Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

Iİ1UK  X A L Q L A R IN IN   Kİ'I’AB  VƏ  KİTABXANA  M Ə D Ə N İV V Ə Tİ
əlva/nuıUır  bir  rayoııdan  digərinə  mədəniyyət  və  ədəbiy\atla  lıeç  bir  əlaqəsı 
olmayan  vasitələrlə  keçirdi.  Məsələa.  hərbi  yüriişlər  /.amanı  hərbi  qəniınətlər 
arasında  əlyazmalar  da  a/.  olmurdu.  Bə/ən  ö /  kitablannm  Na\ılmasına 
miiəlliflər  də  şərait  yaradırdılar.  Kaşqar  tarixçisi  llacı  Yıısui 
haqqmda 
yııxarıda  damşılmışdır.  O,  özünün  “Cəm  ət-təvarix”  əsəriııiıı  bir  neçə 
niisxəsini  çıxararaq  birini  Dımulla  Şami  adlı  şəxsə.  birini  Xotaıı  bəyiııə. 
hakinıiyyətinin  tarixinə  həsr  olunan  əsərin  bir  niisxəsini  isə  Yaqub  bəyin 
vətəninə' -  Əkdican  viiayətinin  Psket  kəndinə  göndərmişdir.  ‘•Baburnamə’’  ilə 
də  əlaqodar  oxşar  hadisəyə  rast  gəlirik.  925/1519-cu  ilin  hadisələrini  təsvir 
edərkən  Babur  yazır:  “Xəbərçi  Hafizin  böyük  qardaşı  Səmərqənddən 
uəlmişdi.  İndi  mən  ona  Sənıərqəndə  qayıtmağa  icazə  verdim  və onunia  I’ulad 
Sultana  öz  divanımı  göndərdim...”.  Başqa  bir  ycrdə  Babur  məlumat  \rerir  kı. 
Xocayi  Kaianin  xahişi  ilə  əmr  etdim  ki,  Surətini  çıxarsınlar  və  onu  Şəhrak 
bəylə göndərdim.
Oxııcu 
aııditoriyası 
sosiai 
cəhətdən 
müxtəiif 
ıdı. 
Əlya/ma 
sifarişçilərinin.  onların  sahiblərinin  tərkibindən  bu  haqda  fıkir  yürütmək  okır. 
Oniarın  sırasında  hakimiyyət əsabələri, xan  nəslinin  iizvləri,  əyanlar.  ilahiyyat 
nümayəndələri,  xırda  məmurlar, parça  ticarətçiləri  və  b.  vardı.  Idəcə  də  oxucıı 
səviyyəsinin  aşağı  olduğundan  gileylənən  tarixi  əsərlərm  tərcüməçıiərm 
şikayətləri  də  bunu  sübut  cdir.  Aşağı  səviyyəli  oxucu  məvhumu  altnıda 
görüniir əhalinin orta  və  aşağı  təbəqələri  nəzəıdo tutulur.
Oxucu  auditoriyasından  damşarkən  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  mustəqıl, 
fərdi  oxu  kitabla  tanışhğm  ycganə  forması  deyildi.  Orta  əsr  nıüsəlman 
cəmiyyətində  savadsız  adamlara  təkcə  orta  təbəqə  arasında  rast  gəlmm.rdı, 
belələri  hakimiyyət  üzvlori, əmirlər arasında da vardı.  Odəbi  əsəriıı  oxuııuşdan 
mənimsənilməsi  mühüm  yer  tuturdu.  O  dövr  üçün  bu  forma  savadlıhğm  /əıl 
inkişafı,  bahalı  kitablarm  hamı  tərəfmdən  alına  bilməınəs.  və  s.  şəraıtdən  ırəl. 
gələn  ictimai  təlsb  idi.  Kitab  çox  vaxt  ailədə,  dostlar  əhatəsıııdə  və  dıgər
məclislərdə  ucadan oxunurdu. 
. 
.
Bu  barədə  də  m ü x tə lif tədqiqatlarda  məlumat  vcrilm ışdır.  Umvımıyyətlə
XIX  əsrin  II  yarasma  qədər  Orta  Asiya  ilo  şərqi  Türkıstanm  k.tabçıhq  və 
kitabxana  mədəniyyətində  bir  çox  müştərək  ənənələrm  movcud  olmasın, 
müəyyənləşdirmək  mümkıındür.
