Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan
Yüklə 12,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Sənayə kataloqları və normativ-tcxniki s.ın.ıdLır şöhosi. Kitabxananın ən böyiik şöbəsi funksiyasını daşıyır vo 300 min nüsxo uııikal 279 T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T f sənaye kataloqu və normativ-texniki sənədiər fondunu fbrmalaşdınb. Hal- hazırda Respublikanm sənaye və iqtisadiyyatmda mühüm informasiya xidmətini həyata keçirməkdədir. 4. Elektron informasiya şöbəsi. Kitabxananın m üxtəlif elektron məlumat bazasını oxucuların xidmətinə verir və miiasir infornıasiya- texnoJogiyalarının öyrənilməsi və m üxtəlif tətbiq sahələrinin oxucuların xidmətinə verilməsi sahəsində konkret işlər görməkdədir. Qcyd olunduğu kimi Qırğızıstan Respublikasının Kitabxana- informasiya xidmətinin böyük bir hissəsini Milli Kitabxarta ilə yanaşı Skryabin adına Qırğtzıstan Universitet kitabxanası, səhiyyənin inkişafı mərkəzinin Mərkəzi elmi-tibb kitabxanası, Milli Elmlər Akademiyasmın mərkəzi elmi kitabxanası, Qırğızıstan Dövlət patent-texniki kitabxanası, Qırğızıstan Respublikasmın uşaq və gənclər kitabxanası həyata keçirməkdədir. Eləcə də Bişkek şəhərində M ərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemi 18 şəhər, rayon fılial kitabxanaları ilə birlikdə böyük bir şəbəkə təşkil edir. Qeyd olunan kitabxanalarm inkişafı və m üasir kitabxana-informasiya xidmətinin təşkili işində müasir texnologiyalarının tətbiqi, oxucu sorğularınm artan dinamikası və bu sorğulara cavab verə biləcək xidmətin təşkili Qırğızıstanda müstəqillik illərinin nailiyyəti kimi qeyd olunmalıdır. 2007-ci ilin iyun ayınm 4-dən Ankara şəhərində Türk dilli Cümhuriyyətlərin milli kitabxana direktordarımn konfransı işə başlandı. Milli Kitabxana direktorlarmın yığınçağı uzun müddətli əm əkdaşhğın başlançığım qoydu. Bu əməkdaşhq fonunda Qırğızıstanın xüsusi fəallığı qeyd olunmalıdır. 2009-cu ildə növbəti yığmçağın Qırğızıstanda keçirilməsi planlaşdırıldı. 2009-cu ildə Qırğızıstanda türk dilli ölkələrin Milli Kitabxanalarının direktorlarmın III yığınçağt öz işinə başladı. Yığınçağı Türkiyə Milli Kitabxanasmm direktoru Tuncel Acar açaraq, iştirakçıları salamladı və yığmçağm gündəliyini təstı'q etdi. 0 , Keçən il ərzində görülən işlərdən bəhs etdi eləcədə görüləcək işləri qeyd etdi: 1. Türk dilli ölkələrin toplu kataloqunun yaradılması haqqında məlumat. 2. 2015-ci. ilə kimi türk dilli ölkələrin Milli Kitabxanalarının əməkdaşlığmm əsas istiqamətlərinin müzakirəsi. 3. Türk diili ölkələrin tarixi, mədəniyyəti, elmi və dili haqqında məqalələrinin mübadiləsinin təşkili məsələsi. 4. Növbəti yığınçağın keçiriləcəyi yerin miiəyyənləşdirilməsi. 5. M üxtəlifm əsələlər. Gün ərzində bu məsələlər ətrafında müzakirələr dinlənildi və qərarlar qəbul edildi. M üzakirələr zamanı türk dilli ölkələrin toplu kataloqunun yaradılmasından geniş bəhs edildi. Qərara alındı ki, 2010-cu ilin mart ayında fürkiyədə keçiriləcək treninqə Milli Kitabxanaların toplu kataloqunun 280 yaradılması yollarmı və onlardan istifadə qaydaları haqqında təlimlər keçiriləcəkdir. Bir məsələ də Çingiz Aytmatovun fundamental biblioqrafiyasının yaradılması m əsələsinə həsr edildi. Qərara ahndı ki, bu biblioqrafıyada biitiin türk dilli ölkələrin M illi Kitabxanalarının fondunda olan Çingi/. Aytmato\- haqqında olan m əlum atlar öz əksini tapsın. Daha sonra qeyd edildi ki, keçən il yığınçaqda qərara alınmış bir məsələ Xakasiya D övlət Kitabxanasında türk dilli ölkələrin güşələriniıı yaradılması işi ilə əlaqədar olmuşdur. Qərara alındı ki, imkan daxildində hər Milli Kitabxana oraya ehtiyac olan ədəbiyyatı göndərsin. Qeyd edok ki, TÜRK SOY-un 2008-ci ildə II yığınçağı Bakı şəhərində keçirilmiş və onun məqsəd və vəzifələrinin inkişaf etdirilməsi istiqamətindo xeyli əhəmiyyətli qərarlar alınmışdır. 1992-1993-cü illərdə Türk dilli respublikaların müntəzəm əlaqələri müxtəlif səviyyələrdə qarşılıqlı Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan dövlətlərinin mədəniyyət nazirləkləri arasında müqavilənin imzalanması nəticəsidi. “Türk kültür və sənətləri ortaq yönəltmələri” adlanan və qıçağa TÜ RK SOY adlanan təşkilat Rusiya Federasiyanın Başqırdıstan. Xakasiya, Tatanstan, Tuva, Saxa, Altay muxtar qurumlarını, Qıızcy Kıbrıs Türk Cümhuriyyətiııi də öz tərkibinə daxil etdi. Son 15 ildə TÜRK SOY Türk Cümhüriyyətlərinin latın qrafıkası ilə əlifbaya keçidi, əlifabanm əlaqələndirilməsi kimi son dərəcə faydalı işləıi həyata keçirdi. Qırğızıstan keçirilən bütün tədbirlərin fəal iştirakçısı oldu və hal-hazırda da bu istiqamətdə fəaliyyətini davam etməkdir. Qırğızıstan MBD Parlament kitabxanaları əməkdaşlığında da fəal iştirakçılardan biridir. . . . . . Rusiya Federasiyası Dövlət Duması kitabxana ıdarəsınm rəısı frına Andreevamn yazmış olduğu məqalədən məlum olur ki, 19}l-cı ıco yaradılmış M BD parlam ent kitabxanalann əməkdaşlığı təşkılatının fəalıyyətı və əməkdaşlığın m üxtəlif respublikalar tərəfındən bir mənalı ve eyııı əıəcə t ə fəal olmamışdır. . , -, . 