Yazisi abiDƏLƏRİ I hiSSƏ Bakı «Elıü və təhsil»

III  vərəq
Sağ sütun
Ön tərəf
1.  kəntü  yaruk  teqri  Mani  2.  burkan  erür.  Tintarığ
3.  niğoşakığ bilgə 4. biligin igidür.  . .   5.  nətəg yəmə köz adakka 6. 
sevüg  nətəg  yəm ə  elig  7.  ağızka  sevüg  erür  8.  ançulayu  yəmə 
muqar  . . .  
27.  m eqzəti  yəm ə  dintar  28.  kişikə  sevüg  köqül
29.  yaraşur,  nə  üçün  30.  tisər  barça  kişilər  31.  inçə  tiləyürlər. 
Y əm ə  32.  birkinig mün baça məniq  33.  smımda süqükümdə  3 4 ... 
. .   bolmadı ersər tip
172
Sol sütun
Ön tərəf
1. 
ançulayu  yəm ə  üzüt  üçün  2.  münsüz  baçasız  arığ  toruğ 
B.orduta  turmış  kərgək  erür.  4.  amtı  yəm ə  inçə  yarlıkadı  5.  kaltı 
Mani  burkan,  amari  6.  burkanlar,  briştilər.  .  bu  . . .   .  kəlsələr.
8.ötrü  biş  türlügün  belgülüg  9.  bolurlar:  bir,  yumşakın  10.  incə 
kaltı  xurmuzta  teqri  11.  belgüsinçə.  İkinti,  kadaran  12.  ançulayu 
kaltı  vadzivanta.  .  .  23.  teqriçə,  üçünç,  yəmə  24.  körtlə  körkün 
inçə  25.  kaltı  yaruk  kün  teqriçə  26.  törtünç,  bilgə  biligin  27. 
ançulayu kaltı ölügüg tiriglügli  28.  bəg ay teqriçə 29.  yəm ə bişinç, 
körk  30.  meqiz  təgşürmək  31.  ançulayu  kaltı.  Uluğ  32.  ilig  teqri 
kanı  Ezrua  33.  teqriniq  amrak  kızı  yaltrağlı  34.  yaşın  teqriçə. 
Toşist vahman
Sağ sütun 
Arxa tərəf
Sərlövhəsi zədələnm işdir
1. 
yəmə  uluğ  ilig  Ezrua  2.  teqri  atıqa  3.  yəm ə  ağızlanmış 
boltı,  uluğ 4.  ögrünçün.  yəm ə  bitilm iş  5.  boltı  ağır  sevinçin.  yəmə 
amtı  6.  tükəl  türlüg  itigin  7.  bitilm iş  boltı  uluğ yirdə  8.  uyatmakm 
bu.  .  .  9.  teqri  teqridəm.  . . .   10.  nom bitig  kim yəm ə  bar.  . . .   11.
tolu  erüş  üküş  türlüg  12........... üzütlərig  udğuruğh.  13.  köqülüg
açığlı  yəmə  14.  köküzüg  yarutuğlı  köni  kirtü  15.  aqlağ  törülüg üç 
'dki  16.  adrtığ,  ödürtlüg,  yürüglüg  17.  tirig  öz  birikli  yaruk  teqri
8.  yiriqə  təgürdəçi.  nomda  19.  tatığlarğak  teqridəm  bilgə  20. 
feilig.  yəm ə  edgü  ödkə  21.  koluka.  yəm ə  irülüg  edgü  22.  künkə. 
yəmə  alkatmış  23.  ayka.  yəm ə  yigidmiş  kutluğ  24.  yılka.  yəmə 
gütm iş,  alkatmış  25.  çərik  türk  uluş  arğu  talas  26.  köküz  içintə. 
yəmə  yokaru  kodı  27.  ilgərü,  kirü  atı  iştilmiş  yəm ə  28-29.  küsi 
'iorulmış  kutluğ  uluş  yaraşlığ  altun  aruğu  uluş  30-31.  kaşu  yegən 
b n t,  ordu  kənt,  çigil  balığ  nom   kutı  teqriniq  32.  omaqusı 
Urdaspnt  teqriləmiq  33.  otaçılıkı  arığ yaruk 34.  küçlüg briştiləmiq 
İ5.  koğusı  arığ toruk  süzük  36.  manistanlar içintə.  Y əm ə  37.  kara 
t>ödunı  kutluğ e tm iş ..  .
