Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

rÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İTABXANA  M Ə D Ə N İV Y Ə Iİ
idi.  Bu  orazido  İran  dilli  ədəbiyyat  vo  fars-tacik  diiləri  todricən  tosir  giicii  vo 
va/.ı  imkanları  qazanmağa başladı.
Şərqi  Türkistanın  Şərq  hissəsində,  Tyanşanın  otəyində  artıq  IX  osrdo 
buddizmi  və  buddizm  mədəniyyətini  qobul  etmiş  Uyğur  dövloti  yerloşirdi. 
(’)zü n iin  
şifahi  xalq  ədəbiyyatından  başqa  burada  “təqlid",  yaxııd  bııdda-tiirk 
ya/.ılı 
torcümə  ədəbiyyatı  da  formalaşmışdt.  XIV  əsrin  sonıına  Uyğur 
və 
Q a ra x a n ilə r 
dövlətləri  Cıqataylar  tərəfındon  zəbt  edilonədək  onlarda  müstoqil 
etnik  və  mədəni  inkişaf  mövcud  olması  haqqmda  monbəlordo  nıolumatlar 
verilir.  Cıqataylar  bu  dövlətbrin  ərazisində  paytaxtı  Yarkənd  olmaqla  vo 
sonradan 
Şərq 
tarixçibri 
tərəfmdən  “Monqolustan” 
adlandırılan 
ö/. 
dövbtlərini  qurdular.  Onun  bütün  ərazisində  İslam  hakim  din  oldıı.  Daxili 
miqrasiya  gücləndi.  XV  əsrdə  bu  torpaqlarda  vahid  mədəniyyot  vo  iimıımi 
adətlor  bərqərar  oldu.  Orta  Asiya  ilə  əlaqələr  gücləndi.  Monqolustanın  siyasi 
tarixində uzun müddətli  feodal  çəkişmələri  başladı.
XVIII 
əsrin  50-ci  illərində  Şərqi  Türkistan  Çinə  birbşdirildikdən  vo 
burada  Sintszyan  əyaləti  yarandıqdan  sonra  da  öz təsirini  saxlamış  miisəlman 
xocalannın  əlində  qamaqda  idi.  XIX  əsrin  60-70-ci  ilbrində  bu  ölkodəki 
siyasi  qarıştqhqdan  istifadə  edən,  əslən  Kokand  xanltğmdan  olan  V aquh  bəy 
oyaləti  idarə edirdi.
Bu  arealm  bizə  gəlib  çatan  abidəbri  içərisindo  ikisi  daha  qodimdir. 
Y u s u f 
Balasaqaqunskinin .462/1069-70-ci  ildə yazdığı  (Çuçayı  üstiindo,  indiki 
Tokmak  şəhəriııin  yaxınhğmda)  və  yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  “Kutadqu  bilig” 
pocması;  birinci  türk  filoloqu  Mahmud  Kaşqarinin  tərtib  ctdiyi  Divani  lüğət 
ət-türk”  O'Türk  dillərinin  lüğəti”)  əsəridir.  Birinci  əsərin  üç  olyaz.ması 
qorunub  saxlanılmışdı:  Vyana  əlyazması  uyğur  yazısı  ib   842/1439-cu  ildə 
Heratda  köçürülmüşdür;  Qahirə  və  Namanqan  əlyazmaları  ərəb  oliibası  ib  
köçürülmüş  və  köçürülmə 
tarixləri  məlum  deyildir.  Asiya  muzcyi  üçün 
V.V.Radlovun  sifWişi  ib   1898-ci  ildə  yerinə  yetirilmiş  Qahiro  əlya/.ması  RY 
EA  Şİ-da  saxlanılır.  Əlyazmamn  ağ  kənarlannda  V.V.Radlovun  vo  həmin 
vaxt  Qahirədoki  Hediv  kitabxanasmm  direktoru  olmtış  E.Morisanm  qcvdbrı 
var.  İkinci  əsər  müəllifin  öz  avtoqrafından  644/1266-cı  ildə  Domoskda 
Məhətnməd  b.  Abu-Bəkr  b.  Əbül-Fəth  əs-Savi  od-I)imişki  torəfindən 
köçürübn  bir  əlyazma  nüsxəsidir.  Buraxılan  bir  çox  sohvbrdon  bclo  qonaoto 
gəlmok  olar ki,  o,  türk  dilbrini  bilmirmiş,  ərəb  dilini  isə çox  zəif bilirmiş.  Bu 
olyazma  İstanbulda  M ilb t  Kitabxanasında  saxlamlır.  Müəllıf  “luğotdo 
göstərir  ki,  öz  əsərini  Abbasilər  xəlifəsi  əl-Müqtədiyə  (şaban  467-mohərrom 
487/aprel  1075-fevral  1094)  bağışlamışdır.  Kitabm  kololonunda  qcyd  oluınır: 
“tərtibata  camadamn  birinci  günü  464  başlanmış  və  düzolişlordon.  rcdaktodon 
vo  dörd  dofə  üzü  köçürüldükdən  sonra  bazar  crtəsı  caınadanm  10-da  466-cı 
ildo qurtarmışdır” .