219

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
TÜRKMƏNİSTANDA  KİTAB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİYYƏTİ
Tiirkmənistan  qədim  türk  yurdudur.  Bu  ərazidə  türk  xalqlarının  tarixi 
məskuıılaşması,  köç  etməsi,  iri  mədəni  mərkəzlər  yaratması  ən 
q ə d i m  
dövrlərdnn  diqqəti  cəlb  etmişdir.  Çin  müəllifı  Yustyan  eramızdan  əvvəl  I 
minillikdə  Urgəne  şəhəriııin  qədim  Künyaurgənc  dövlətinin  paytaxtı  olması 
və  öz  dövrtinə  görə  kifayət  qədər  iri  iqtisadi  və  mədəni  mərkəz  olması  barədə 
məlumat  verir.  Əbu  Reyhan  Biruni  bu  şəhərdə  böyük  kitabxanalann  olması 
barədə  yazır.  Rhtimal  olunur  ki,  Avestanm  əlyazmaları  və  zoraastrizmin  digor 
yazılı  ədəbi  nümunələri  bu kitabxanalarda saxlamlırdı.
İlk ərəb yürüşləri  zamanı  Ürgəncin mədəni  irsinin  bir hissəsi  dağıdıldı, 
Lakin  çox  çəkmədən  Xarəzmin  elmi  və  mədəni  ənənələri  yeni  islam  dini 
mədəniyyətinə  təsir  göstərməyə  başlayır.  VIII  əsrdən  başlayaraq  Xarəzm 
sivilizasiyasımn  ümumislam  mədəniyyəti  ilə  qovuşması  baş  verir.  995-ci  ildə 
mərkəzləşdirilmiş  Xarəzm  dövləti  yaradıhr,  bu  isə  öz  növbəsində  elm  və 
mədəni  inkişafa təkan  verir.  Nəticədə  IX-X  əsrlərdə Xarəzmi  nisbəsi  ilə  islam 
diinyasında çox sayda ədəbiyyat, elm,  d ö v b t xadimi  ortaya çıxır.
Orəb  coğrafıyaçıları  əl-İstəxri  (850-934),  əl-Məqdisi  (946-....)  X  əsrdə 
bu  əraziləri  gəzmiş  və  insanlarm  elmə,  maarifə  bağlı  olması  haqqmda  öz 
əsərlərində yazmışlar.
M əşhur  səyyah  Yaqut  əl-Həməvı  (1179-1229)  bir  çox  ölkələr  gəzmiş, 
məşhur  kitabxanalarda  tədqiqatlar  aparmışdı.  O,  Künyaurgənc  şəhərini 
Mavərənnəhrin  ən  üstiin  şəhəri,  hətta  Buxara  və  Səmərqənddən  də  üstün 
müsəlman  mədəniyyətinin  ən  önəmli  mərkəzlərindən  biri  hesab  edir.  Tatar 
yürüşlərinə  qədər  burada  elm  və  ədəbi  mühit  inkişaf  edir.  Bu  inkişafı 
V.V.Bartold da öz tədqiqatında təsdiq edir.
Xarəzmşah  əl-Məmun  817-ci  ildə  Mərv  şəhərindən  Bağdada  gələrkən 
özü  ilə  Xarəzmin  nüfuzlu  alimlərini  də  gətirir.  Bunlardan  biri  Türkmənistan 
mənşəli  Əbu  Cəfər  Məhəmməd  ibn  Musa  əl-Xarəzmidir  (850-ci  ildə  vəfat 
ctmişdir)  ki,  o  ,Bağdad  şəhərində  Xəlifənin  yaratmış  olduğu  “D ar  ül-Elm”o 
rəhbər  təyin  edilir.  Ömrünün  sonuna  qədər  əl-Xarəzmi  burada  fəaliyyət 
göstərmiş,  riyaziyyat və astronomiyaya dair qiymətli  əsərlər yaratmışdır.
Bağdad  hakirni  Bəha  əd-Dövlənin  vəziri  Şapur  ibn  Ərdəşirin  991-ci 
ildə  təsis  etdiyi  Dar  ül-Elm”  də  fəaliyyət  göstərən'  Əbu  Bəkir  əl-Xarəzmi 
(935-1002)  Türkmənistan  mənşəli  olmuş  vo  ıızun  müddət  bu  clm 
müəssisəsinin kitabxanasına rəhbərlik etmişdir.
Bağdad  şəhərində  bir  çox  alim  və  zadəganlar  özləri  də  böyük 
kitabxanalaı  yaratmışlar.  Belə  şəxslərdən  biri  də  Məhəmməd  ibn  Mənsur  əl- 
Xarəzmi  olmuşdur.  O,  1066-ci  ildə  Bağdadda  “Xəzinət  ül-Kütiib”  adlı 
kitabxana  yaratmışdı.  Onun  nəzdində  mədrəsənin  kitabxananın  zongin
220
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İTA BXANA  M Ə D Ə N İY V Ə I  İ
Ibndundan  istiladə  imkanları  yaradırdı  və  həmin  kitabxaııa  islam  alimi  inıuııı 
()bu  Hənifm  (699-767)  məzarmm  yaxınlığında  yerləşdiyino  görə  oxucularmm 
ckı  sayı  kifayət  qodər çox  olmuşdu.