173

Sol sütun 
Arxa tərəf
1. 
etmiş yigidmiş brişti.  . . .   2.  ayağlığ tatığlığ atlığ tegri  3. mar 
vaxman xiar yazd toyn 4. toxndakı uluğ mozak 5 . . . .  yəmə altun arğu
6............ uluş  kaşu  xam  ordu  7.  çigil  kənt  erkligi  uluğ  türkdün  8.
paşdanakı  çigil  arslan  il  tirgüg  9.  alp  burğuçan,  alp  tarkan  bəg  10. 
iləntük,  ersintük oğunnta  11.  yəm ə amtı bolzıın esəgüü  12.  alkış riizü 
nom  arkasıga  13.  yəmə  ögirmək,  sevinmək  14.  bolzun  nom 
paşdanaklan  üzə  15.  yəmə  kutadmak  kıvadmak  16.  bolzun  tüzü 
ödrülmüş  17.  anğ  dintarlarka  yəm ə  18.  yigidmək,  utmak bolzun  19. 
maqa ağduk kan bitgəçii. 20. mar işoyazd maxistak üzə. 21. kim yəmə 
uluğ  amranmakm  22.  ağır  küsüşün  bitidim.  23.  yazukda  boşunmağ 
bolzun  kamığ  barça  24.  sevüg  üzütlüg  niğoşaklarka  25.  yəmə  tüzim 
barça etüzümüz 26. bütünün kadakın turam  27. igsizin adasızm turalım
28.  yəmə kögülümüz, köküzümüz 29. turkaru bosuşsuzun, kadğusuzun
30.  turam   barça  edgü  kılmçka  31.  tökəllig  bolalım  üzütümüz  32. 
kurtulmak,  boşunmağ,  yigidmək,  33.  utmak  tegri  yirintə  tekimlig 
bolzun. meqigü inçə bolzun
Aşağıdakı  parça  m ətnə  sonradan  əlavə  olunmuşdur,  iri, 
kobud şəkildə lələklə yazılmışdır.
9. 
min  yapğun  iki  10.  yaruk  orduğa  11.  kirtgünçlüg  12. 
niğoşak xtaytm  13.  kəlm iştə  bu  14.  emig  iki  xata oxıyu təgintim. 
1 5 - 1 8 . kim  mintə kin oxısar mini atayu yarlığasunlar  19 -  26 .  bu 
biş ağır bitmiş üçün yazuktm keçirmin.  manastar xırza.  bastın banı 
atağğa təgi oxıtım suy, yazuğ bolmazun
Sonradan  əlavə  olunmuş  sol  sütuna  kobud,  iri  qələm  yazısı:
1.  mən  iki  yaruk  2.  orduğa  p ək  3.  xatığ  kirtgünçlüg  4.  niğoşak 
arslan  5.  meqü  bu  iki  yiltiz  6.  nomuğ  oxıyu  təgintim.  7.  xayu 
kutluğlar oxısarlar.  8.  buyanta unutmazunlar, 9.  manastar ğırza.
Tərcüm ə 
Sağ sütun 
Ön  tərəf
1.  İşıq  tanrının  özü  Mani  2.  burhandır.  Dindarlan,
3.ziyarətçiləri  müdrik  4.  biliyi  ilə  yüksəldir.  .  .  5.  necə  yenə  göz 
ayağa 6. əziz, necə yenə əl 7.  ağıza əzizdir.  8. Buna belə.........27.
174
bənzəyir yenə  dindar  28.  adamlar  şad  könül  29.  yaraşır.  N ə üçün
30.  desə  bütün  adamlar  31.  belə  diləyirlər:  yenə  32.  birləşin. 
Qüsur,  xətər m ənim   33.  vücudumda,  sümüyümdə  34.  .  .  .  olmadı 
isə d e y ib .. . .
Sol sütun 
Ön tərəf
1.  Bunun kimi yenə  ruh  üçün  2.  təhlükəsiz  z ə if təm iz kəhər
3. 
sarayda  durmuş  gərəkdir  4.  indi  yenə  belə  buyurdu.  5.  qaldı
Mani burhan, Amari 6. burhanlar və m ə lə k lə r......... bu gəlsələr 8.