227

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Demoli,  Mahmud  Kaşğari  “Lüğəti”  çərşənbə  25  yanvar  1072-ci  ikb 
başlamış,  “düzəlişlərdən,  redaktədən,  və  dörd  dəfə  üzünii  köçürdükdon  sonra
10  fevral  1074-cü  ildo  qurtarmışdır.  Öz  əsərini  xəlifəyə  bağışlamaq  üçün 
müəllif  aprcl  1075-ci  ildə  əl-Müqadi  xəlifə  elan  olunanda  Bağdada  gəlməli 
idi.  Əgor  Dimiski  öz  kitabım  müəllifin  avtoqrafından  köçürmiiş.sə,  homin 
avtoqraf  (məhz  xəlifəyə  bağışlandığına  görə  Kaşqarda,  yaxud  Şorqi 
Türkistanın  başqa  bir  şəhərində  deyil,  Bağdadda  olmalı  idi.  Əslən  Savədən 
olan  suriyalı  (Dəməşkli)  xəttat  kitabm  nə  üçün  üzünün  köçüılilməsi  faktını 
aydınlaşdırmır.  L.V.Dmitrieva  öz  tədqiqatmda  yazır:  “qəribədir,.  niyə  orta  əsr 
ensiklopediyaçıları,  biblioqrafları  və  bioqrafları,  Haci  Xəlifm  (1609-1657) 
“Kəsf əz-zümin”  (“Sirlərin  açılması”)  əsərində  ötəri  qeyddən  başqa,  Mahmud 
Kaşğarinin 
və 
onun 
əsərinin 
adım 
çəkm əm işlər”. 
Adları 
çəkilən 
tədqiqatçılann  təəccübünə  cavab  olaraq  qeyd  etm əliyik  ki,  İslam  dünyasmda 
üçdilli  tədqiqatçılar  və  alimlər  əsasən  tiirk  mənşəli  olmuşlar.  Kaşğarinin 
ensiklopedik  ədəbiyyatda  öz  yerini  tapması  iiçiin  tərtibatçmın  ərəb  dili  ilə 
birlikdə türk dilini mükəmməl bilməyi vacib  idi.
Mahmud  Kaşğarinin  “Lüğəti”  ərəb  dilində  yazılmış,  lakin  özündə  çox 
geniş  türk  illüstrativ  materialarım  toplamışdır.  Bıırada  tiirk  tayfalarının 
yerləşməsi,  tayfa  mənsubluğunu  göstərməklə  ttirk  leksikası,  tiirk  tarixi 
fonetikası  və  qramatikası  haqqmda zəngin  m əlum atlarla yanaşı,  türk  dillərinin 
təsniiatı,  tarix,  coğrafıya,  etnoqrafiya,  poeziya  və  folklora  dair  materiallar, 
qədim  tiirk  dünyasınm  xəritəsi  də  verilir.  M üəllifin  göstərdiyi  kimi,  biitün 
bunlar  onun  tü rk b r  yaşayan  torpaqlara  səyahət  edərkən  topladığı  dəlillərə 
əsaslanır.  Çox  güman  ki,  m üəllif  özündən  əvvolkilərin  əsərlərindən  də 
faydalanmışdır.  M üəllif tərəfindən lüğət dörd dəfə  redaktə olunmuşdur.