“Dar  iil-Elm”  adlanan  Akademiyalar  tədricən  islam  dünyasının 
miixtəlif iri  şəhərlərində  yaradılmağa  başlanır.  Türkmonistaıı  ora/isiıulə  1000- 
ci  üdə  Kiinyaurgənc  şəhərində dövrüniin  böyük  xeyriyyoçisi  Xarəzmşalı  Abu- 
1-Abbas  Məmuıı  ibn  Məmun  (1004-1074)  tərəfindən  yaradılır.  Bıı  akademiya 
(lahirədə  VI  Fatimi  xəlifəsinin  yaratmış  olduğu  akademiyadatı  5  il  əw əl 
varadılmış  və  Orta  Asiya  ərazisiııdə  ilk  dəfə  məhz  burada yaradılmışdır  ki,  bu 
da  Künyaurgonc  şəhərinin  bu  dövrdə  son  dərəcə  əhəmiyyətli  bir  elm  və 
mədəni  mərkəz olduğunu  ifadə edir.
S.P.  Tolstov  hesab  edir  ki,  X  əsrdə  Xarəzmşah  Əbu  Said  Əhmod  ibn 
Muhamməd  dövründə  Künyaurgəncdə  riyaziyyat  və  astronomiya  salıəsində 
mükəmməl  bir  məktəb  formalaşmış  və  bu  məktəb  Bağdad  akademiyalarının 
yaradılmasında da mühüm rolu oynamışdır.
XX 
əşrin  30-40-cı  illərində  Türkmənistan  ərazisində  uzunmiiddətli 
aıxioloji  qazıntılar  aparan  S.P.Tolstov  (1907-1976)  iddia  edir  ki.  bu  ərazidə 
islama  qədərki  clmin  və  mədəniyyətin  qalıqları  yox  edilmişdir.  I.akin 
arxitektura  texnologiyalarına  ' dəqiqliklə  riayət  etmək,  Biı uni  dövrüniin 
toqvimi,  astronomiya  terminlərinin  dəqiqliyi,  Torpaqqalada  təbii  vo  mineral 
rənglərin  tətbiqi,  şüşə  emah  sübut  edir  ki,  biitün  bunlar 
həiKİəsəııin, 
triqometriyanm,  astronomiyanın,topoqrafıyanm,  kimyamn,  mineralogiyamn 
inkişafı  olmadan  mtimkün ola bilməzdi.
1010-cu 
ildə 
Xarəzmşah 
II 
Məmun 
Əbu 
Reyhan 
Birunini 
Künyaurgəncdə  yaradılmış  Akademiyaya  dəvət  edir.  Bir  sıra  digər  dövrünün 
nüfuzlu  alimləri  ilə  birlikdə  Biruni  həyatının  böyük  bir  hissosim  bu 
akademiyada  fəaliyyət  göstərərək  keçirir.  1017-ci  ilə  -  yoııı,  Mahmud 
Qoznəvinin  işğatına  qədər  Biruni  Künyaıırgonc  şəhəıindo  yaşayır  və 
Xarəzmşah dövlətinin  nüfuzlu şəxslərindən  birino  çevrilir.
Todqiqatçılar  təəssünə  qeyd  edirlər  ki,  Künyaurgəncdəki  II  Məmun 
akademiyası  kitabxanasımn  kitab  fondu  haqqmda  dəqiq  məlumat  qorunub 
saxlamlmamışdır.  Lakin  ehtimal  olunur  ki,  Əbu  Reyhan  Bırum  vo  Ibn  Sıııa 
kimi  görkəmli  alimlərin  fəaliyyət  göstərdiyi  akademiyamn  kitabxanasında 
yerli  alimlorlə  yanaşı,  islam  dünyasının  digər  xalqlarına  monsub  elmı 
monbələri  də  rnövcud  olmuşdur.  Belə  ki,  qərb  istiqamətındo  Rey  şohərmdən 
(indiki  Tchran)  o  tərəfə getməmiş  Biruııi,  Bağdad  və  Bəsrə  alimlərinin  əsəıloıı 
ilo tanış  olmuş  və onlar haqqında fikirlərini  öz osərlərində qeyd  etmişdiı.