ötrü  beş  cür  əlam ət,  9.  olarlar:  biri,  yumşaqlıq  10.  belə  qaldı 
Hürmüz  tanrının  11.  nişanəsi  kimi;  ikincisi,  qəddarlıq.  12.  belə 
qaldı Vadzivanta  . . .   23.  tanrıca üçüncüsü yenə 24.  gözəl  şimalıq, 
belə  25.  qaldı  işıqlı  gün  tanrıca  26.  dördüncü,  müdriklik  biliyi  ilə
27.  belə  qaldı  ölünü  dirildən  28.  bəy  ay  tanrı  kimi  29.  yenə 
beşincisi,  sifət,  30.  bəniz  dəyişdirm ək,  31.  belə  qaldı  ulu.  32. 
hökmdar  tanrı  xam  Ezrua  33.  tanrının  istəkli  qızı  parıltılı  34. 
ildırım tanrı kimi. Toşist Vahman
Sağ sütun
Arxa tərəf
1. 
Yenə ulu hökmdar Ezrua 2.  tegri adına 3. Y enə ağızlanmış 
oldu.  U lu  4.  sevinclə  yenə  yazılmış  böyük  sevinclə  5.  oldu  yenə 
indi.  6.  mükəmməl  dürlü  etdikləri  7.  yazılmış  oldu  böyük  8. 
utanmağını  bu  . . . .   9.  tanrı tanrı kimi.  .  .  10.  müqəddəs  kitab ki,
yenə v a rd ır.. .   11.  dolu çox dürlü (m ü x təlif)......... 12.  ruhları şad
edin,  13.  könüllər  açan,  yenə  14.  qəlbləri  işıqlandıran  gönü  girdi
15.  anlayışla  qanunluq  üç  zamanda  16.  ayıran,  fərqləndirən, 
yürüdən  17.həyat  verən  işıq  tanrının  18.  torpağın  çatdıracaq. 
M üqəddəs  kitabda  19.  dadlı  təh ər  ilahinin  müdrik  20.  bilikləri 
y enə  yaxşı  zamanda  21.  dövrdə  yenə  əlamətdar  yaxşı  22.  gündə, 
y e n ə   xeyir-dualı  23.  ayda yenə yüksəlm iş xoşbəxt 24. yenə mədh 
edilm iş,  xeyir dua verilmiş  25.  əsgərlər türk ulusunda,  arğu Talas
26.  köksü  içərisində  yenə  yuxarıya,  aşağıya,  27.  şərqə,  qərbə  adı 
eşidilm iş,  yenə  28  -   29  şöhrəti  yayılmışdır.  Xoşbəxt  ulus,  layiqli
175

qızıl Aruğu ulusda,  3 0 - 3 1 .  Kaşuda,  Yegən kəntdə,  Ordu kəntdə. 
Çigil  şəhərində  din  seadətli  tanrının  32.  məskəni  Mardaspant 
tanrılarının  33.həkimliyi,  saf  işıqlı  34.  küclü  mələklərin  35. 
m əskəni  (olan)  saf  işıqlı  36.iqamətgahlar  içində  37.  Qara  xalqı 
xoşbəxt etmiş.  .  .  .
Sol sütun 
Arxa tərəf
1.  ötmüş,  yüksəltmiş  m ələklər............2.  müdrik,  şirin  adlı
tanrı  3.  M ar  Vahman  Xyar  Yazd  toyn  4.  Toxarıstandakı  ulu
Mocak.  .  .  5.............yenə  Altun  Arğu  6 .............ulusu,  Kaşu  xanı
ordası,  Ordu  kənt,  7.  Çigilkənt  hökmdarı  böyük  türklərdən 
8
. 
qoruyan  Çigil  Arslan,  İl  Tirgüg  9.  Alp  Burğuçan,  Alp Tarxan bəy
10.  hakimiyyəti  zamanında.  11.  yenə  indi  olsun  sağlıq,  12.  alqış 
həqiqi  din  yolunda  13.  yenə  öyünmək,  sevinmək  14.  olsun  din 
fədailəri  üzərində  15.  yenə  xoşbəxtlik,  səadət  16.  olsun.  Həqiqi 
mömin.  17.  təm iz dindarlara yenə  18.  yüksəlmiş  müvəffəqiyyətlər 
olsun.  19.  M ənim  ağ saçlı,  qoca katibim 20. Mar İşoyazd Maxislak 
üzərində  21.  ki  yenə  böyük  m əhəbbətlə,  22.  hərarətli  diləklərlə 
yazdım.  23.  Günahdan  azad  olmaq  olsun,  hamı  bütünlüklə  24. 
sevən  ruhlu  ziyarətçilər  25.  yenə  doğru  bütün  vücudumuz  26. 
daha  m öhkəm   olsun  27.  xəstəlikdən,  təhlükədən  uzaq  olaq  28. 