1991-ci ildə M BD parlament kitabxanalarınm əməkdaşlıq təşkı a aşağıdakı vəzifələri qarşıya qoymuşdu. 1. Parlament deputatlanna kitabxaııa-biblioqraHya xıdmr.1. gost.>mıA eləcə də parlamentlərin aparat əməkdaşlarma kitabxana xtdməlmı I 0}k,l GtlTlək 2. Hüquq, parlamentarizm və ona yaxın sahələrdə kıtab, qə/et, juınal və rəsmi sənədlərdən ibarət tam hüquqli kitabxana fon unun yara ı ması. 3. Rəsmi sənədlərin toplanmas., mühafizəs, və ,sl,ladəyə >a,lməs, işində Milli depozitar kitabxana foaliyyətini təşkil ctrnə '. T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İTA B V Ə KİTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ 281 TÜRK XALQLARININ KİTAB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİYYƏTİ 4. Miiasir texnologiyaların tətbiqi ilə kitabxana resurslarının soraq- axtarış aparatının yaradılması. 5. Qanunvericilik və parlamentarizm ilə əiaqədar biblioqrafik göstəricilərin və digər informasiya analitik materialların hazırlanınası. Müstəqil dövlətlərin parlament kitabxanalarımn əməkdaşhq şurası yaradılan kimi kollekliv rəsmi sənədlər fondunun forraalaşm asma xüsusi əhəmiyyət verməyə başladı. Eləcə də MBD ölkələrin rəsmi sənədlərinin də toplanması və miibadiləsi pıeoritet sahəiərdən biri hesab edildi. Hu istiqamətdə düşüncələr aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdi: 1 .Biz yaxın qonşu dövlətlərik və müştərək sərhədlərimiz var. 2. Onilliklərlə müştərək tarixlə biri-birimizə bağlıyıq. 3. Vahid dövlətdə və hüquqi məkana malik olmuşuq. 4. İqtisadi, siyasi, hərbi və mədəni bağlara malik olmuşuq. 5. Biz vahid dövlət olmuşuq. M əhz bu düşüncələrdir ki, oxucu sorğularında da bu istiqamətdə olan informasiya ehtiyacı xüsusi yer tutur. Parlam ent kitabxanalarımn ilkin fondlarımn yaradılması ilə əlaqədar məktubla M oskvada Rusiya Federasiyası Parlament Kitabxanasma müraciət ctdilər və orada olan 14 min adda qanunvericilik və parlamentarizm sahəsində ədəbiyyatından istifadə etmək icazəsi istənildi. ParlamCnt kitabxanalannın əməkdaşhğı Qırğızıstandan M akeşova Anara tərəfindən həyata keçirilməkdədir. 2001-ci ildən başlayaraq parlamentlər arası rəsmi sənədlərin mübadiləsi işi həyata keçirilməyə başlamışdır. Bu istiqamətdə Rusiya Federsiyasmdan “Dövlət dumasında parlament diıiləmələri”, “Federasiyasmın xəbərləri” (illik buraxdışı) “Rusiya Federasiyası Dövlət hakimiyyətinin rəsmi sənədləri Qırğızıstan parlament kitabxanasm a daxil olmaqdadır” . Eləcə də Qırğızıstan parlamentindən Rusiya dövlət Duması və digər M DB parlament kitabxanalarına “Qırğızıstan Respublikası parlamentinin xəbərlərini” “Slava Qırğızıstana” qəzeti və “Respublika” qəzetinin nüsxələrini müntəzəm göndərilməkdədir. Q ırğızıstan Respublikasmın parlament kitabxanası MDB parlament kitabxanalarının əməkdaşlığı təşkilatı çərçivəsində aşağıdakı müştərək fəaliyyətin fəal iştirakçısıdır. 1. Qanunların elektron kataloqlara daxil edilməsi və bütün MDB məkanm da istifadəsinin təmin olımması. 2. 2000-ci ildən “MDB üzvii dövlətlərinin parlam ent qanunvericiliyi” biblioqrafık göstəricisi ildə bir dəfə hazırlanır və çap olunur. 3. M üxtəlif istiqamətlərdə arayışların, dairəvi stol, konfrans və tədbiıiərin keçirilməsi. 282 TÜRK XALQLARININ KİTAB VƏ KİTABXANA MƏPƏNİVYƏTİ Göründüyu kimi 2000-2010-cu illərdə Qırğızıstanın ümumi sivıısi vr> iqtisadi inkişafı onun mədəni-maarif həyatında da öz əksini tapmaqda idi. Rusiyamn kitabxanaşünaslıq və biblioqrafıya sahəsində çap olunaıı clnıi jurnallarında Qırğız mütəxəssislərinin vaxtaşırı dərc cdilən moqalələri göstərər ki, son 10 ildə kitabçılıq və kitabxanaçıhq sahəsində xeyli quruculuq işləri körülmüşdur. Kitabxana səhəsində beynəlxalq standartların tətbiq olunması sahəsində xeyli irəliyə getmişdi. İFLA-nın konfranslarında müııtəzəm iştirak edən Qırğız kitabxanaşünasları beynəlxalq inteqrasiya proscsinin də aktiv iştirakçısına çevrilmişdir. 283 TÜRK XALQLARININ KİTAB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİYYƏTİ FARS DİLLİ ƏRƏB YAZILI TÜRK ƏLYAZM A KİTABÇILIĞININ REPERTUARI Klassik odəbiyyatın tədqiqatçılan əlyazma kitabşünaslığında az öyrənilmiş repertuar m əsəbsi ilə üzləşirbr. Bu problem lər kitab tarixi və kitabxana tarixi m ütəxəssisbrini də son dərəcə maraqlandıraıı mövzudur. Islam dövrü fars dilli ərəbyazılı türk əlyazma kitablarının repertuarmı müəyyənloşdirərkən xüsusi halları ifadə edə bilən nüsxələr üzərində diqqətimizi təmərgüzbşdiririk. Buniardan biri Eynülqüzzat Həmədaninin 33 illik ömründə yazmış olduğu fars dilində iki kitabdır. 24 yaşmda yazıçı “Ztibdətül -həqayiq” və 29 yaşında yazdığı “Təm hidat” əşərləridir. Əbdülməali Abdulla ibn Əbu-Bəkr Məhəmməd ibn Əli ibn əl-Həsən ibn Əli Miyanəçi hicri 492, (miladi 1098-ci ildə) Həmədanda əsli Təbriz yaxm hğında yerləşən Miyanə şəhərindən olan Azərbaycanlı ailəsində anadan olmuşdur. 