1017-ci  ildə  Künyaurgənc  şəhərinin  Qəznəvilərın  hakımıyyətı  altma 
kcçməsi  ilə  bir  çox  alimlər  islam  dünyasııım  müxtəlil  elm  vo  modom 
mərkə/lərinə  dağıldılar  və  bununla  da  Əbu  Rcylıan  Birum  Qəzııə  şəhənno
221

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
köçırıoli  oldu.  Kilabxana  Ibndunun  da  bir  hissosinin  oraya  aparılması  ehtimal 
olıınur.
MoğoIIann  yiirüşünə  qədər akademiyanm  foaliyyətini  davam  ctdirməsi 
haqqmda  da  ehtimallar  mövcuddur.  Belə  bir  rəvayət  yaranmışdır  ki 
“ Kiinyaıırgənc  diişmən  hücumu  zaınam  toplanıb  Allaha  dua  ed irb r  ki. 
‘i ) a r  
iil-F.Imdə’'  olan  alimlər  düşmənləıiə  üz-iizə  gəhnəsinlər!  Bu  zanıan  möcüzə 
baş  vcrir.  QırxmoIIa  təpəsindəki  saray  çevrilir  və  oradaki  aiimlər  yerin  içinə 
batırlar.  Düşmənlər  şəhəri  işğal  edəndən  sonra  insanları  toplayrb  soruşuıiar ki. 
burada bir saray  var  idi və biz onu zəbt etməliydik,  o necə oldu? cavab  verirlər 
ki,  burada  saray  olmayıb,  biz  buranı  səpin  üçün  hazırlatnışıq.  Düşmənlər 
inanaraq  oradan  gedirlər.  Alimlər  isə  hələ  də  sağdırlar.  Cümə  günləri 
ibadətdən  sonra Qırxmolla təpəsinə  gələrsizsə,  onların  səsini  eşidə  bilərsiz”.
Bu  rəvayətdə  Türkmənistanm  hələ  min  il  bundan  əvvəl  yaradılmış 
akademiyasında  yaşamış  və  işləmiş  alimlərə  böyük  hörmət  və  ehtiramın 
ifadəsi  görünür.
Xarəzmşahların  IV  stilaləsinin  nümayəndosi  Ələddin  Tekeş  ibn  İl- 
Arslan  dövrünün  ehnli,  xeyriyyəçi  və  mədəniyyətin  himayəçisi  olmuşdur. 
Bağdad  xəlifəsi  Miistəqsirin  məşhur  Bağdad  kitabxanasmın  miidiri  tarixçi 
Tacəddin  ibn  Əndab  ibn  as-Sayi  (1275-ci  ildə vəfet  edib)  “Cami  əl-müxtəsər” 
kitabında  Ələddin  Tekeş  haqqmda  yazır:  O,  Xarəzmdə  (Künyaurgəncdə)
I Iənifı  təriqəti  üçün  mədrəsə  açdı  və  onun  nəzdində  zəngin  bir  kitabxana  təsis 
etdi.  Onun  ixtiyarında  Xarəzm,  Xorasan,  Rey  və  əl  Çabalın  digər  əyalətləri 
var  idi.  Tekcş  1200-ci  ildə  vəfat  edir  və  onun  oğlu  Qütbəddin  Məhəmməd 
atasmı  mədrəsənin nəzdində sağlığında tikdirmiş olduğu məqbərədə dəfn edir.
Xarəmşahlar  Səlcuqilərin  Mərv  şəhərində  yaratmış  olduğu  zəngin 
kitabxanalardan  xəbərdar  idilər  və  həmin  ənənələri  Ürgəncdə  də  yaşadır, 
kitabxanalarmın 
fondunu 
daim 
zənginləşdirirdilər. 
Ələddin 
Tekeş 
kitabxanasında tədqiqat aparan  Fəxrəddin  Əbu  Abdulla  Məhəmməd  ibn  Ömər 
Ər-Razi  (1210-cu  ildə  vəfat  edib)  Cami  al-Ülum”  kitabım  məhz  burada 
tamamlamışdı.
Xarəzmşah  le k e ş   görkəmli  d ö vbt  xadimi  Nizam  əl-Mülkün  oğlu 
Məsud  ibn  Əlini  saraya çağırdı  və sonralar onu Xarəzmşahm  vəziri  təyin etdi.
İmam 
Şixabəddin 
Əbu 
Seyid 
İmran 
əl-Xibaki 
Künyaurgənc 
türkmənlərinin  XII  əsrin  sonu  XIII  əsrin  əvvələrində  görkəmli  d ö v b t  xadimi 
idi.  O,  Xarəzmşah  Məhəmmədin  (1200-....)  məsləhətçisi  olmuş,  İbn  əl-Asir, 
Cuveyni,  Zəkəriyyə  Qəzvininin  verdiyi  məlumata  görə  “dinin  və  dövbtin 
sütunu”  idi.