Y enə könlümüz 29.daim qayğısız,  kədərsiz  30.  olsun,  bütün  yaxşı 
əm əllərdə  31.daha  kamil  olaq.  Ruhumuz  32.  qurtulması  azad 
olması,  yüksəlm əsi  33.  qələbə  çalması  diyarına  layiq  olsun. 
Beləcə əbədi olsun.
Əlavə
9. 
M en Yapğun iki  10.  işıqlı sarayda  11.  mömin  12.  ziyarətçi 
Xataydan  13.  gələndə  bu  14.  surəni  iki  kərə  oxuyub  başa çıxdım. 
15-18  kim,  m endən  sonra  oxusa  adımı  çəkib  yada  salsınlar. 
19-26.Bu 
beş 
müqəddəs 
kitab  üçün  günahdan  keçirəm. 
Günahımızı  bağışla!  Tamam  başdan  ayağa  təki  oxudum.  Suç 
günah olmasm.
176
Sol sütuna əlavə
L  Mən  iki  işıqlı  2.  sarayda  çox  3.  qatı  mömin  4.  ziyarətçi 
Arslan  5.  mənqüyəm,  bu  iki  ulduzlu  6.  müqəddəs  kitabı  oxuyub 
başa  çıxdım.  7.  Hansı  xoşbəxtlər  oxusalar,  8.  xoş  niyyətimi 
unutmasınlar. Günahımızı bağışla!
V  ABİDƏ
Moçakm xatirəsi 
Manixey əlifbası ilə yazılmışdır
Ön tərəf
1.  adasızm,  tudasızm,  bosuşsuzun,  2.  kadğusuzun,  kaddukm,
bütünin  3.  yarlımakın  bolzun.  K op........... 4.  tuddadda  yarın  kiçə
küyü  közədü tutmakları  bolzun,  üküş türlüg.  5.  üzütlüg ctüzlüg.  .  . 
.  .6.  kılmçlığ şmunur).........
Arxa tərəf
1.  burkan  teqri  kanımız  bəg  2.  kutırja.  Teqri  moçak.  .  .  .
3.ulatı  kamığ  iki.  4.  dintarlar  teqrikən  kunçuy  5.  tarkan  tigitlər, 
ilçü bil gələr 6 ..........teqrikənim.  7.  bükünki künkə, alkatmış ayka.
Tərcümə 
Ön tərəf
1. 
təhlükəsiz,  hürküsüz,  kədərsiz,  2.  qayğısız  olsun, 
m öhkəm ,  lütfkar,  fərm anverən  olsun.  4.  Təhlükədən gecə-gündüz
qoruyub  saxlasın.  Çoxlu  dürlü  5.  ruhi,  cismani................6.  əməlli
şeytanın.  . .
Arxa tərəf
1.  burhan  tanrı  xanım ız  bəy  2.  səadətinə  tanrı  moçak.  .  .
3.digər  hamı  iki  4.  dindar.  Tanrısifət kunçuylar,  5.  tarkan tiginlər,
elçi m üdriklər 6 ........ tannsifətim .  7.  Bu günkü gündə, xeyir -  dua
verilm iş a y d a .. .
177

ƏLAVƏLƏR
IV  lövhə 
I səhifə
1. 
başı  . . . .   2.  ötrü  mar  amu  moçak.  .  .  3.  iııçə  tip.  .  .  4. 
kılsar,  mən.  .  .  5.  sini körüp.  . . .   6.  tamuka.  .  .  .  kaçnır)  nəıj  7.  anta
......... kılğay sən,  tidi.  8...........ötrü ol  vaxşik kəntü 9.  aymış  savin.
.  .  .  kıltı  kamığ  10.  bodun? körjültə  serinçin  11...............mar amu
moçak  balıkmta?  təgzinti,  buşı  k o l t ı ........... 