Əsərlərin qorunub  saxlamlmış nüsxələrino görə  Şorqi  Türkistan  areahnın 
ərazisində  XII-XVI  əsrlərdə 
yazılmış  əsərlər,  həmçinin  XI-XVI  əsrlordo 
köçüriilmüş  diqər  əlyaznıalar  haqqında  məlumat  yoxdur.  Bu  arealın  əsərləri 
əsasən  XI  və  XVIII-XX  əsrin  başlanğıcma  aiddir.  Qaraxodca  şəhərindən  olan 
Dila  Umbulmehdinin  avtoqrafı  1909-cu  ildə  təıtib  edilmişdir.  Yeni 
əlyazmalarm  üziiniin  köçiirüJməsinin  tarixi  XVIII-XX  əsrin  əvvəllərinə 
təsadüf edir.  Mahmud  Kaşqarinin  irsinin  öyrənilməsi  Azərbaycanda  görkəmli 
tədqiqatçı  alim  Ramiz  Əsgər  həyata  keçirmiş  və  əsorin  mükəmməl 
tərcüməsini  çap etdirmişdi.
Bıitün  məlum  uyğur  əlyazmalannm  tematik  tərkibi  kifayət  qədor 
ləııgarəngdir:  Tarixi  xronika,  poetik,  dini,  aqroqrafik  osərlər,  falçıhq, 
zəvvaıların  marşurutu,  sənətkarlann  rosmləri,  həmçinin  təbabət,  mineralogiya, 
ovçuluq,  dini  və  az miqdarda ədəbi-bədii  əsərlərin  l'ars  dillərindən  torçüməlori 
var.  Rl' 
hA   Şİ-da  saxlanılan  Arealın  əlyazmaları  arasında  coğrafi, 
kosmoqrafik, 
lılolqji, 
lcksikoqrafıya,  qrammatik, 
moktub 
niimunəlori
228
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   KİTAB  VƏ  K İTABXANA  M ODƏNİYYƏTİ
mocmuəsi  əlyazmaları,  ensiklopcdiyalar,  biblioqraliyalar,  şairlərin  aııtalogi- 
vası,  aktlar  və  rəsmi  yaztşmalar,  riyaziyyat  aiddir  osorləri,  horbi  vo  dərs 
vəsaitləri  çox  azdır.
XVII-XIX  əsrlərin  hadisələri,  tarixi  memuar  ədəbiyyaltnda  geniş  əks 
olunmuşdur.  Tarixi  xronikalar  arasından  nadir  olanları  aşağıdakılardır: 
Şohərin  tanınmış  adamlarıntn  xahişi  ilə  Qastm  bəyin  osasən  1862-ci  ilo  qodər 
olan  hadisolor  haqqında  tərtib  etdiyi  əsor;  Məhəmməd  Əlyamin  1279/1862- 
63-cii  ildən  1295/1878-ci  ilədək  Kaşqarin  tarixi  barədo  1311/1894-cü  ildo 
yazdtğı  osər,  Ümidinin  “Bədövlətnamə”  (“Bədövlət  haqqında  kitab”) 
poemasınm  1308/1890-ci  ildə  tərtib  edilmiş  avtoqrafı,  Elo  həmin  nublliftn 
“Cəngnamə”  (“Döyüşlər  haqqında kitab”);  və “Məktub  çayı  xan"  (“Kiçik  xatı 
ınəktubıı”),  poemalarınm  nadir  nüsxoləridir.  Axırıncı  poema  1842-1885-ci 
ilbrdə Kokandda baş  verən hadisələrə həsr olunmuşdur.
Repertuarda  poeziyam  aşağıdakı  müəlliflərin  əsərbri  təmsil  edir: 
Zəlilinin  (XVII-XVIII  əsrlər,  Yarkənd)  və  onun  miiasiri  Nəbatiııin  (Hotan) 
poemaları,  Erşinin  (XVIII  əsr,  Kaşqar),  Məhəmməd  Sadiq  Kaşğarinitı  (XVIII 
əsrin  sonu  XIX  əsrin  birinci  yarısı),  Nizarinin  (1770-1849  Kaşğar),  Qəribinin 
(1841-ci  ildə  o,  32  m üxtəlif  sənət  sahibinin  mübahisosi  haqqtnda  “ Kitab- 
qərib”  (“Əcaiblər  haqqtnda  kitab”)  poeması  Ziyainin  (XIX  o)  Bilal  Nazimin 
(1824-1899,  Giilcə),  M olla  Şairin  (XIX  ə.  Üc  turfan),  Mohəmmod  Salilı 
Yarkendinin  1866-ci  ildə,  60  yaşı  olanda  Xan-Xocam  padişahın  şorəfmə  “ 
Risabyi-məktub” (“Əsər-məktub”) poemast  və s.  göstormok  olar.
Dini  əsərlər  -   XVIH  əsrin  sonu  -   XIX  əsrin  əvvəbrindo  ya/.ılmış  14 
məcmuədə 
toplanmışdır. 
