Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər



Yüklə 5,08 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/10
tarix03.02.2017
ölçüsü5,08 Mb.
#7577
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

 
işlər  sayılır.  Burada,  ilk  dəfə  olaraq,  kəsmə  zonasında 
baş verən proseslər  izah olunmuş, alət-pəstah  qarşılıqlı  təsiri  araşdırıl- 

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
390 
 
mış  və  onun  emal  prosesinin  gedişindəki  rolu  göstərilmişdir.  Onlar,  ilk 
dəfə  olaraq,  kəsmə  nəzəriyyəsini  işləmiş  və  qüvvənin  hesablanması 
üçün həndəsi asılılıqlar əsasında düstur təklif etmişlər.  
 
70-ci  illərdə  ingilis  alimləri  Smit  və  Mallok  alət  və  pəstah  arasında 
baş  verən  sürtünmə  prosesi  və  emal  olunmuş  səthin  keyifiyyətini 
araşdırmışlar [2.92, 2.93]. 
 
 Sonrakı tədqiqatlarda mexaniki emal zamanı materialın deformasiya 
olunmasını  nəzərə  almaqla  yonqar  əmələ  gəlməsinin  nəzəri  əsasları 
öyrənilir.  Bu  zaman  materiala  tətbiq  olunan  qüvvənin  təsirindən  onun 
daxilində  baş  verən  dəyişikliklər  araşdırılır.  Alman  alimi  Kik  (alm. 
Kick) materialları emal və mexaniki xassələrinə görə qruplaşdırır [2.94]. 
Materialın tökülmə və forma alma qabiliyyəti, kövrəklik, parçalanma və 
yonulma  kimi xassələri buraya aid olunur. Paul Lüdvik  yonqarçıxarma 
prosesinin  nəzəri  əsasları  üzərində  işləyərək,  kəsmə  zamanı  materialın 
daxilində  baş  verən  dəyişiklikləri  onun  xassələri  əsasında  izah  etməyə 
çalışmışdır [2.102].  
 
Macar  professoru  Aleksandr  Retyönun  gördüyü  işlərə,  Lüdvikin 
işlərinin  davamı  kimi  baxmaq  olar.  O,  xarici  qüvvələrin  təsirindən 
material  daxilində  plastik  deformasiyaları  təyin  etmək  üzrə  işləyir. 
Deformasiya  üçün  lazım  olan  qüvvə  burada  yavaş  deformasiya  zamanı 
daxili sürtünmə kimi təyin  edilir. Daxili sürtünmə dedikdə, burada bərk 
cismin daxilində kiçik hissəciklərin xarici qüvvənin təsirindən bir-birinə 
nisbətən sürüşməsi zamanı yaranan sürtünmə nəzərdə tutulur.  
 
XX əsrin əvvəllərində Teylor kəsmə prosesini alətin kəsicilik xassəsi 
və səthin keyfiyyəti ilə əlaqələndirir. Tezkəsən alət poladının praktikada 
geniş  tətbiqi  ərəfəsində  sırf  nəzəri  baxışlara  əsaslanan  Lüdvikin 
“mexaniki texnologiya”sı praktikada öz geniş tətbiqini tapa bilmir.  
 
Uzun sürən fasilədən sonra alimlər yenə də  mexaniki emal prosesini 
qiymətləndirmək  üçün  “plastiklilik  nəzəriyyəsi”ndən  istifadə  edirlər. 
1953-cü  ildə  alman  alimləri  Opitz  və  Huks  ilk  dəfə  olaraq  kəsmədə 
Morun işlədiyi sürtünmə müstəviləri nəzəriyyəsini tətbiq edirlər [2.95].  
 
XX əsrin əvvəlində elektrik mühərriklərinin dəzgahlarda  tətbiq  edil-  

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
 
391 
məsi  ilə  emal  zamanı  tələb  olunan  gücün  hesablanması  və  uyğun 
mühərrikin  seçilməsi  məsələsi  qaldırılmışdır.  Digər  tərəfdən  tezkəsən 
alət poladının istehsalatda tətbiqi aparılan  elmi işlərin  istiqamətinə təsir 
etmişdir.  Bu  dövrdə  demək  olar  ki,  bütün  işlər  bu  kəsici  materialın 
effektiv tətbiqi üçün emal rejimlərinin təyininə yönəlmişdir. 
 