14.  ötrü  mar  amu
moçak  15.............terjriligiqərü bardı............. 16.  udururlar erti.  17.
ol  terjrilikdəki  18.  kam  mar  amu  moçakka  19.  inçə  tip  ayıtı  nə  ər
sən  20....... sən  nəlük  kəltirj  bizintə  . . . .   21............  t i d i ...........
yəm ə  mar  amu  22.  moçak  ol  kamka  inçə  tip  23.  tidi.  Arığ 
dintarmən siziqərü  . . . .  k ə ltim .........
Tərcümə
1.  b a ş ı.. . .   2.  sonra Mar Amu M o ça k . . . .   3. belə deyib . . .
.  4. etsə,  m ən  . . . .   5. səni görüb  . . .   6.  cəhənnəm də  . . . .   hər nə 
qədər 7. o ra d a .. . .   edəcəksən, dedi.  8 ..  . .   ona görə o vəhşi öz. 9. 
dediyi sözü bütünlüklə yerinə yetirdi.  10. Xalq ürəkdə səbr edib  ..
.  .  11.  Mar  Amu  M oçak  şəhərində  dolandı,  m ərhəm ət  dilədi.  14. 
sonra Mar Amu moçak  15.  ...tanrı  diyarına getdi.  . . .   16.  ardınca 
gedirdilər.  17.  O tanrılıqdakı  18.  şaman M ar Amu Moçaka  19. belə
deyib  dedi:  kim sən  (nə  kişisən?)  20............ Sən  nə  üçün  gəldin
bizim  torpağa  . . .   21.  .  .  .  dedi.  Y enə  Mar  Amu  22.  Moçak  o 
şamana belə deyib 23.  dedi:  mömin, dindaram sizə pənah gətirdim
II  səhifə
1........... 5............. m ən  anta  oluraym.  6.  teqri  nomm  yadaym
tid i.. . .  7. ötrü ol k a m . . .   8.  inçə tip a y d ı........teqrilig 9. terjrilig
siziqə  bolzun  . . . .   olurun  10.  tidi,  ötrü  mar  amu  moçak  11.  ol 
kamka inçə  tip  aydı.  12.  sən  üç  yolı  inçə  tip  ayğıl  13.  bu  teqrilig
17»
sizigə bolzun.  14............ötrü ol K am a a y . . .   ançulayu  15. üç yolı
a.  . . .   tip  . . . .   16.  terjrilig siziqə bolzun  tidi.  17.  nə  üçün tisər,  ol 
kam  18.  köqülünə  inçə  sakmtı.  Bu  19.  adm  yirlig  ər  bu  kəntü 
sevigin  20.  öz  ölm əkkə  kirür  maq a  ol  21.  kişi  asığ  bolğay.  Yemə
22.ol  ödün mar amu m oçak.........
Tərcüm ə
5................m ən  orada  oturum  6.  tanrı  dinini  yayım,  dedi.
7.Sonra  o  şaman,  8.  belə  deyib  dedi:  . . . .   tanrılıq  9.  Tanrılıq 
diyarı  sizin  olsun,  oturun,  10.  dedi.  Onda  M ar  Amu  Moçak  11.  o 
şamana belə deyib  dedi:  12.  sən üç  yol belə deyib təkrar et:  13.  bu
tanrı  diyarı  sizin  olsun.  14...........onda  o  şamana  de.  .  .  .  beləcə
15.üç  yol  . . .   .  deyib.  . . .   16.  Tanrı  diyarı  sizin  olsun,  -  dedi.
17.Nə  üçün  desə,  o  şaman  18.  ürəyində  belə  fikirləşdi:  bu  19. 
yadelli  kişi  öz  sevinci  ilə  (razılığı  ilə)  20.  ölüm ə  gedir.  M ənə  o 
21 .adam gərək olacaq. Y enə 22.  o vaxt Mar Amu M oçak.........
III  səhifə
1.  kaqıqa  . . . .   2.  m ən bu belgü  . . . .   3. yavlak irü erür
4.  az  inərü  barmış  bir  üküş  5.  muyğak  körmüş.  Y əm ə  muyğak 
ö.sığınuğ  ovutsuz  bilig  üçün  7.  idərür  ermiş.  Bu  belgü  körüp.
8.yəm ə  anığ ayığ bu  . . .   .  bolup  . . . .   9.  ötrü  kaqıqa?  inçə tipən 
aymış.  N ə  10.  taq  savlar  bu.  Nə  .  .  . 