1131-ci ildə gənc filosofu dərs dediyi mədrəsənin önündə edam edirlər. Dar ağacma asandan sonra cəsədini neft hopdurulmuş həsirə bükıib yandırır. külünii havaya sovıırurlar. Diqqətimizi 1065-ci ildə “Lüğəti fıırs” adlı çox qədim və nadir bir nüsxə cəlb edir. Bu lüğətin Qətran Təbriziyə və ya Əsədi Tusiyə məxstıs olması lıaqqmda m üxtəlif fikirbrin mövcud olması barədə qeyd etmişik. Bu liiğətin Qətran Təbriziyə məxsus olması və Tehran kitabxanasında qədim nüsxəsinin saxlanması haqqında Əsgər Hüquqi 1959 -c u ildə Tehran univeristetinin elmi jurnahnda məqalə dərc etdirmişdir. XI-XVI əsrbrdə hazırlanmış fars dili və ya fars dilli lüğərbrin tərkibi barədə lüğətbr haqqında tədqiqatlarda ətraflı məlumat verilir. Bu və digər lüğətlərin tərtibatçılarınm türk, fars və ya arealın digər etnik qruplarma mənsub olmasından asılı olmayaraq nıüştərək mədəni irsin nüm unələridir və dəyərli tarixi abidəbrdir. Tədqiqatçı S.İ.Bayevski yuxarıda adları çəkilən lüğətləri araşdıraraq bir sıra maraqh nəticələrə gəlmişdi. Bu nəticəb r XI-XVI əsrbrdə kütləvi oxucu marağı, oxucu ehtiyacı və ədəbi mühitin xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmağa imkan verir. Türk xalqlannm kitab və kitabxana mədəniyyətində liiğətçilik fəaliyyəti və ənənələri ayrıca tədqiqat obyekti olmuşdu. Bu problemlə ədəbiyyat və lınqvist mütəxəssislərdə xeyli tədqiqatlar aparmışlar. XI-XVI - əsrlərdə islam dünyasının şərqində fars dilli poeziyanın geniş yayılması, fars dilli olmayan əhaliyə poetik ifadələrin izahı, irfan m əsəbləri, eləcə də ədobiyyatda istifadə olunan qeyri - fars sözlərinin izahı üçıin liiğət ehtiyacı artmaqda idi. Bu səbəbdən bir çox mütəxəssislər bu mövzuya müraciət etmişdir. Bədrəddin İbrahim “Fərhəngi Zəfərquya və Cahanpuya” əsərində özünə qədərki tərtibatçılardan fərqli olaraq lüğətini 7 bölməyə 284 (bəxşə) bölərək poeziyada istifadə olunan leksik vahidləri öz snlənorindn olduğu kimi qatm aqanşıq deyil, ayrı-ayn, fars, ərəb, rumi və türk stfzbrirıi müstəqil olaraq lüğətində göstərmişdi. Orta əsr feodal cəmiyyətində repertuarı oxucu dairəbri yaradır vo omı əsas komponentlərini, sifarişçi-oxucu, oxucu-cəmiyyət və kitabçılıq texnologiyaları müəyyən edir. Cəmiyyətin vo ədəbiyyatın inkişafınm biitün mərhələlərində bu mövqc özünün sabitliyini saxlamışdır. Ancaq kitabçılığın m üxtəlif janrlarına münasibət daim hərəkətdə olmuş və zamana uyğuıı dəyişmışdir. Bu, təbii proses idi, çünki hər dövr özü ib yeni qiymətləndirnıə kateqoriyası və m eyarlar gətirirdi. Bunlar isə öz növbəsində motnbrin seçilməsi, üzünün köçürülməsi və yayılması qaydalarım miiəyyən edirdi. Tədqiqatçı O.F.Akim uşkin hesab edir ki, bir sıra qədim ədobi abidolor onlara sosial-ictimai marağın itməsi nəticəsində bizə çox köhnə nüsxəbr formasında gəlib çatmışdır. Onların da bir çoxu əlverişsiz şəraitdə saxlamldığından indiki zamana çatmam ış və biz həmin əsərlər barədə məlumatı xeyli sonrakı m ənbəbrdən alınq. Bir sözlə, abidəyə sosia) marağın itməsi kitabların ycnidon köçüriilməsi ənənəsini pozmuşdur. (215. s. 365). O.F.Akimuşkinin irəli sürdüyü m övqe səbəbbrdən yalnız biri kimi qəbul edilo bilər. Kitabxana təcriibəsi əsas verir ki, qorunub saxlanılmamış nüsxələrin tarixi vo texnoloji səbəbi kimi aşağıdakıları qeyd edək. 1. ■ Kitaba sosial - ictimai marağın itməsi. Bu problemə (). I-. Akimuşkinin şərhidir. 2. Kitaba yüksək marağın mövcud olması. Bu hal kitabın kiçik tarixi müddətdə istifadə nəticosində sıradan çıxmasına sobəb olur. Yeni nüsxəbrin köçürülməsi və çoxaldılması ışı ıso texnologiyadan asılıdır. 3. Milli, dini və siyasi təzyiq nəticəsində kitabxana fondlarınm bmizləndirilm əsi və şəxsi kitabxanalarda qalaıı nüsxolorin gizbdərək qeyri münbit şəraitdə saxlanılması notıcosındo tolol olması. . Çoxlu miqdarda dini məzmunlu slyazmalarm qoriMiub saxlaıııms. təəcüblii görünür. Əlbəttə, istərdik ki, Abu Abdallah Cəfnr l udok.mn W1 vəfat etnıişdir) bOtün səkkiz poemas, və Divam, yaxud Obu Oasım I ə ən Ünsurinin (1039 vəfat etmişdir) iiç poemas, saxlanm.ş olsun. Həcə də Dədə Qorqud" kitabınm Vatikan və Drezden nüsxələnndən başqə daha ııüsxəsinin qorunub saxlanılması və onun ars və əıə tı m. ■ versiyalarmın' qorunub saxlanması arzu ediləcə (ı ;ın l a 'm ' ' nl-inu dünyaya baxışda bizə nisbətən başqa m i l v q c tulurdu. Ilalııjya ... . s a . üçün sosial təerübənin ən yüksək ümumib5dmlm,5 lorınas, ıdı. ) I .