İmam  Şixabəddinin  yaratmış  olduğu  zəngin  kitabxana  hələ  öz 
dövründə  şöhrət  tapmışdı.  Xarəzmşahın  ağır  zamanlarında  İmam  Şixabəddiıı 
köç  etmək  məcburiyvətində qalmış  və  öz  kitabxanasını  özii  ib   aparmışdır.  Bu
222
TÜ R K   XALQ LA R TN IN   K İTA B  VƏ  K İTA BX A N A   M Ə D Ə N İY V Ə T İ
da  bizə  onun  kitabxanasına  nə  qədər  bağlı  bir  şəxsivyət  olduğunu  göstərir, 
Moğol  yiiriişləri  zamanı  İmam  Şıxabəddin  və  oğlıt  Tacəddin  öldürüliir  və 
kitabxana  qarət  edilir.  Bu  kitabxananın  aqibəti  haqqmda  sotırakı  tarixi  dövrdə 
məlumat  verilmir.  Tiirkmən  xalqı  belə  tarixi  şəxsiyyətbri  milli  yaddaşında 
daim  qorumuş  və  ehtiram  ctmişdi.  Aşkabad  şəhərinin  cəıuıb-qərbitıdə 
Şixabəddin  əl-Xibəki  və  onun  oğlu  Tacəddin  üçün  lıəb  XIV  əsrdə  Məqbərə 
yaratmış və onun xidmətləri  unudulmamışdır.
Məlum  olduğu kimi,  Künyaurgənc  şəhərində  X-XII  əsrlərdə  çox  sa>da 
m ə d rə sə lə r 
fəaliyyət göstərirdi  ki,  onların da nəzdində  kitabxanaların  fəaliyyət 
göstərməsi  şübhəsiz idi.  Türkmən xalqının elm  və  mədəni  tarixində bu  şəhərin 
müstəsna  rolu  olmuşdur.  Təsadüfı  deyil  ki,  2005-ci  ildə  UNRSKO 
Künyaurgənc  şəhərini dünya rnədəni irs siyahısına daxil  etmişdi.
Türkmənistan  ərazisində  dövlətçilik,  elm,  təhsil  və  mədəni  inkişafın 
ümumi  mənzərəsi  göstərir  ki,  kitabxanalar  digər  islam  mədəniyyəti 
areallarında  olduğu  kimi  əsasən  üç  istiqamətdə  yaradılır  və  təaliyyət 
göstərirdi.  Saray  kitabxanaları,  məscid  və  mədrəsə  kitabxanaları  və  eləcə  də 
şəxsi  kitabxanalar.
Kitab 
məhsulunun  yaranması,  texniki 
və  bədii 
tərtibatı, 
iri 
kitabxanaların  strukturu  da  islam  mədəniyyəti  ölkələri  ilə  uyğun  şəkildə 
qurulurdu.  Kitab məhsulu  repertuarı  ərəb  və fars  dili  ilə  yanaşı,  tiirk  dilli  ədəbi 
və elmi  nümunələr təşkil çdirdi.
Səlcuqlar  və  Xarəzmşahlar  dövründə,  XI-XIII  əsrbr  arasında  miiasir
i  
urkmənistanm 
ə ra z isin d ə  
mədəni-maarif işi yüksək  inkişal  edirdi.  M əscidbr, 
məqbərələr,  mədrəsələrin  nəzdində  kitabxanaların  yaradılması  haqqında 
mənbələrdə məlumat  verilir.  Ürgənc şəhəri  ilə yanaşı, Mərv  şəhəri  də mədəni- 
maarif mərkəzi  statusunu  daşıyır.  Məlumdur ki,  bu dövrdə  Mərv  şəhərində  10 
ictimai  kitabxana  fəaliyyət göstərirdi.
Türkmən  tədqiqatçıları  belə  hesab  edir  ki,  Moğol  və  Əmir  Icymur 
yürüşləri  səbəb  oldu  ki,  “Teke”,  “Sa...”,  “yomut”,  “Hrsari”,  “Kəklai”,  “ Aşli”, 
“Çovdar”  və  digər  Türkmən  tayfaları  Türkiyə,  Qafqaz,  Suriya,  İrak,  İran 
ərazilərinə  köç  etm işbr.  Bunlardan  Ağqoyunlu  və  Qaraqoyunlu  taylaları 
Azərbaycaıı  və  Anadolu  ərazisində  məskunlaşmışdı.  Ərtoğrul  Qazitıin  (1188- 
1281)  rəhbərliyi  ilə  400  aibdən  ibarət  Kayju  tayfası  Türkiyə  ərazisinə  köç 
etmiş  və  gəbcəkdə  Osman  Qazinin  (1299)  ailəsi  olmuş,  Osmanlı
imperiyasının əsasını  da burada qoymuşlar.