11.  körür  m ən,  timiş.
12.yəm ə takı az inərü b arm ışlar.........
Tərcüm ə
1.  atasına....... 2. m ən bu əlam əti............3. pis ə lam ətd ir. . . .
4.  dağa(?)  san  getmiş.  Bir  çox  5.  dişi  maral  görmüş.  Yenə  dişi 
m aral  6.  erkək maralı  abırsız  bilik  (cinsi  əlaqə)  üçün  7.  şirnikdirir 
im iş.  Bu əlam əti görüb  8.  yenə pis  niyyətə  düşdü.  8.  Onda atasına 
b elə  deyib  müraciət  etmiş:  nə  10.  dadlı  sözlərdir  bu?  Nə  . . .   . 
11 .görürəm ? -  demiş.  12. yenə daha bir az aşağı düşmüşlər  . . . .
179

IV səhifə
1............. 2 .................. takığu  kuşlar  3............içiqə  ormış  erti.
4.ol  ər  işikin  açmış.  5.  takığu  kuşlarığ  inərü  öntürmüş  6.  meqin 
aşın b irg ə li. . . .   ol takığu  7.  kuş  ara irkək,  tişi bar ermiş.  8.  aman 
barça  . . . .   ermiş.  Ol  9.  tişi  takığular  kamığm  onarlar  10.  ermiş. 
Y əm ə  irkəkiniq  onar ermiş  11.  ötrü  ol amarı  12.  inçə körüp ol kuş 
idisiqə  13.  inçə  tip  ayıtmış,  nə  taq  14.  sav.  .  .  .  evimdə  yəmə
15.üküş  takığu kuşlar bar erür.  16.  irkəki  onar,  tişisiniq  onmaz  17. 
erti.  Sizin  takığu  irkəki  18.  N əq  onmaz,  tişisi  onar  . . . .   19.inçə 
kiginç birti.  Məniq  . . . .   20. takığularan amtı xətəm iq onmaz erti.
Tərcüm ə
2.  .  .  .  .  toyuq  quşlar  (toyuqlar)  3......... içində  oturmuş  idi.
4 .0   kişi  qapını  açmış  5.  toyuqları  eşiyə  ötürmüş  (ki,)  6.  yem 
versin.  O  toyuqların  7.  arasında  erkəyi,  dişisi  var  imiş,  8.  digər
h a m ısı......... imiş.  O 9.  dişi toyuqların  hamısı salamat  10.  imişlər.
Erkəkləri  də  salamat  imişlər.  11.  Onda  o  Aman  12.  belə  görüb o 
quş sahibinə  13. belə deyib dedi: n ə dadlı  14.  söz . . .   evimdə yenə
15.çoxlu  toyuq  var  .  16.  erkəkləri  sağalar,  dişiləri  sağ  olmazlar 
17.idi.  Sizin  toyuqların  erkəyi  18.  sağ  deyil,  dişisi  sağdır.  .  .  .
19.Belə  cavab  verdi:  mənim  . . . .   20.  toyuqlarımın  indi  heç  bir 
xətəri (qorxusu) y o x d u r.. . .
VI  ABİDƏ
Handakanın cavabı
Bu,  mani mətnidir.  Qədim  uyğur ədifbası  ilə yazılmışdır.  İlk 
dəfə V.Banq tərəfindən tədqiq və nəşr edilmişdir (1931-ci il).
Ön tə r əf
1.  çınak kiginç birməki nom  2.  ötrü bodisv tigin  3....... atın
tinin  tartıp  4.  turdı,  kanp  çınakka  5.  inçə  tip  ayttı.  Bu  muntağ  6. 
körksüz ağnayu yatığma  7.  nə  türlüg kişi  bu tip  8.  ayttı  .  .  .  çmak
180
inçə  9.  tip  ötti.  Teqrim  bu  kişi  10.  öqrə  yigit,  igsiz  11.  sizin  təg 
kiçig  körtlə  12.  u n   erti.  Am tı  kandı,  iglədi.  13.  ig  təgip  muntağ 
körksüz  14.  bolup  yatur  . . . .   ötrü  15.  bodisv  inçə  tip  aymış.
16.bizimə uzun yaşap kiniqə  17.  munçulayu kok bolur erinç.