Onlar 
Peyğəmbərin, 
Fatimonin, 
“mağara 
dostlannm”, 
“doğranmış 
dörd 
imamın”, 
imamlar  Zcyn 
Əl-Abidin, 
Məhəmməd Bakirin,  Cəfər Sadiqin, Zəbihin,  Mühaşirin, Əbul  Keys  Hicazinin, 
Aftahin,  Yusufun,  Hakim  atamn,  Əbu  Nəsr  Samaninin,  Əbııl  Fəttahm, 
Bahəddinin,  Nunı'an  b.  Sabihin,  Setuk  Boqra  xanın  vo ba.şqalarının  loıciinıeyi- 
lıalı  təşkil edir.
Sənətkarlarm  ənənələri  (dəmirçilər,  bənnalar,  toxuculaı,  çokməçibr, 
qossablar,  ticarətçibr  və  s.)  —
haqqında  əlyazmalarda  hor  bit  sonotin  tııcydana 
gəlmosi  barədə  rəvayətlər  damşıhr,  Sənətlərin  hər  biıindo  yiiksok  tutulan  piı-
müollimbr haqqında qısa məlumat verilir.
Təbabət haqqtnda əlyazmaları  arasında xalq  təbaboti  ii/.ro  aııonim  əsorlər 
daha  çoxdur.  Burada  qiymətli  daşlar,  onların  çıxarıldtğı  yerlor  və  qiymotbri 
təsvir  edilən  nadir  bir  əsər  “cavahimamə”  (“Qiymətli  daşlar  haqqında  kitab  )
adlı  bir əlyazmada vardır.
Ovçuluq  (XIX  ə.)  marşrutları  haqqında  tək-tok  osərlor  var.  Məlık. 
Şahqərib,  Yusif  və  Əhməd,  haqqında  ofsanəbr,  S.  I'.  Oldcnlutrcıun  xaluşt  ılə
229

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
190y-cu  ildə  ya/.ılnıış  uyğur  mahnı  və  nağıllannm  toplusu  da  burada  ö zb rin3 
ycralmışlar.
O  vaxtlar Orta  Asiyada  populyar olan  fars-tacik  tarixi  əsərbrinin  XVIII-
XIX  əsrbrdə  hakim dairobrin tanınmış şəxsbrinin,  yaxud  əyanların 
tə ş ə b b i is ti 
i!o  ü/.ii  köçiirühnüşdiir.  Bunlar:  “Tarixi  xozanəçi”  (“Xəzanoçiniıı  larixi”)- 
•'tarixi  Bcnakoti" (“Benakətinin tarixi”,  XIV 
3
.) 
əsərinin  torcüməsi 
1117/1706- 
cı  ildo  yerino  yetirilmişdir;  Mirhondun  (XV  ə)  “Raüzət  os-səfa”  (“Sevinc 
bağı”)  osorinin  birinci  ciJdi  1150/1737-ci  ildə  Mir 
F a z i l  
tərəfindon  tərcümə 
cdilib,  Məhəmməd  Haydarın  (XVI 
ə .)  
“Tarixi-Roşidi” 
( “ R ə ş i d i ı ı  
tarixi”) 
əsərinin  üç  tərcümosi:  Biri-1160/1747-ci  ildə  namolum  tərcüməçi  tərəfındon. 
dıgəri-] 253/183 7-38-ci 
ildə 
Məhəmməd  Niyaz 
tərofindon, 
üçüncüsü- 
1265/1849-cu  ilə  qədor  Məhəmməd 
Sadiq 
Kaşğari 
təratindon 
icra 
olunmuşdur.
Ədəbi  osərlor  do  torcümo  olunurdu.  Tərcümə  əsərlorini  “Kəlilo  və 
Dimnə  , 
Darabnamo 
(“Dara  haqqmda  kitab”)  məcmuələri,  “Kırk  tuti” 
(“Qırx  tutuquşu”)  nağılı,  Firdovsinin  “Şahnamə”,  Caminin  “Yusif  və 
Zülcyxa”  poemaları  və s. təşkil  edirdi.
Şərhlərə  çox  az  hallarda rast gəlmək  olur.  Onların  birini-  özbək  Baburun 
Mübayyin  (  İzah  edən  )  etik  poemasma  Əbül-  baki  Aksunun  uyğur  şərhi 
əlyazmasını  misal  göstərmək  olar.  Əlyazmamn  tərtib  olunduğu  tarix  məlum 
dcyil  vo  IJrunıçi  muzeyində saxlamhr.