1510-cu  ildə  Şah  İsmayıl  Mərv  şəhərini  işğal  etdikdən  sonra  Şcybam 
xanı  məğlub  edir.  Bu  zaman  Türkmənbr  özbəklərlə  hirləşərək  Sələvilərə 
müqavimət etmiş və  onların  “qalıcı”  olmağına imkan  verməmişlər.  Məlumdur 
ki,  Şalı  İsmayıl  Azərbaycana  bu  yüriişdən  məşhur  kitabçı  sənətkaılaıla  yanaşı 
xcyli  qiymətli  əlyazma kitabı gətirmişdi.
223

TİJRK  X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Türkniən  tədqiqatçıları  1736-cı  ildə  Əfşar  tayfasının  başçısı  N a d i r  
ş^-nın  da  türkmən  manşəli  olduğunu  ifadə  etmiş  və  onun  İran  ora/.isində 
hakimiyyəti  ələ  aldıqdan  sonra  uğurlu  yürüşlərini  qeyd  ctmişlər.  HIəcə  də 
türkmən  xalqını  höyiik  vergilərlə incitdiyini  də yazırlar.
XIX  əsr  Tiirkmən  xalqımn  miixtəlif  müharibələr  içərisində  olması. 
daxili 
və 
xarici 
hücumlara 
məruz 
qalması 
ölkənin 
tənəzzülünü 
səciyyələndirirdi.  Bu  tənəzzüldən  istifadə  edən  Rusiya  1869-cu  ildə  “Qırmızı 
su"  limanmı  (indiki  'lurkmənbaşı)  ışğal  etdi  və  orada  qoŞun  hissələrini 
artırtnağa  başladı.  1881-ci  ildə Rusiya orduları  Aşxabada daxil  oklular.
XIX  əsrin  II  yarısı  və  XX  əsrin  əvvəlləri  Türkmoııislan  ərazisində 
mürəkkəb  siyasi,  modəni  proscslər  baş  verirdi.  Bir  tərəfdon  Rus  alimləri  bu 
əraziləri  öyrənmək  iiçün  arxioloji  və  etnoqrafık  tədqiqatlar  apaıır,  digər 
tərəfdən  mərkozi  Rusiya  hakimiyyəti  ərazinin  etnik  tərkibini  dəyişdirmək 
moqsədi  ilə  xalqların  köçiirülməsini  həyata  keçirirdilər.  Bu  siyasət  1916-cı 
ildə  xalqın  ümumi  iisyanına  səbəb  oldu.  Dövrün  kitab  məhsulu  zadəgan  və 
hakimlərin  əlində  toplamrdı.  Dünya  əhəmiyyotli  mədrəsə  və  akademiyalar 
dağıdıhr  vo  qarəl  olunur,  milli  irsin  daşıyıcısı  olaraq  isə  yalnız  milli  ziyalılar 
çıxış cdirdibr.
Sovet  hakimiyyotinin  yaranması  ib   milli  mədəni  və  elmi  irsin 
toplanması,  mühafizəsi  və  təbliği  asanlıqla qaydaya  sahnmadı.  Bu  istiqamotdo 
işləri  həyata  keçirmok  iiçün  onilliklor keçdi.
1941-ci  ilin  mart  ayının  26-da  SSRİ  EA-nın  Türkmənistan  filialının 
kitabxanası  təsis  edildi.  1957-ci  ildə  bu  kitabxanaya  elmi  müəssisə  statusu 
vcrildi.  Bu  kitabxana  orəb,  latın  və  kiril  qrafikası  ilə  yazılmış  və  çap  olunmuş 
elmi  ədəbiyyatın  komplektləşdirilməsini  həyata  keçirərək,  həm  Sovet 
hakimiyyətindən  əvvəl,  həm  də  sonralar  çap  olunmuş  elmi  kitab  məhsulunun 
mərkəzinə  çevrildi  və  Türkmənistan  ərazisində  bütün  elmi  müəssisələr  və 
təhsil  müəssisələrinə bütün elm sahələri üzrə xidmət göstərməyə başladı.
Mərkəzi  elmi  kitabxana  kitabxanaşiinaslıq,  biblioqrafiyaşünashq  və 
kitabşünaslıq  sahəsində  Türkmonistanın  sahovi  tədqiqat  mərkəzidir  və  elmi 
əməkdaşlarının  indiyə  qədər  rus,  ingilis,  türk  və  fars  dillorində  200-dən  artıq 
elmi  m əqaləbri  miixtəlif elmi  dorgilərdo çapdan  çıxmışdır.
