktorlar adlanır. Buna iqlim faktorlarından başqa, bəzi hidroloji faktorlar (qabarma, çəkilmə, bəzi okean axınları) da aiddir.gözlənilmədən baş verən faktorlar –vulkan püskürməsi, zəlzələ, yırtıcıların hücumu- qeyri-dövri faktorlar adlanır. Dövri və q/dövri faktorların ayrılması orqanizmlərin həyat şəraitinə uyğunlaşmasının öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir faktorun orqanizmə müsbət təsiri yalnız müəyyən həddə (dozada) olur. Dəyişkən faktorun təsirinin nəticəsi hər şeydən əvvəl onun təzahür gücündən asılıdır. Faktorun həm çatışmayan (az), həm də artıq miqdarda təsiri fərdlərin həyat fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. Faktorun əlverişli təsir gücü (dozası) müəyyən növün orqanizmi üçün ekoloji faktorun optimum zonası və ya sadəcə olaraq optimumu adlanır. Optimumdan kənara çıxma (sapma) güclü olduqca həmin faktorun orqainizmə məhvedici gücü yüksək olur (pessimum zonası). Ekoloji faktorun maksimum və minimum dözümlülük rolu kritik nöqtə sayılır və bu nöqtədən kənarda artıq yaşayış (həyat) mümkün olmayıb ölüm başlayır. Kritik nöqtələr arasındakı dözümlülük həddi hər hansı bir konkret faktora görə canlı orqanizmin ekoloji valentliyi adlanır. Müxtəlif növlərin nümayəndələri həm optimum vəziyyətinə, həm də ekoloji valentliyinə görə bir- birindən kəskin fərqlənir. Ekoloji faktorlar arasında həmçinin limitləşdirici faktorlar ayrılır. Bu faktorlar müəyyən növ üçün ekstremal hesab olunan şəraitdə yaşamaq imkanını məhdudlaşdırır. Tələbatla (optimum miqdarla) müqayisədə özünün azlığı (çatışmazlığı) və hədsiz çoxluğu (izafiliyi) ilə orqanizmin inkişafını məhdudlaşdıran faktorlar limitləşdirici faktorlar adlanır. Bəzən bu faktorlara məhdudlaşdırıcı faktorlar da deyilir. Deməli, orqanizmlər ekoloji minimum və ekoloji maksimumla xarakterizə olunur: bu iki miqdar (ölçü) arasındakı diapazonu tolerantlıq hüdudu (tolerantlıq qanunu) adlandırmaq qəbul edilmişdir Ekoloji faktorun təsirinə orqanizmin göstərdiyi cavab reaksiyasının xarakterinə görə ekoloji amillər aşağıdakı qruplara ayrılır: - Qıcıqlandırıcı-bu amillər fizioloji funksiyalarda və biokimyəvi reaksiyalarda uyğunlaşma dəyişilikləri yaradır. - Modifikator amillər (şəkil dəyişdirmə)-canlılarda anatomik və morfoloji dəyişiliklərin uyğunlaşmasına səbəb olur. - Məhdudlaşdırıcı amillər-canlıların yayılma mühitini məhdudlaşdırır. - Xəbərdaredici- başqa amillərdə baş verən dəyişiliklər müşahidə olunur və xəbərdarlıq siqnalı verilir. Canlı aləmə və bütvölükdə biosferə antropogen faktorların təsiri sürətlə artmaqda davam edir və hazırkı şəraitdə çox vaxt hakimlik edir. İndiki dövrdə Yerin canlı aləmi və orqanizmlərin bütün növlərinin taleyi praktiki olaraq insan cəmiyyətinin əlində olub antropogen amillərin təbiətə təsirindən asılıdır. . Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|