«> « cyni məna daş.yan sistemi yaralmışdı. S.stemdək, ,c,mmlə,də ko,l.,l TÜRK XALQLARININ KİTAB VƏ KİTABXANA MƏDƏNİYYƏTİ 285 T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ cəmiyyətinin üzvü özünü, öz dünyasmı vahid sistem in əsaslarını və izahmı tapırdı (164, s. 12). Niyə, ”Tərcümeyi Tariki” (“Təbəri tarixinin” tərcüməşi”) əsərinin 150 niisxəsi,”Hüdud əl-aləm”, (“Dünyamn sərhədləri”) əsərinin yalnız bir nüsxəsi qorunub saxlanmışdı? Baxmayaraq ki, hor iki əsər X əsrdə tərtib oiunmuşdur. “Tərciimə” nin ən köhnə tarixi 585/1190-ci ilo, “Hüdud əl- aləmin tarixi 656/ 1258-ci il qoyulmuşdur. N əcib Bəkramn XIII əsrdə yazılmış “Cahannamə” coğrafı əsərənin XIII, XV, XVIII əsrb rd ə köçürülnuiş dörd surəti, Hərdizinin ümumi tarixə aid XI əsrdə yazılmış və özündo tiirk xalqları haqqmda nadir məlumatlar əks etdirən “Zeyn əI-əxbarV(“xəborlərin bəzənməsi”) əsərinin XVII və XVIII əsrlərdə köçüriilmiiş iki niisxəsi dövrümüzə çatmışdır. Xalq ədəbiyyatının yazıya köçürülməsi ilə əlaqədar böyük maraq doğuran daha bir misal. Xalq dastanları XI-XII əsrlərdə şifahi əsər kimi daha genış yayılmaqda idi. Əsrlər böyu onlar peşəkar dastançılar tərəfindən söylənilmiş və geniş yayılmışdı. Oniarın populyarJığı da kifayət qədər geniş idi. Onların üzköçürməyə ehtiyacları olmaya bilər, peşəkar hekayəçilər tərəfindən də yayılması mümkün oia bilərdi. Qeyd etmək lazmıdır ki, “Əbu M üslümnəmənin bizə məlum olan nüsxələrində əksəriyyətinin Orta Asiyada və Şərqi Xorasanda yəqin ki, dastançılann özləri üçün surəti çıxarılmışdır. 1 ədqiqatçılar hesab edirlək ki, bu cür hadisələrin düzgün izahı bizi orta əsr insanımn noqteyi nəzərində olan dünya modelinə yaxınlaşdıra bilər vo oııun mədəni, mənəvi dünyasım başa düşməyə kömək edər. Əlyazma kitabçılığmın repertuarı orta əsr cəmiyyətində təhsil görmüş adamların arasında yaranırdı. Təbiidir ki, əsər nə qədər populyar olsaydı öz kitab rəfində onu görmək istəyənlərin sayı çoxalırdı və bu səbəbdən kitabm üzü daha tez-tez köçürülürdü. Bu nöqteyi-nəzərdən statistik mənada Ç.A.Storinin biblioqrafik vəsaitində və A.M onzəvinin çıxarışlan, Ç.Torinin XIX əsrə aid əsərlərində Qurançılıq üzrə, Quranın tərcüməsi, onun ucadan oxunuşu, punktuasiyası, orfoqrafıyası, lüğəti, Qurana şərhlər və s. 382, Tarix bölməsində isə, peyğəmbərlərin tarixi, Məhəmməd peyğəm bərin tərcümeyi- halı və ilkin İslam 1030 əsərin adı çəkilir. Aradakı fərq diqqəti cəlb edir. Əgər ılkın tslamın, peyğəmbərlərin tarixi, M əhəmməd peyğəmbərin həyatı haqqmda yazılanları dini ədəbiyyat sırasma daxil etsək, onlarm yuvarlaq sayı 450-dır. Dıni və dünyavi məzmunlu ədəbiyyatların sayı təxminən 830 və 580 nısbətındədır, yəni 59% - 41%. Əlbəttə, bu cür dar bazada geniş ümumiləşdirmə mümkün deyildir, ancaq göstəriiən əsərlərin yayılması faktı Çox maraqhdır. A.M onzavi özünün XIX əsrdə daxil olmaqla statistik çıxanşında 30447 adda tarix, coğrafiya, və kosmoqrafiya, dini, hüquq, sehrbazhq, hədislər, bioqrafiya, sənədlər, poem alar (10004), musiqi 277 niisxə və s. haqqında yazılmış əsərləri daxil etmişdir. O, göstərilən 30447 kitabı 24 286 T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ başlığa (rubrikaya) bölm üşdü. (əslində 23 başlıq, çünki 7-ci “ədəbi fonlər-’ başlığı 15,17, 18, 19, 20, 23 nömrələri əhatə edir. Böyükdən kiçiyo doğru əlyazm alarm başlıq lar üzrə sayı belədir: 1. d iv a n la r - 6192; 2. sufizm - 5758; 3. etika, siyasət, 2483; 4. astro n o m iy a v ə n ü cu m - 2385; 5. fəlsəfə - 1887; 6. ehtiyac 1768; 7. ədəhi fən lər - 1794 8. le k sik o q ra fıy a -1563; 9. Q uran fənləri - 1504; 10. ilahiyyat - 1347; 11. riy a z iy y a t fən ləri - 728; 12. təbiətin öyrənilm əsi - 726: 13. k ü lliy y a tla r - 704; 14. ensiklopediyalar - 697; 15. m əktub ntimunoləri m əcm u əsi - 375; 16. k im y a və əl-kim ya - 344; 17. qram m atika - 335; 18. n atiq lik - 334; 19. əru z v ə heca -304; 20. bilm əcə - 296; 21. m əntiq - 278; 22. bab ilik v ə b ə h a ilik - 236; 23. bəd ii yazı - 150; 24. təriqətlər - 113. H əm in rəqəm ə (yəni 30447) A.M onzəvinin statistikasında nəzoro ahnm am ış 247 m usiqi kitabm ı (kataloqun V cildində) da ələvə etsək 30724 rəqəm i alım r. D ini-ilahiyyat m əzm unlu kitabların sayı mistika da daxil olm aqla 11 123 ədəd, qalanları - 19601 ədəddir. Bütün yuxarıda deyilənlori nəzərə alsaq həm in statistika bizə dünyəvi və dini mövzular üzrə əlyazmaların aşağıdakı m ənzərəsini verir: 63,5% və 36,5%. A.Monzəvinin statistikasında olmayan, ancaq onun kataloqunun 4-cü cildinə düşmüş 10004 poetik kitabı biz də hesaba alm am ışıq, çünki onların əhatə etdiyi əsərlər mövzuya götə analiz olunm ahdır. H ətta 30 m in kitaba görə hər hansı bir clmi nətıcə çıxaraıaq m ürəkkəb bibliom etrik analiz tələb edir. Nəzərdən qaçırmaq olma/. ki, Quran, ilahiyyat v ə ibadətə dair əsərlərin böyük kütləsi ərob dılındo yazılm ışdır. • _ , , . .... , İslam d ü nyasm d a türk xalqlarımn görkəmli sənətkarları fars dıhndo m isilsiz bədii əsərlər yaratm aqda idi. Yüksək sənətkarhq dərəcəs. clə bır vusot alm ışdı ki, artıq Azərbaycanlı Nizami ilə Firdovsinı və y a Ş.razlı l afızlo C əlaləddin R um ini m üqayisə etaıəyə heç kım cəsarət ctmırdı. urk dılın ən forqli olaraq farä dilində şeir yaradıcıhğı üçün dihn daşıyıcıs. olmaq zərurotı yox idi. O rta əsrlərdən form alaşan və in k ışaf cdən bu ənənələr bu gun də bır sıra tiirk xalqları içərisində yaşamaqdadır. Cənubı A/ərbaycanda, Əfqam standa türk m ənşəli şairlər bu gün də fars d.Iındə gozol p o a.k nüm unələr yaratm ağa davam edirlər. , , Bütünəlyazmalarm miqdan. həmçinin orta