Şorqi  Türkistan  əlyazmaları  bu  arealın  m üxtəlif şəhəriorində  vo  yaşayış 
yerbrındə  yaradılmış  və  üzü  köçürülmüşdür:  Kaşqarda,  Hotonda,  Yarkənddə, 
Aksuda,  Qaradaşda,  Yangixisarda,  Tüküzkənddə,  Fuskamada,  Təşimlikdə  v. 
b.  Əlyazmalarm  cildini  m üxtəlif  sənətkarlar  hazırlamışlar.  Onların  arasında 
elələrı  var  kı,  bır  neçə  kitabın  tərtibatçısıdır:  Məhəmməd  Y üsif  xoca  (4 
kıtabın),  Məhəmməd  Yaqub  (3),  Əyyub  axund  və  Əbul  Mömin  Axund  (3), 
Əhməd  M işkin Gəday (2),  Turduş molla (2) Zakir İman  Aksun (2) və  b.
Şoıqi  lürkistan  arealının  əlyazmaları  arasında  müolliflərin  avloqrafları 
və  nadır  kitablan  da  mövcuddur.  Dəyərləri  barodə  qeydlər  olan  nüsxəbr  də 
var  kı,  m əsəbn,  belo  bir  qeydə  görə  “Tarixi  Roşidi”  osərinin  Məhəmməd 
l n K f ^ ar' 
tərəfmdən  edilon  tərcüməsi 
30 
təngəyə 
almmışdır.
.  .  .C 
denburqun  kolleksiyasındakı  bütün  kitablarında  onların  vaxtı,  alındığı 
yeı  və  Şərqi  Türkistanın  neço  lani  və  çonu  ilə  qiym otbndirildiyi  barədə  onun 
qeydbrı  movcuddur.  Alıcı quşlar haqqında  osərin  olyazması  (XVIII  əsrdən  tez
0  
mayaraq)  Kuçarada 5  fevral  1910-cu  il  tarixdə 2  çona ahnmışdır.  “Təzkireyi 
Boqra  xamn” (“Boqra xanın  torciimcyi-halı”)  kitabı  elə orada  6  fcvral  1910-cu 
5  lana  alııımışdır.  Qaraxoca  sakini  Dila  Übülmehdinin  (XX  əsrin  əvvəli) 
tərcumcyı-halı  əlyazması  Turfanda  29  noyabr  1909-cu  il  tarixdə  3  lana 
almmışdır.
230
ri'lRK  X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  KİTABXANA  M ƏDƏNİVVƏTİ
Kitablar  üzərində  bəzən  Şərqi  Türkistanda  XV111-XIX  osrlordo  snsiul- 
iqtisadi 
münasibotləri  xarakterizə  cdon  qcydləro  rasl  golınok  olur.  Mohomnıod 
Sadiq  Kaşğarinin  “Təzkireyi  əzizan”  (“Müqəddoslorin  torcüıneyi-halı"I 
ısorinin 
XVIII  əsr  olyazmasındakı  qcyddə  deyilir  ki,  Məhommod  Salilı  adlı 
şoxs  1253/1838-39-cu  ildə  (qeyd  olyazmanın  köçürülnıəsindon  \c \li  soııra 
cdilmisdir)  öz  oğlu  Axund  xocam  bir  il  müddətinə  Sadiq  boyə  işçi  vcrmiş  vo 
bunun  miiqabilindo  üç  şahidin  yanında  23  təngə  almışdır.  Bu  olva/manm 
cildinin  iç  torofındə  başqa  bir  qeyd  də  var.  Göstərilir  ki,  1260/1844-cii  ildo 
Xacir  xoca  adlı  bir  şoxs  öz  oğlu  Yuldaş  xocanı  11  təngə  müqabilindo  işçi
vermışdir.  (215,  s.  423).
RF  EA  Şİ  türk  olyazmalarının  təsviri  zamanı  diqqoti  cəlb  edir  ki.  Şərqi 
Türkistandan  olan  uyğur  və  Özbək  əlyazmalarım  çox  adi  və  müqayisədə  nadir 
həndəsi  basma  naxislı  (qızıl  suyojna  çəkilməmiş)  tünd-palıdı.  kobud  doriyo 
bükülmüş  karton  cildbrdədir.  Kağız qalın,  kobud,  bozumtul,  üziino  lazıımnca 
işlənməmiş  liflər  çıxır,  xətt  iridir,  səliqəsizdir,  elo  bil  motn  tolosik.  pis.
yonulmamış qəlom b  yazılmışdır.