Arxa səhifə
1.  bodisav tigin bu 2 .......... bodisv tigin çinakdan  3...........bu
savığ  eşidip  tinin  4.  kirü  koytı  tartıp  ağır  5.  kadğun  uduğ  busuşun
6.  yamp  bardı.  K əntü  toyıqaru  7.  kirip  kimniq  söz  birmətin
8.amaru  busanu  sakınu  olurmış  9 ............ kaqı  kan,  ögi  katun  10.
eşidip ekün kəlip oğlıqa  11. neçə  aytsar nəq  iginç  12.  birm ədük  .  .
.  ..  ol  ödün  13.  şntudn  kan  kamığ  14.  buyuruklarıqa,  atlığlanqa 
katığ  15.  kiyin  aymış,  koğlaq  16.  barıp  kıy  sayu,  bodun  sayu  17. 
burku etiziq.
T ərcüm əsi 
Ön  səhifə
1.  Bu,  Handakanın  verdiyi  cavabm  yazısıdır.  2.  sonra
bodisatv  tigin  3.............. 
atın  cilovunu  dartıb  4.  durdu.  Baxıb,
Handakaya  5.  belə  deyib  dedi:  Bu  belə  6.  çirkin  ağnayıb  yatan  7. 
nə  dürlü  (necə)  deyib?  8.  dedi  . . . .   Handaka belə  9.  deyib  ötdü: 
tanrım,  bu  adam  10.  əvvəllər  igid,  sağlam  11.  sizin  tək  gözəl  bir 
uşaq  idi.  12.nəsilli  idi.  İndi  qocaldı.  Xəstələndi.  13.  xəstəlik deyib 
(xəstələnib) belə  çirkin  14.  olub yatır  . . . .   Onda  15.  bodisatv belə 
deyib  demiş:  16.  biz  də  uzun  yaşayıb  sonra  17.  bunun  kimi 
pisləşəcəyik.
Arxa səhifə
1.  Bodisavtv  tigin  bu  2 ........... bodisatv  tigin  Handakadan
k ..b u   sözü  eşidib  cilovu  4.  geri  qoydu,  dartıb  a ğ u   5.  qayğı  ilə, 
böyük  iztirabla 6.  dönüb getdi.  Öz şəhərinə 7.  girib kilsədə bir söz 
dem ədən  8.  sonsuz  iztirab  və  fikir  içində  oturmuş.  9 ........... atası
181

xan, anası xatun  10.  eşidib ikisi də gəlib oğullarından  11. nə qədər 
soruşsalar da, heç birinə cavab  12.  vermədi. Onda  13.  Suddhodana 
xan  bütün  14.  buyruqlarına,  adlı-sanlı  adamlarma  qəti  15.  şəkildə 
demiş:  dərhal  16.  gedib  sərhəd  arasında,  xalq  arasında  17.  car 
ç ə k in ..............
VII  ABİDƏ
M anixey məzmunlu bir parça
Bu uyğur  əlifbası  ilə yazılmış  manixey  dini məzmunlu nağıl 
parçasmı  ilk  dəfə  A.Lekok  1908-ci  ildə  nəşr  etmiş,  Vili  Kaupt 
1931-ci ildə onu yenidən nəşr etdirmişdir.  A.Lekok kitabəni Çində 
hakimiyyətdə  olmuş  Tan  sülaləsinin  dövrünə  (600-900-cü  illər 
arasına)  aid edir.  Tədqiqatçı həm in kitabəni Turfan vahəsində İdi- 
kut şəhərinin xarabalığından tapmışdır.
Transkripsiyası
K örtlə tatığlığ nomı
1. 
...la r  vağşıklar kim aqar  kedilmiş  2.erti küçlüg vriştilərkə 
aydı  baq  3.  tip  .  .  .  .ol  yeklərdə  uluğı  təzdi  köründi.  4.  Bavıl 
balıkda taştm bir nerua(?) atlığ  5.  ı erti.  .  .  ol  yeklərdə uluğı ol  ıda
6.  yasdı vriştilər tutup tartdı soydurdı 7.  ol  ı yalprağäkı yirdə tüşdi. 
.  .  8.  yəm ə  ol  ödün  Bavıl  balıkdakı  bodun 9.  .  .  ıkaladı,  yağıdtı
kamğa  taş  alıp  10.  Zruşç  burkanığ  atılar.  .  ol  taş  11...............
ularğaru yantı başlarm  12............töklərti............. yəmə Zruşç
13........... yarlıkadı,  sizlər............