əsr k.tab rcpcrUmr, M q m biz heç vaxt təxmini d3 olsa təsəwttra malik oia b.iməyocy.k, Çu, k on ann hesaba alınmayan böyük hissəsi həmişəlık ıtı - am ış ır. a / * bitmərik ki, nə qədər fars əlyazması bızə qədər gəlıb çatıı jd ' ' n burasındadır ki, o„ minlərlə əlyazınaları kohnə arxM ərt J biblioqraflarını və arxeoqraflarınl gözləyin Son 50 ıl ə r z m d ə U d a . yaxud ayrı-ayr. ölkələr üzrə onlaruı təxm.n. sayını q.ymə . . s.ra cəhdlər olmuşdur. Məsələn, X.R.ttcr hcsah cd.rd. k , lurk.jə 287 T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ kitabxanalarında 200 minə yaxın əlyazması vardır. Onlardan 124 mini İstanbul kitabxanalarındadır, bunlarm isə dörddə biri fars dilli əlyazmalarıdır. (205, s. 63-65). İranın Türkiyədəki səfırliyində uzun miiddət mədəniyyət attaşesi işləmiş İran alimi M.Monzəvi belə fıkirdədir ki, Türkiyədə 30-40 min fars dilli olyazması var. İ.Ofşar 1966-eı ildə Tehranda keçirilən iranistlərin I Beynəlxalq konqresində demişdir ki, İranda (şəxsi kolleksiyalardan başqa) 59100 əlyazma kitabı mövcuddur. 1926-cı ildə Bakıda keçirilmiş birinci Türkoloji qurultayda yazılı irsimizin toplanılması və öyrənilməsi barədə maraqlı faktlar söylənmişdir. Lakin təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, əlyazma irsinin öyrənilmosində kəmiyyət və keyfıyyət ınəsələlərinə geniş yer verildiyi halda xalqların yaratmış olduqları müştərək mədəni abidələrin rrıilli varislik məsələlərinə münasibətdə geo-siyasi maraqlardan kənara çıxa bilməmiş, hotta əksəriyyətin qəbul etdiyi ümumi prinsiplər belə işlənib hazırlanmamışdır. Ç.A.Storinin biblioqrafık vəsaitinə ön söz yazmış müəlliflər hesab edirlər ki, “göründüyü kimi, onların ümumi sayı bir neçə yüz mindir. I leç olmazsa iki yüz mindən az deyildir.” (218, s. 42-67). 1971-ci ildə əlyazmaların və odəbiyyatın mahir bilicisi Ohtnəd Monzəvi yazırdı ki, onun hazırladığı ümumi kataloq özündə 60 mindən çox fars dilli əlyazma kitabı birləşdirir. Olavə olun- malıdır ki, həmin vaxta qədər müəllif dünyanm m üxtəlif arxivlərində saxlanılan fars dilli əlyazmalarının 10%-dən də azmı, cəmi 53 kataloqu nəzərdən keçirib toplamışdı. Şübhə yoxdur ki, siyahı başa çatdırıldıqdan sonra (əgər bu iş bitirilərsə) bu rəqəm əhəmiyyətli dərəcədə böyüyəcəkdir. Bununla əlaqadar əlyazmaların 200 min sayı bizə mövcud olandan az görünür. Bu rəqəm, əlbəttə kifayət qədər çoxdur, ancaq müharibələrin, daxili çəkişmələrin alpvlarında, təbii fəlakətlərdə məhv olmuş əlyazmalarmın sayı nəzərə alııısa onların miqdarı qat-qat artıq olar. O. F. Akimuşkin bu barədə yazır: “Orta əsr ərəb mənbələri əlyazmalardan bəhs edərkən daha böyük rəqəm lər göstərirlər. Məsələn, göstorilir ki, Fatimi xəlifəsi əl-Hakimin (996-1021) şəxsi kitabxanasında 2 milyon, Kordovadakı kitabxanada 400 min əlyazması saxlanılırdı. Qeyd oluııan rəqəm lər reallıqdan çox əfsanədir. Orta əsrdə vəcdə gəlmiş orta əsr müəllifləri tərəfmdən onların miqdarı dəfələrlə artıq göstərilmişdir.” Ən qədim fars dilli əlyazmalarından bizə gəlib çatanları XI əsrə aiddir. A.M onzəvinin göstəricisinə görə onların sayı 12-dir. Onlardan üçünün tarixi dəqiq olduğundan palioqraflar, ərəb qrafıkalı fars dilli əlifbanm və əlyazma işinin tarixi üçün hədsiz əhəmiyyətə malikdir. Yanvar 1056-cı ildə şair vo gələcək leksikoqraf Oli b. Əhməd əl-Əsədi ət-Tusi Əbu M ənsur Müvəffəq əl- Xaravinin “Kitab əl-əbniyya‘an həka‘ik ol-ədviyyə” (“Farmakologiya üzrə həqiqətlərin əsası kitabı”) kitabmın kolofonuna axırıncı nöqtəni qoyanda 288 fıkrinə gətirə bilm əzdi ki, doqquz əsr sonra fars dili tarixində mühüm lıadisn olacaqdır. Tarix bu kitaba rəhm etmiş və o, hələlik, tarixi qoyulmuş ən qədinı fars dilli əlyazması şərəfınə nail olmuşdur. Kitabın qədimliyi onu müxtəlif baxımlardan nadir və birinci dərəcəli abidəyə çevirmişdir: Şərq təbabətinin tarixçiləri R.Zaliqman (1830-1833 və 1859-cu illərdə) və A.X.Axundov (1893) onu təfsilatı ilo tədqiq etmişlər. Əsərin dili R.Xorinin (1893) diqqəlinı özünə cəlb etmış və əsaslı araşdırılmışdır. Bu kitabı köçürənin şəxsiyyəti dərin maraq doğurur. çiinki, fars ədəbiyyatı tarixində onun qələmindən çıxmış bir çox nümunələr “birinci” gəlməsi ilə m üşaiyət olunur. 458/1066-ci ildə Naxçıvanda yaratdığı Qarşasbnamə” (“ Gerşasb haqqinda kitab) qəhrəmanhq-epik poemasına ilk təqlid-tamamlamanı m əhz o etmişdir. O, bir növ silsilə poemaların banisinə çevrilmişdir. M üəllif qələmini özünə məxsus janr olan mədhiyyə janrında da sınamış beş belə nümunə qoyub getmişdir. “Qarşabnamədən” sonra o, “Lüqati furs” əsərini yaratmışdır. Fars leksikoqrafıyasında bu . k əsər ıdı Müəllifın milli mənsubiyyəti haqqında tədqıqatlarda bırmonalı məluma verilmir. L.akin S.