Elə  əlyazmalar  da  var  ki,  Orta  Asiya  niimunəli,  daha  na/.ik,  parıldayaıı. 
açjq  kağıza  yazılmışdır.  Belə  əlyazmaların  hamısı  tərtibatı  baxımından  Orta 
Asiya  nümunosino  yaxmdır.  Lakin  bu  cür  nüsxəbrin  savı  a/.dır  vo  adotoıı 
poetik,  ədobi-bədii, bəziləri  dini və tərcümə əsərləridir.
Kağızm, yazı  stiiinin (iri,  səliqəsiz) xarakterinə  əsasən  güman  ctmok  olar 
ki,  Şərqi  Tiirkistan  arealmda  kağızın  yerli  növlərindən  istifadə  olunmuş  və 
yerli  yazı  üslubu  saxlanılmışdır.  Bu,  uyğur  yazısı  ilə  tortib  edilmış  qədım 
uyğur əlyazmalarınm xüsusiyyətləri ilə izah olunur.
Şorqi  Türkistan  şəhərlərinin  yerli  hakimbrinin  do  saraylarında  şəxsı 
kitabxanaları  yaradılnıışdı.  “Tarixi  Rəşidi”  əsərinin  torcümoçısı  Mobomməd 
Niyazın  məlumatma  görə  XIX  osrin  30-40-c.  ilbrmdo  Xotan  hokmda.ı 
Məhəmməd Əzizin  - belə kitabxanası  fəaliyyot  göstənrdı.  Orada  tortıbatma  vo
qorunub saxlanmasına görə eəlbedici olyazmalar çox  idi.
Uyğur  əlyazmalan  Sankt  -   Peterburqda,  Daşkənddə,  .n  xarıcı  kılab 
saxlayıetlarda 
da 
hal-hazrrda  möhafizə  olunur. 
Unımçı
1
 
yo 
»cr hn 
m u/eybrində  onlardan  ibarət  kolleksiyalar  nümayış  etc ın 
11
. 
.  .
Y.Y.Lütşa 
(onların 
ikisi 
do  Şərqi 
'lurkistanda  konsu  Uıqca 
■
missiyalarında  və  s.  işləmişlər),  S.F.Oldenburq  uyğur  t 1 ın  ^ 
■
 • •  ■
■
uyğur  əlyazmalarmı  toplamaqla  məşğul  olmuş  və  zəngm 
'0
  e  s  ><,
Şərqi 
Türkistan 
orazisində  kitab 
və 
kıtabxana 
nuikəmməl 
bir 
mənzərəsini 
yaratmaq 
son 
orot-o 
ço 
1
  ı  • 
səciyyolondirən  xüsusiyyətlər  kitab  areallarının  tə 
1
 
1
  w nı> 
iharət  üm um ibşdirilmişdir.

TİJRK  X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T )
ÖZBƏKİSTANDA  KİTABXANA İŞİ
Özbəkistan  Respublikası  Oıta  Asiyada,  Əiqanıstanın  şimalında 
yeriəşon  miistoqii  tiirk  döviətidir.  448,9000  kv.  kjn  ərazi  vahidinə  malikdir. 
Altay  dil  qrupuna  daxil  olan  m üxtəlif türk  tayfalarmın  bu  əra/idə  (Aınudərya 
və  Sırdərya  çaykırı  arasmda)  məskunlaşması  prosesi  hələ  antik  dövrlərdən 
başlamışdır.  L.ə  ffl  əsrdə  bu  əra/iyə  köç  edən  tayfalar  arasında  hunlar  da 
olmuşdur.  Hunlar  daha  sonra  ərazilərini  genişləndirərək  cənuba  və  qərbə 
doğru  hərəkət  etmişlər.  VIII  əsrdə  Ərəb  xilafətinin  Mavərənnəhri  (iki  çay 
arasında  Amudərya  və  Sırdərya  çayları  arasında  yerləşən  torpaq)  işğal 
etməsindən  sonra  bu  ərazi  Xilafətin  sosial  və  mədəni  həyatında  əsas  rol 
oynayan  regionlarmdan  birinə  çevrildi.  Ərazidən  keçən  böyük  İpək  yolu 
şərqlə-qərbi  birləşdirir,  cənubdan  şimala,  şimaldan  cənuba  gedən  insanlar  bu 
torpaqla.rdan  keçməli  olurdular.  Bu  bölgədə  yerləşən  Buxara,  Səmərqənd,  və 
Kunya-Ürgənc 
şəhorləri 
Hindistan,  Çin, 
Misir, 
Bizans  və 
Slavyan 
ölkəlorindən  gələn  karvan  yollanm n  qovşağında  yerləşirdilər.  Xilafətin  hakim 
olduğu dövrdə  burada  İslam  dininin  yayılması  sürətləndi.  O  dövrdən  İslam  bu 
regionda  hökmran  dinə  və  buradakı  mədəniyyətə  təsir  edən  əsas  amillərdən 
birinə  çevrildi.  IX  əsrin  sonlarında region  inkişaf etdi  və  paytaxtı  Buxara  olan 
Samani  dövləti  yaradıldı.  Samanilər  dövlətinin  hökmran  sülaləsi  ərəb  mənşəli 
olsa da, dövlət Türk dövləti  idi.  Bu dövlət X əsrin  sonlarına qədər yaşadı.