Arxa tərəf
Zruşç burkan yeklər
1. 
O l  ı  uçmta  olurdı  köqülintə  2.  inçə  sakıntı:  özümin  kodı 
ıdaym  3.  Zruşç  burkan  töpəsin  üzə  4.  tüşəyin  Zruşç  burkanığ 
ölürəyin 5. tip sakmtı. Y əm ə ol ödün 6. Bavıl balıkdakı kamlar ok, 
ay  altı  7.  yaym   kurdı  Zruşç  burkanığ  atı  okı.  8.  yana  sıvğar  öz 
tamırıqa təgdi. 9. yek antağ ö l t i ..  kamlar  uluğı  10. ovutluğ b o ltı.. 
.  yəm ə Zruşç.  .  .  .11.  örtüki yirdə  turup  Bavıl.  .  ..  12.  ortusıqaru 
bardı a n ta ğ .. . .   13. grilik itilm iş..
182
Tərcümə
Gözəlllik dadlı yazısı
1.................  
ruhlar  ki  onun  yanma  gedilmiş  2.  idi  güclü
mələklərə dedi:  m ən 3.  deyib o şeytanların ulusu gözə göründü.  4. 
Babil  şəhərinin  kənarmda  bir  nerua(?)  adlı  5.  ağac  vardı.  O, 
şeytanlardan  ulusu o ağacda  6.  gizləndi.  M ələklər  (ağacdan) tutub 
dartdılar,  silkələdilər.  7.  O ağacdan yarpaqları yerə tö k ü ld ü .. . .   8. 
Yenə  o  zaman  Babil  şəhərindəki  xalq  (arasında  ədavət  meydana
gəldi),  9 ...............sehirlədi,  düşm ən  elədi.  Şaman daş götürüb  10.
Zruşç burhana atdılar.  O daş  11..........özlərinə qayıtdı,  başlarına.. .
12.  tö k ü ld ü .. . .  yenə Z ru şç .. . .   13........əm r etdi:  s iz lə r.. .
Arxa tə r ə f
Zruşç burhan şeytanlar
1. 
O  ağacın  ucunda  (başında)  oturdu.  Ürəyində  2.  belə 
düşündü:  özümü  aşağı  atım,  3.  Zruşç  burhanm təpəsinə 4.  düşüm, 
Zruşç  burhanı  öldürüm  5.  deyib  düşündü.  Yenə  o  zaman  6.  Babil 
şəhərində  şamanlar  ox  yay  aldı  (götürdü)  7.  yaylarını  qurdular, 
Zruşç  burhana  ox  atdılar,  8.  Y enə  oxları  qayıdıb  öz  damarlarına 
dəydi 9.  şeytan eləcə öldü,  şamanların ulusu  10.  biabır oldu.  Yenə
Zruşç  . . .   11.  olduğu yerdən durub  B abil.......... 12.  ortasına doğru
getdi e lə c ə .. . .   13......... edilmiş.
VIII  ABİDƏ
Mətn uyğur əlifbası ilə  yazılmışdır 
Ön tərəf
1. 
kararığ,  tünərig  ödsüz  bolurlar.  . . .   3.  takı  yəm ə  .  .  . 
i.inçə  tip  yarlıkayur,  yəmə  amtı  5.  siz  kızarğar  sevəgəg  oğlanım, 
h ilərim   6.  inçə  katığlanıq  7.  kim  üzgə  uduğun,  sağlanmakın 
irənlər  bu  8.  bir  udğuruğlı  din  kutı  teqrikə  9.  kim  sizni  üzə 
ielgülügü  boltı.  10.  yəmə  bu  etüz  kim   sizni  üzə  turur  inçə  körüq 
U.  kolulaq  tolup  barça  tevən  12.  körüq  armağın,  azğurmakm  13. 
itmiş,  yaratmış  ol  içtin  siqar  üküş  erürlər  14.  küçlüglər,  köqüllər,
18*

biliglər,  sakinçlar  15.  kim  çokrayurlar,  kamşayurlar  16.  ançula 
meqizlig  erürlər,  kaltı  17.  uluğ  talag  samudra  kim  bulğay  tölgək
18.  üküş ol.  Y əm ə kamığda kopda kaltı yil taluyğaru tursar.......