İ.Baevskinin Badr ad-din İbrahımm “Farxanq-ı zafarquya və cahanpuya” osərini tədqiq edərək maraqlı ümumıləşdırmələr etmışdır. Müəyyən olunm uşdur ki, Xl osrdən başlayaraq poet.k ıfadələrın mənaldim. təsvir etmək üçün vaxtaşın lüğətlərin tərtibinə ehtııyac d ^ u h ırd u _ Xu:su ə Firdosinin Şahnam əsindən sonra bir neçə “Fərhəng! Fırdosı lu ^ tı tə.t.b i r ; və l t t a orad a 3rab, fars v , türk edərək izah etmişlər. Deməli lüğət tərtibatında ə ı a ç ı m ehtimah türk dillərini m ükəm m əl bilməli idi. Odur h , tərtıbatçmın turk olma eht.mal. Ş “Kitab əl-əbniyə” üzərinə qayıdaraq qeyd edək kı, nəzərdən bu kitab əyri xətli kursiv xəttınm :^ ksı° ^ . r ki x l n s n b hu ümumiyo keçmoSİ yollarmı öyrənməyə o m ^ ya/) üslubunu xətt Quran kitablarım n hazırlanmasında ^ yaZıların s.rf Quran aradan çıxardaraq onun yerım tutmuş • +-rrı=<=Hiri1mosinV’ etdikbıi xəttbrindon istifad ə cdərsk yazm m “d e m o ta ü k lə 5d.r.lm!>S,.» töhfəni əyani surətdə göstərır. ^v v al 479/7 aprcl T əxm inən üç onillikdən sonra ' n 1 Ol-mOridm 1081-ci ildə buxaralı Müstəmlının (434/1042 və * nisvayçıl.q”) və Fəzihət Ə l-m üddəin” (“Ardıcıllar ü çu n ış q, müollil'm həmvətəni əsərinin bir hissəsinin üzü ^ L ^ o / 9 9 0 vəfat etmişdir) torof.ndən ımam Əbu Bəkr M əhəmməd ƏLKələbəcm ^ ^ a l .tV ırü f \\. məzhob ohl ot- yazılmış və ilkin sufızmə həsr cdılımş ()vvotki kjmi bu təsəovvüf’ (“ Sufı tənqətı uzrə ızahdt ) K hbociinin ikinci və üçüncıı kitabın da üzü kağrza köçürülmüş və Əl- Kələbəcm t t Y r K X A L O L A R IN IN K İT A B V Ə KİTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ 289 T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ cildinin şərhinə həsr olunrauş, hazırda Kəraçı şəhərində Pakislanın Milli Muzeyində saxlanılır. S am anibr dövründə Buxarada insanın anatomiyasma, onun xəstəlikbrinə və müalicəsinə həsr olunmuş təbabət iizrə daha bir vacib əsər yaranır. Məhomınəd b. Zəkəriyə ər-Razi (5 şaban 313/26 oktyabr 925 vofat etmişdir) məktəbinin davamçısı, onuıı şagırdi Əbul Qasım Mükənəinin tələbəsi, məşhur yerli həkim Əbu Bəlcr b. Əhməd Əhavəynı Əl-Buxari özünün otuz illik təcrübəsini ümumləşdirmək qərarına gəlir. O, hokim ölduğu üçün X əsrin 60-70-ci illərində bu məqsədlə “kitab Əl-hidayət Əl-Mtə'‘əllimin fi-t- tibb” (“Təbabəti öyrənənlərə nəsihət”) əsərini yaradır. Əsər bizə üç, çox köhnə nüsxə formasında gəlib çatmışdır. Onlardan birinin tizü (rəbi 478) iyun-iyul 1085-ci ildə köçurülmüşdür. Qədimliyinə görə bu, fars dilində köçiirülən üçüncü əlyazmasıdır. M araqhdır ki, bu kitabı Abu Talıb b. Məhəmməd b. Əli Zeyd ət-Talib adlı bir şəxs əldə etmiş, əlyazmanm əvvəlində və sonunda iki qeyd etmişdir. 18 rəbi 682/16 iyun 1283-cü il tarixli qeyddə göslərir ki, onu başqa bir dəqiq nüsxəyə uyğun düzəltmişdir. 710/1310-1311 -ci i! tarixli qeydində yazmışdır ki, kitabı təzəcə həkimliyə başlayan oğlu Nüseynə verir. Dəqiq tarixi (1056, 1081 və 1085) göstərilmiş üç qədim fars dilli əlyazmalan bunlardır. Bir kitabdan bir neçə nüsxəsini tutuşdursaq tam eyni surotlərə rast gəlmək miimkün deyil. Bu nöqteyi nəzərdən hər bir əlyazm a orijinaldı. Çiinki, onlar bir-birinə oxşamır. Əks halda mürəkkəb və incə filoloq-mətnşünas sənətinə ehtiyac qalmazdı. Bizə gəlib çatmış XI əsrə aid nüsxələrdən, cəmi 12 kitabdır. Bunların da çoxu dünyavi məzmunlu əsərlərdir. Onlardan 4 əlyazm a təbabətə, ikisi astronomiyaya, ikisi leksikoqrafıyaya, biri riyaziyyata, ikisi Quran ayələrinə, biri sufızmə həsr olunmuşdur. Məsələ bundadır ki, ilahiyyal və dini əsərlər bir qayda olaraq, ərəbco yazıhrdı. Ruhanilər arasında bu ənənə yaxın vaxtlara qədər davam etmişdir. İslamın ilk əsrlərində İranda fars dilində yazılan elm i xarakterli əşərlərin sayı elə də çox olmamışdı. Onların çoxu təbii fəlakətlor, miiharibələr, bu regionu sarsıdan daxili çəkişmələr zamanı məhv olmuş, bir çox əlyazmalar isə yiiksək kefiyyətli olmadığma görə zamanvn sınağma davam gətirməmişlər. IX-XII əsrlərdə Buxaradan Şiraza və Qəzvindəıi Bağdada dini və elmi odəbiyyatda ərəb dili hökmranliq etmiş, ideyaların vo fıkirlərin mübadiləsinin əsas vasitosi olmuşdur. Orta əsr Avropasında latın dili hökm sürürdü, fərq onda idi ki, bu ölü dil, ərəb isə canlı xalq dili idi. Yada salaq ki, məşhur hokim, kimyaçı və filosof Mühəmməd b. Zəkəriyə ər-Razi (928 vəfat etmişdir) bütün əsərlərini ərəbcə yazmışdır. Böyük xorəzmli Əbu Reyhan Əl- Biruninin (973-1048) elmi irsindən yazılmış biri-astrologiyaya həsr edilmiş 290 T itw K X A L O L A R IN IN K İTA B V Ə KİTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ “0t-Tafhim ” traktatı fars dilində tərtib olunmuşdur. Əlbətdə hiiliin mütəxəssislər eyni fikirdə deyil, oks iıkirlilər hesab edirlər ki. əsər ərob dilində yazılmış, sonradan başqa şoxs tərəfindən fars dilinə çevrilmişdir. Obu Əli İbn Sinamn elmi irsinə nəzər salanda belə bir vəziyyətin şahidi oluruq. böyiik alimin 131 əsərindən ancaq ikisi “Danişnameyi Əlai” (“Ola əd-l)aula üçün müdriklik kitabı”) və təbabət traktatı “Risaləyi nəbz" (“Nəb/ lıaqqında traktat”) fars dilində yazılmışdır. Bu nüsxələrin də soııradan tərcümə olmaması haqqm da fikir yürütmək çətin deyil. R i y a z i y y a t ç ı - a s t r a n o m və şair Ömər Xəyyam (1048-1131) yuxarıda adları çəkilən