X-XII  əsrlər  ərzində  Xorasan  və  Mavərənnəhr  ərazisində  Qaraxanilər, 
Qəznəvilər,  Səlcuqlar,  Xarəzmşahlar  (Ttirk  sülalələrinin  hökmran  olduğu  türk 
dövlətləri)  dövlətləri  mövcud  olmuşdur.  Ərazinin  daimi  müharibələrə  məruz 
qalmasına  baxmayaraq  bu  dövrdə  mədəniyyət  və  elm  yüksək  səviyyədə 
inkişaf  etmişdir.  Siyasi  cəhətdən  müstəqil  və  muxtar  dövlətlərin  yaranması 
ıegionda  iqtisadi  və  mədəni  inkişafm  güclənmısinə  geniş  imkanlar  açmışdır. 
Bu dövr tarixdə  Şərqin  Renessansı  Dövrü” kimi  tanınır.  Çünki  bu  dövr  İslam 
və  Türk  aləminə,  Mahmud  Kaşğari  (XI  əsrdə  Orta  Asiyanm  ilk  Türkşünas- 
ensiklopediyaçı  alimi,  coğrafıyaşünas  və  səyyahı),  Y.Balasaqunlu  (böyük 
filoso/  və  dövlət  xadimi),  Ə1  Biruııi  (böyük  ensiklopediyaçı  alim,  tarix, 
etnoqrafiya,  təbiətşünaslıq,  riyaziyyat,  astronomiya,  minerologiya  və  başqa 
elm  sahələrinə  aid  150-dən  çox  əsərin  müəllifi),  İbıı  Sina 
(müsəlman 
dünyasının 
ən 
böyük 
təbibi), 
Xoca 
Əhməd 
Yasəvi 
(riyaziyyatçı, 
coğrafıyaşiinas  alim)  kimi  ayrı-ayrı  elm  və  sənət  sahəsinə  yeniliklər  gətirmiş 
bir  çox  insanları  bəxş  etmişdir.  Bu  dövrlərdə  həmçinin  İsmailiyyə,  SuJlzm 
kimi  yeni  İslami  hərəkatlar da  mcydana  çıxmışdır.  Buxara,  Səmərqənd,  Mərv, 
Urgənc  və Xivə  İslam dünyasının  mədəni  mərkəzinə çevrilmişdir.
X 
əsrdə  Özbək  ədəbiyyatının  yüksək  məzmunlıı  əsərləri 
getdikcə 
artırdı.  Bu  ədəbiyyatlar  bir-birinə  əks  olan  cobhələrdə  fəaliyyət  göstərən
232
TİJRK  X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İTABXANA  M ƏDƏNİYYƏTİ
zümrələrin  kəskin  mübarizəsi  fonunda  yaradıhr  və  inki.şal'  ctdirilirdi. 
Biblioqrafik  əsərlərin  sayı  artırdı.  Biblioqrafik  əsərlərin  inkişafı  salınsində 
böyük  əməyi  olan  ensiklopedik  alim  Xarəzmli  Əbu  Reyhan  Biruııinin  (973- 
1048)  adım  qeyd  edə  bilərik.  Ə.R.Bİruni  ilk  orta  əsr  Şərq  alimbrindəndir. 