Kitabxananın  fondunda  Türkmən  akadcm ikbrinin  şəxsi  kitabxana  və 
arxivbri  mühafızə  edilir.  1968-ci  ildən  isə  kitabxana “Türkmən  alimləri”  adlı 
biblioqrafık  göstəricilor çap etdirməyə başlanmışdır ki,  bu  giino godor onun  36 
buraxılışı  işıq  üzü görmüşdür.
Kitabxanada  11  şöbə və 2 yarımşöbə fəaliyyət göstərir.
1.  Komplektləşdirmə  şöbəsi;
2.  Xaıici  ədəbiyyat şöbəsi;
3.  Elmi-biblioqrafiya şöbosi;
224
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  KİTABXANA  M ƏDƏNİYYƏTİ
4.  Elmi  sistem bşdirnıə şöbəsi;
5.  Xidmət şöbəsi;
6.  Soraq-biblioqrafıya şöbəsi;
7.  Nadir n ü sx əb r fondu;
8.  Kitabsaxlayıcı  şöbə;
9.  Dcpozitar şöbə;
10.  Kompüterləşdirmə  şöbəsi;
11.  Mübadilə-rezerv  fondu;
12.  Fərdi abonoment;
Kitabxanamn  hesabatlarından məlum  olur ki,  2006-cı  ilin  iyuıı  ayının  1 -nə 
olan məlumata görə kitabxanamn fondu  1343  min nüsxə olmuşdur.
Sovet  imperiyasmın  dağılması  ilə  Türkmənistan  öz  müstəqilliyini  bərpa 
etdi  və  müstəqil  milli  siyasət  yürütməyə  başladı.  1995-ci  ilin  dekabrın  12-dc 
BMT-də  Türkmənistanın  bitərəf  dövlət  kimi  tanmması,  ilk  Türkmən 
prezidenti  Səfərmurad  Niyazovun  milli  mədəni  irsə  baxışları  Türkmən 
xalqınm  son  20  ildə  taleyində  mühüm  rol  oynadı.  Məsələn,  S.Niyazov 
operamn,  baletin,  kinoteatrların,  sirkin  milli  mintalitetə  uyğun  gəlmodiyinə 
görə  fəaliyyətinin  qadağan  edilməsi,  əyalətlərdə  kitabxanalarm  bağlanması 
kimi tədbirlərinə  mütəxəssislər şərh vermoyo çətinlik çəkirlər.
Türkmənistanm  yeni  prezidenti  Qurbanqulu  Berdumuhommodov  yeni 
islahatlarm  həyata  keçirilməsi  zərurətini  ifadə  ctmiş, 
bu  islahatlar 
kontekstində  incəsənət  məktəbləri,  mədəniyyət  evləri  ilo  yanaşı,  140 
kitabxananın 
da 
fəaliyyətinin 
bərpa  edilməsi 
nəzərdə 
tutulmuşdur. 
Türkmənistanda  “Qalkınış”  adı  ilə  təsis  edilmiş  kitab  morkəzi  kitabxana 
fondlarımn  kom plektbşdirilm əsi  və  yeni  yaradılan  kitabxanaların  ilkin 
fondunun yaradılması işini öz üzərinə götürmüşdü.
Kitabxana  fondlarmın  uzun  müddət  sistemli  komplektləşdirməyə  moru/. 
qalmaması  nətfcəsində  fondların  köhnəlməsi,  yeni  ədəbiyyatııı  daxil 
olmaması,  kitabxanaların  xidmət  işində  də  özünü  göstərir.  Kitabxanaçıların 
ctiraf etdiyi  kimi  Ali  məktəb müəllimbrinin  şəxsi  vəsaiti  hesabına çap  olutıan 
kiçik  həcmli  tədrisə  dair metodiki  kitabçalar  oxucular tərəfindon  ən çox  sorğu 
edilənbrdir.
Rusdilli  m ən b əb rd ə  qeyd  olunur  ki,  kitabxana  fondlarına  daxil  olacaq 
kitab  məhsulunun  h ələ  də  senzuradan  keçmosi  onənosi  Iürkmənistanda  tətbiq 
olunmaqdadır.
Kitabxanaçı  kadrlann  hazırlaııması  ilə  əlaqodar  həlo  do  I  ürkınənistanda
Ali  ixtisas təhsili mövcud deyil.