alimlər qədər məhsuldar yazmamışdır. Hazırda onun 12 traktatı məlumdur. O nlardan ikisi-“Nauruznamə” (“Novruz haqqında kıtab ) və -‘Risalə fi kulliyat əl-vücud” (“varlığın ümumiliyi haqında traktat”) tars dilindədir M əşhur Fəxr ad-Din Abdallah Mühəmməd ər-Razi (543/1144-cü ildə Rey şəhərində doğulmuş, 606/1210-cü ildə Herat şəhərındə vəlat etmişdir) özündən sonra ən müxtəlif mövzularda, məntıq, dılçılık, rıyazıyyat. təbabət, fəlsəfə və hüquq haqqında 119 əsər qoymuşdur. Onun clm adamları arasında ömür sürdüyünə baxmayaraq əsərbnn lmıms, oıob d. m ə vazılmışdır. Belə misalları həddindən artıq çokmək olar, lakm bunla la kifayətlənirik. Qeyd olunanlart ümumiləşdirərək belə bır nətıcə çıxaımaq o aı ki. “super mədəniyyətlərin” dövıiində hans. dildə yazması yaz.çım n ın.lh mənsubiyyətini göstərmirdi. Avropalıların atın ^ ı ın ^ vətəndaşlarımn rus dilində yazmış olduqlan kımı supeı . . y>. xalqlarm yaratmış olduqlan müştərək mədəniyyət ır. 291 T Ü R K X A L O L A R IN IN K İT A B VƏ K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1. A b b a sh İsrafıl. A zərb ay can d a s ta n la rın m y a y ılm a sı və təsiri m əsələləri. B akı. “N u rla n ” , 2007. 272 səh. 2. A djı M urad. O'PÇaq çolünün yavşam . Bakı, “G ən clik ” . 1997, 192 səh. 3. A kalm Güfsorən. Türk düşüncə və siyasi h əy atm d a Ə hm əd Agaoğlu. Bakı, “Az O rta M ”. 2004, 164 səh. 4. A llah v erd iy ev B. Ü m u m i kitab tarix i. Bakı, 2006. 420 səh. 5. Alm az Ü. A zərbaycan-Ö zbək (C ıgatay) ədəbi əlaqoləıi. Bakı. ‘•Qartal”, 2008. 326 səh. 6 . A slan Knyaz. Q ədim və orta əsrlər dünya kitabxanaları. I cild. Bakı. “B akı U niversiteti” nəşriyyatı, 2007. 288 səh. 7. A slan Knyaz. Q ədim və orta əsrlər dünya kitab x an alan II cild Bak), “ Bakı .Universiteti” nəşriyyatı, 2008. 240 səh. 8. A zadə R. M övlana C əlaləddin Rum i. Bakı. “ E lm ” , 2005. 176 səh. 9. A zərbaycan d ilinin izahlı lüğəti. D örd cilddə. B akı, 2006. 10. A zərbaycan dövri m ətbuatı 1875-1990 (B iblioqrafıya). Bakı. 1993, 258 səh. 11. A zərbaycan sovet ensiklopediyası. 10 cilddə. Bakı. A zərbaycan Sovet E nsiklopediyası nəşriyyatı. 1978. 12. A3H30Ba © apıifla. JlpeBiıenopKCKHe ə jıe M e ın u b ;ı>ıcaxnjıniicKOH apaöcKOH no33HH. BaKy. «3jh>m», 2007. 120 CTp. 13. A3HM/pıcaHOB C.A ., B opohobckhh /(.T . C oopaiine b o c t o m h h x pyKonHcefi A k £ wcmhh HayK Y36eKCKOH CC P. MocKBa. 1963. 362 c. 14. AjiHeB H rp a p . OqepKi-ı HCTopHH A Tpano reHi,ı. BaKy. 1989, 160 cı p. 15. AnH3ar(,e A. XpoHHKa MycyjibMaHCKHx rocy/ıapcTB (1-VII b b . XH^acpu) MocKBa. «yMMa», 2007. 445 CTp. % 292 T Ü R K X A L Q L A R IN IN KİTAB VƏ KİTABXANA M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ 16. AuarojıeBH a O. I ocy;ıapcrBeııııa>ı 6 iio . iiio ic k ; i p c c ıı\ ö . iiiku y^GcKHCTaıı hm . A.I I obüh . (B cctiihk BAM). M ockiui . 2002, X" 1. I 14- 117 cı p. 17. ApMCTponr K apeıı. Bııojımı. (FİH 0JiH0rpa(t)n>ı kiiiiiii). Mockiui. «A C T ». 20 08 , 34 6 crp. 18. A p ııo 1fl,aıiH3jn>. 1 laByxo/ıoııocop II. Mockiui. «M ojio;uih ınap;uısı». 2009. 2 4 2 c t P . 19. ATJiac K opaııa: 3cmjih, ııapo/ibi, Bexıı. IIIayKH A ov Xajnuı. (TII>. « /(hjih », 2008. 4 0 0 crp. 20. Auıpa(})H M .M . ByxapcKaa mKOjıa m h h h tio p h o h >khboiihch (40-70 ro/u>ı X V J Beı 22. B alasaq u n lu Y u sif. X oşbəxtliyə aparan elnr. Q utadqu Bili^. Bakı. “ A v ra siy a p re ss” , 2006. 440 s. 23. B asılı D iv a n la r K ataloqu. (P r.dok H alük İspektcn) Prof.dok. M ııslafa İsen. A n k a ra. 1997, 138 səh. 24. B atı T ra k y a F etih Tarihi (1261-1361). F.M chm ct D clibalta. Miinih. A lm an ya. 2002 , 2 40 səh. 25. Batı T ra k y a F etih Tarihi (II c). Bursa. 2003. (F.M ehm el D clibalta), 312 səh. 26. Batı T ra k y a F etih Tarihi (II c). Bursa. 2004. (I;.M chm ct Dclibalkı). 272 səh. 27. B ayat F üzuli. T urk Təkkə (təsəv völ) ədobiyyatı. Bakı. ' lılm və rə h s il” , 2011. 4 4 0 səh. 28. B ay qara H. D ivan. Bakı, M BM , 2 0 11. 248 səh. 29. B aysal Jale. K itap və külüphanc tarilıinə qiri.ş. İstanbul. . ‘)2 səlı. 293 T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə D Ə N İY Y Ə T İ 30. B irin c i A li. O sm a n b ə y və m atbaası. K ita b iy y a t d ərq isi. A n k a ra , 2011. M l . 3 -148 səh. 31. B u d a q o v B .Ə . T ürk u lu slarım n y e r y ad d aşı. B ak ı. “E l m '\ 1994, 272 səh. 32. B ü n y a d o v Z iy a. A z ə rb a y c a n V II-X I əsrlə rd ə. B ak ı. 2 0 0 7 , 4 2 4 səh. 33. Bapxo/ify’i. Kyji£>Typa Mycyjı&MaHCTBa (coMHneıiHa tom 1). MocKBa, 1996. 4 9 0 c. 34. BapTOJibA- CoHHHeHHS. T om 7. MocKBa, 1974. 4 7 6 c. 35. BHÖJiHoxeHHaa 3i 1 h h k jio n e/ıw h . MocKBa. 2 0 0 7 , 1298 cTp. 36. BHÖJiHOTeHHoe x c j i o b PecnyÖJiHKe T aT a p cra n . K a 3 aıib, 1997. 1. 1-23 CTp. 37. BHpyHH A öypenxaH . H36paHHwe rrpoH3Be/jerjH>ı. T om 2 Mn/uifl, U epeB A.B. X aınm oB a. TaiHKeHT 1963. 3 8 0 c. 38. B opncoB B .A . ,ZJ,opora k K H H re, A o p o ıa k 3 HaıiHio B c c th h k BAE. MocKBa, 2 0 0 7 N°2. 