Biruninin  tanınmış  əsərləriııin  siyahısı  onun  maraq  dairəsinin  gcnişliyini. 
astranomiya,  geologiya,  riyaziyyat,  fəlsəfə,  botanika,  səhiyyo  sahəsində  dərin 
bilikbri  i b   adamı  sözün  əsl  mənasmda  valeh  edirdi.  Təxminən  80  illik 
həyatmda  o,  150-dən  çox  əsər  yazmışdır  ki,  onların  30-u avtoqraf variantında 
bizim  dövriimüzə  qədər  gəlib  çatmışdır.  Biblioqrafık  əsərlərin  təıtib 
ediiməsini,  Biruni  bilikbrin  yaytlma  formalarmdan  biri  kimi  görürdii.  Bıı 
sahədə  o,  ilk  addımlarım  “Hindistan”  kitabını  yazarkən  atrnağa  başlamışdır. 
12-ci fəsildən  14-cü fəslə kimi  olan hissələrində hind  fəlsəfə, din,  astronomiya 
və  dilçilik  ədəbiyyatmm  biblioqrafık  obrazını  əks  etdirmişdir.  Həyatının  soıı 
onilliklərində  Biruni  biblioqrafıya  ilə  daha  fəal  məşğul  olmağa  başlamışdır. 
Həmin  illər  onun  yaradıcılığı  üçün  çox  məhsuldar  olmuşdur.  Bu  ilbrdə  o, 
“Geodeziya”,  “Hindistan”,  “Məsudun qanunları”  və digər  iri  həcmli  əsərbrini 
yazmışdır.  1036-cı  ildə  o,  Məhəmməd  ibn  Zəkəriyyə  ər  Razinin  kitabları 
İıaqqında  bizə  gəlib  çatmış  Leyden  əlyazmasında  “Fehrest"  traktatını  yazır. 
Bibiioqrafık  əsərb rin   tərtibi  zamanı  Biruni  öz  böyük  sələli.  böyiik  aüm. 
kimyaçı,  həkim,  Şərqin  və Qərbin alimbrinin çox yaxşı  tanıdığı  Raziniıı  (925- 
ci  ildə  vəfat  etmişdir)  əsərlərinin  üzərində  təsadüfən  dayanmamışdır.  Birıınu 
Razini  ən  mötəbər və nüfuzlu mənbə hesab edirdi.  Buna görə də elmi  işlərində 
həmişə  onun  əsərb rin ə  ıstinad  edirdi.  Razinin  yaradıcılığına  olan  yüksək 
chtiramı  Birunini  onun  əsərlərinin  biblioqrafık  siyahısmı  yaratmağa  sövq 
etmişdi.  Haqqmda  danışılan  bu  biblioqrafıyada  Razinin  184  əsəri  lıaqqında 
məlumat  verilmişdir.  Bu  məlumatlar  konkret  ardıcıllıqla  vcrilmişdir.  l.lmin 
müxtəlif sahəbri  üzrə  (kimya,  təbabət,  fəlsəfə,  riyaziyyat,  astranomiya  vəs.) 
qruplaşdınlmışdır.  Razinin  işlərinin  kifayət  qədər  doiğun  vcnlmış  sıyahısı
onun geniş  elmi  irsi barədə təsəvvür yaradır.
Memarlıq  və  incəsənət  də  sürətlə  inkişaf edirdi.  XI  osnn  əvvəllənndə 
Xarəzmşah  Məmunun  rəhbərliyi  altında  Xarəzmdə  Şərq  alimləıinin  əsas  c  m 
mərkəzi  olan  yeni  araşdırm a  mərkəzi  yaradılmışdıı.  Bu  məıkəz  sonıacan 
Xarəzmşaha  həsr  olunmuş  və  Mərkəzi  Asiyanın  ilk  akademıyası  adlanmışdır. 
Ərəb  istilasından  sonra  ərazi  ardıcıl  olaraq  müxtəüf  türk  öv  ət əııtun  (, ıngı/ 
Ulusunun,  Qızıl  Orda  dövbtinin  və  Teymurilər  impcnyasınm  əra/.ısmə  daxı 
olmuşdur.  Çingiz  xanın  hakim  olduğu  dövrdə  dövbt  Çıngı/  xanın  yas.ısı  ı , 
idarə  olunurdu.  Bu  yasa  monqollarda  yüksək  ıü n ə   tutaıı 
u k  a  aıı  . 
t a r x a n l a r ı n  
mənafeyini  müdafıə  cdirdi.  Sonıalaı  Çingı/  xanın  yaıa  u g  
XIII  əsrin  əvvəllərindən  etibarən  zəifiəməyə  başlam ışd,,  Burada  c| 
bu  un 
şəhərbr,  suvarma sistem bri,  mədəniyyət  mərkəzlərı  c agı  ı "> snat a
233