M üasir Türkm ənistanın kitabxana xidmətinin  təşkilində 
və kitab 
sərvətinin 
toplanıb  sistem b şd irilm əsin d ə 
S.Niyazov 
adına 
(Türkməııbaşı) 
lüıkm onistan 
Milli 
Kitabxanası 
da 
miihüm 
əhəmiyyət  daşımışdır. 
2 0 1 1-ci 
ilin 
6-cı 
ayma
225

Tİ  KK  X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
olan  məlumata  görə  bu  kitabxananm  fondunda,  5530  min  nüsxo  kilab 
nıövcuddur.
Milli  kitabxananm  həyata  keçirdiyi  mühüm  tədbirlərdon  biri  də  ABŞ-m 
'fürkmənistandakı  səfırliyi  ilə  birlikdə  XVI-XIX  əsrlərə  aid  5()-min  niisxo 
əlyazma  kitabının  konservasiyası  olmuşdur.
Son  illər  ,elmi  ədəbiyyatın  mövcud  olan  boşluğunu  xaricdən  daxii  olan 
miixtəlif  dillərdo  elmi  ədəbiyyat  hesabma  və  referativ  jurnallar  vasitəsi  ib 
doldurmaq  sahəsində konki'et işlər görülür.
2000-ci  ilin  iyun  aymın  15-də  Türkmənistan  məclisi  “Kitabxanalar 
və 
kitabxana  işi  "  haqqında  Türkmənistanm  qanununu  qəbul  edir.  31  maddədən 
ibarət  bu  qanun  ölkədə  kitabxanaların  və  kitabxaııa  şəbəkələrinin  hiiquqi 
statusunu  və  qarşısmda  duran  vəzifələri  müəyyənləşdirir.  31  maddədən  ibarət 
bu  qanun  kitabxana,  kitabxana  işi,  bu  sahədə  milli  siyasət,  kitabxana  işinin 
dövlət  idarəetməsi  və  digər  m əsəblərin  tərifıni  ifadə  edir.  Bu  qanundan 
Üzbəkistanda,  Qazaxıstanda,  eləcə  də  Azərbaycanda  qəbul  olunm uş  müvafıq 
qanunların  müqayisəli  analizi  bir  sıra  uyğun  gələn  və  bir  sıra  fərqli 
yanaşmalarm mövcud olduğunu ortaya çıxarır.
ŞƏRQİ  TÜRKİSTAN AREALINDA  KİTAB  VƏ 
KİTABXANALAR
Bu  arealın  ərazisi  -   keçmiş  Şərqi  Türkistan,  orta  osrlərin  ilkin 
dövrlərində  isə  Qaraxanilər  dövlətinin  şərq  rayonları  olmuşdur.  Arealın 
abidələri  dilinə  görə  uyğur,  ilkin  orta  əsrlər  üçün  —  türkdillidir.  O  dövrdo 
Qaraxanilər  dövlətinin  göstərilən  ərazilərində  türk  dilləri  işlənirdi.  Qorunub 
saxlanılmış  tək-tək  abidələr  içərisində,  uyğur  əlyazmaları  təxminən  300 
nüsxədən  ibarət m üxtəlif kitablarmı təşkil  edir.
Uaqqmda  söhbət  açdığımız  arealın  müsəlman  əlyazma  kitabmın,  xüsusi 
olaraq  türk  əlyazmasınm  öyrənilməsi  çox  vacibdir,  çünki  Orta  Asiyannı 
özünəməxsus  darvazası  rolunu  oynayan  Şərqi  Türkistan,  Ilindistan,  Çin, 
Yaxın  Şərq mədəniyyətlərinin  qarşılaşdığı  əraziyə  çcvrilmişdir.  Uyğur və  Orta 
Asiyada  işlənən  digər  dillərdə  olan  əlyazma  materialları  bunu  aydın  göstorir. 
Arealın  ərəbyazılı  türkdilli  əlyazmaları  Şərqi  Türküstan  mədəniyyotində  bir 
qədər  sonrakı  mərhələni təşkil  edir.
X-XII  əsrlərdə  onun  ərazisi  etnik  əsası  karluk  türk  qəbilə  ittifaqı  olan 
Qaraxanilər  dövlətinin  tərkibinə  daxil  idi.  X  əsrin  axırında  bu  rayonlarda 
İslam  bərqəfar  oldu.  O  dövr  üçiin  inkişaf  etmiş  iki  Türk 
x a lq ım n  
mədəniyyətlori  şərqdə  uyğur,  qərbdə  iso  Orta  Asiya  türkləri  birləşdi.  Birin- 
cinin  mərkə/.ləri  Balasaqun  və  Kaşqar,  ikincininki-Sırdərya  üstündə  Üıgcnc
226