5 9 -65 CTp. 39. B o cbopt K .3 . MycyjibMaHCKHe /jHHacTHH. MocKBa. B o c t . j i h t . HayKa, 1 9 7 1 ,3 2 2 CTp. 40. C a b b a rh N ik p u r. M u h a c irə t və k la s sik əd ə b i irs. B akı. “ E lm ” , 2003. 172 səh. 41. C a v a d H eyət. T ü rk lə rin tarix v ə m ə d ə n iy y ə tin ə b ir b ax ış. B akı. “ A s p o liq r a f ’, 2 0 0 9 , 184 səh. 42. C ə fə ro v N . S e ç ilm iş əsərləri. (B eş c ild d ə ) I cild . 352 səh. 43. C ə fə rso y lu İlh am i. T ü rk dillərin d ə te o n im v ə eln o n im lə r. B ak ı. 2010, 3 65 səh. 44. Ç a ğ d a şım ız M ö v lan a. (sim p o ziu m u n m a te ria lla rı) B ak ı “O g u z e li”. 2 0 0 8 . 244 səh. 294 TÜ R K X A L Q L A R IN IN K İT A B VƏ K İTABXANA M ƏDƏNİYYƏTİ 45. 4[o6poB F .H . K h c to p h h cpe/iHea 3 HaTCKoro KHH>KHoro nepcıuıeıu. (HapOÄbl A3.HH H At|)pHKH) HCTOpHH, 3KOHOMHKa, KyjlbTVpa. MoCKliU, 1964, JV 2 2. 46. D a n iş-P e ju x M .T . D abiri va navasandaji “hunər və m ordonı'’, Tchraıı. 1 9 7 0 ^ 0 1 01-103. 47. D u m an H asan. B ey azit D övlət K ütubhanesi 100 yaşında. İstaııbul. 1984. 154 səh. 48. D ü n y a ta rih in d ə türkler. C artel V. Findley. İstanbul, 2005. 342 solı. 49. /|a(})TapH O a p x a /j. JIereH/(bi 06 AccacHHax. MocKBa, 2009. 210 c ıp . 50. /JeMH/joBa M .H ., KocTbiroBa F.H . h ne>ıaıııı,ı.\ H3AaHHH n a x 3biKax napo/ıoB BocroKa. MocKBa, 1963. 51. /JcıiHKe B. >ICHBonHCb HpaHa. MocKBa, «H ckvcctbo », 1938. 162 c ıp. 52. /iaA aııı CwaByuı. T eo pn a ({jopMajibiıoro H3o6pa3HTc;i)»noro «3)>iKa TKipıccKOH MHHHarropbi. CıaM 6 yjı, «M c/ıa ». 2006. 124 c ı p. 53. J\yı< yB cm m ATa-MeJiHic. THHiHCxaıı (HcıopnM '?anociiaıc:ı>ı \iupa). MocKBa. «MarHCTp: npec», 2004, 690 cTp. 54. /I,MHTpecBa JI.B . A jihihhp IIoBaH. /İHBaH. MocKim, 1964. 320 c. 55. /IjvrHTpneBa JI.B. TypeıjKa>ı ap a 6 onHCbMeHiıa 5 i pyKonncmiH ıcıım a ım ee apeajıaM l MocKBa, 1987. 451-478 c. 56. ^MHTpneBa JI.B . TypKoasbiHHax apa 6 onncı>Mcııııa>ı pyıcı>ı 1 ncııan KHHra n o ee apeanraM. MocKBa, 1987. 407-451 c. 57. /(o/ıxy/ıaeB a Jl.H . no^MW H h 33 mh b cpcjtııcucıcoBoii MMiınaııopııoiı )KHBonncH. MocKBa. 1985, 307 crp. 58. ^OMaıiHiı A .A . MoHiwibCKaa HMiıepna H nııni3n;toi'. (M n ıın n n cro npHCMHHKH). M ocKBa3AO. «HcHTplİ0JiHrpa())». 2006, O .O cıp. 59. ^ p c b h h ä KHrafi. (K opnıı /l,e6eH- 160 cı p. 295 T Ü R K X A L Q L A R IN IN K İT A B V Ə K İT A B X A N A M Ə P Ə N İY Y D T i 60. Ersöz Ahmed. Alvarlı Efe hazratleri. İzmir. 1991, 162 soh. 61. Erunsal (İsmail E.Erunsal). Osmanlı v a k if kütubhanəlori. Ankara 2008, 775 səh. 62. Eskiçaqda yazı malzemeleri və kitabm oluşumu (prof.dr. Nurav Yıldız). Ankara, 2000. 329 səh. 63. M H pra. H c t o p h h Bcpı>ı h p c j i h i h o ' j h i . i x n/ıeii. MocKBa. «AKa^eMH4ecKHH rıpoeKT», 2008. 463 CTp. 64. ƏpMan A aojh > c {). 5Kü3Hb b apeBHeM Erm rı e. M ockbq . 2008, 395 cıp. 65. ƏppnKep IOıaHH. By;mH3M. MocKBa. « O a n p rip e c c » , 2003. 304 crp. 66. Əfşar (Sadıq bəy) Məcməul-Xəvas. Bakı. “Elm ”, 2008. 412 səh. 67. Əhmədov E. Dünya Milli Kitabxanaları. Bakı, 2008. 135 səh. 68. Əjdər Fərzəli. Gəmiqaya-Qobustan mədəniyyəti. Bakı, “Nurlan”, 2008, 336 səh. 69. Əlibəyli Şəfəq. Füzulinin Farsca divani: linqvo-poetik özəlliklər. Bakı, 2008. 353 səh. 70. Əlibəyzadə E.M. Türk - Azərbaycan bədii düşüncəsinin ilkin qaynaqlan. Bakı. “Elm ”, 2007. 188 səh. 71. Əliyev Arif. Şumer dastanları. Bakı “A zAta M ” 2008, 172 səh. 72. Əliyev Q.Ə. Qafqaz tarixi. I hissə. Bakı, “Elm ” . 2009, 448 səh. 73. Əliyev Yadiqar. Qədim Türk əlifbası. Bakı. 2008, 234 səh. 74. Əliyev Zöhrab. Azərbaycan biblioqrafiyasının tarixi. Bakı. 2007, 190 səh. 75. Əliyeva-Kəngərli Aybəniz. Azərbaycan folklöru və kitab mədəniyyəti. Bakı, “Elm” . 2008. 423 səh. 76. Əlyazmalar xəzinəsində IV cildə. I cild. Bakı, “ Elm”. 1976, 148 səh. 77. Əlişir Nəvai Azərb. ədəbiyyatşünaslığında məqalələr toplusu. - Bakı, 2009, 360 s. 296 T I I R K X A L Q L A R I N I N K İ T A B V Ə K İ T A B X A N A M Ə D Ə N İ V Y O T İ 78. Ə rdəbili (Ş eyx S əfıəddin Ə rdobili) Qara nıəcnıuə. Bakı. .'’OO-l. 140 solı. 79. Fazili A bd u lla. A zərbaycan qədim vo ilk orta osrlor tarixi İraıı tarix şü n aslığ ın d a. ( 111 - V11 osrlər). Bakı. "'r'lm ’". I l)84. 1()6 soh. 80. l'ərab i (Ə bıı N əsr əl-Farabi ət Fürki) Flm lor I'osnit'atı. Bakı. •‘A d ılo ğ lu ” . 2 0 0 6 , 2 12 səh. 81. F in d ley C arter. D ü ny a tarihində Türklər. Oxford U niversity press. K itab y a y ım evi. 20 05 , 342 səh. 82. OapBap^, M . PejınrMfl. MocKBa, «ACT». 2003. 320 crp . 83. Pay(}) o m y . 'ƏTHoreııe3 ncTopnfl Mnrpannn rıopKCKnx k o h cb h h k o b ; 3 aK 0 H 0 MepH 0 CTH n pouecca accnMiuiHHHH. BaK). 2000. 120 cTp. 84. O a p x a n rn 3 a (|)a ıııy H a ' 6 a /pKaxanııyiia. Ha;ıp a;ı-:uııı 1 lopaxtiM. MocKna, 1974. 200 crp. 85. O a x iH eiia K.B. W c T o p n a 6 n 6 jiHOTeMiıoı o Aeıuı n raT apcraııc. ka^aıı. 1993, 28 2 c. 86 . Ct>HjibiıiTHHCı Yüklə 12,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|