Kəsmə  ilə  mexaniki  emalda  üçüncü  tədqiqat  mərhələsi  Amerikada 
görülən işlərlə bağlıdır.  XIX əsrin ikinci yarısında Amerika sənayesində 
mexaniki  emal  texnologiyasının  qarşısında  duran  əsas  vəzifələrdən  biri 
hissələri  minimum  vaxtda  hazırlamaqdan  ibarət  idi.  Bu  tələb,  Avropa 
sənayesində 
böyük 
əhəmiyyətə  malik  olmadığı  halda,  onun 
Amerikadakı  əhəmiyyəti  maşınqayırmanın    tarixi  inkişaf  ənənəsi  ilə 
bağlı idi. 
 
Amerikada  kəsmə  üzrə  aparılan  elmi  tədqiqatlar  1870-ci  ilə,  dəmir 
yolu  tikintisinin  sürətli  inkişafı  dövrünə  təsadüf    edir.  Böyük  vaqon 
çarxlarının  emalı  üçün  ilk  dəfə  olaraq  böyük  dəzgahlardan  istifadə 
edilir.  1880-ci  ildən  etibarən  Teylor  kəsmə  üzrə  elmi  işlər  aparmağa 
başlayır,  onun  nəticələri  isə  yalnız  XX  əsrin  əvvəlində  mətbuatda  çap 
olunur [2.90].       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
392 
 
2.6.4.2. Kəsmə prosesinin tədqiqi 
 
K
əsmə  prosesinin  eksperimental  tədqiqi  hələ  XVIII  əsrdə 
başlanmışdır. 
1700-cü 
ildə 
fransız 
mühəndisi 
Plumier 
torna 
əməliyyatının təsvirində səthdə yüksək dəqiqliyi əldə etmək üçün alətin 
əl  ilə  tutulması  zamanı  hansı  tələblərə  riayət  edilməsini  izah  etmişdir 
[2.77].  Buradan  görünür  ki,  hələ  o  zamanlarda  yüksək  keyfiyyətli  səth 
almaq  üçün  sərt  dəzgah,  yeyilməyə  davamlı  kəsici  materialla  təmin 
olunmuş  alətlər,  müəyyən  alət  bucaqları, alətin  soyudulması  və  düzgün 
mövqeləşdirilməsi, düzgün kəsmə sürətinin tətbiqi məlum idi. Plumer öz 
kitabında  kəsici  materialın  tablandırılması  üçün  də  təkliflər  verir.  O, 
ağac kömüründən istifadə edilməsini məsləhət görür, çünki daş kömürlə 
tablama  zamanı  kükürdün  təsirindən  alət  kövrək  olurdu  [2.77].  Bu 
dövrdə metalların emalında da ağac emalı üçün tətbiq olunan alətlərdən 
istifadə edilirdi. 
 
Pəstahın torna dəzgahında mərkəzləşdirilməsi də vacib məsələlərdən 
idi.  İplə  işlədilən  dəzgahlarda  pəstah  mərkəzlərdə  bərkidilirdi.  Buna 
görə  də,  onun  mərkəzləşdirilməsi  lazım  idi.  Mərkəzləşdirmənin 
keyfiyyətindən asılı olaraq yüksək forma dəqiqliyi əldə etmək  mümkün 
idi. Mərkəzləşdirmə əl ilə aparılırdı (şəkil 2.105). 
 
Alətin pəstaha nisbətən vəziyyəti də nəzərə alınmalı idi. O da məlum 
idi ki, kəskinin ucunun fırlanma oxundan aşağıda, və ya yuxarıda olması 
ilə  yonqarçıxarma  prosesi  müxtəlif  olur  və  prosesin  gedişinə  təsir  edir. 
Aləti  mərkəzdən  yuxarıda  yerləşdirməklə  qalın  yonqar  qatı  çıxarılır  və 
yaranan  kəsmə  qüvvəsinin  əlverişli  istiqaməti  nəticəsində  əl  gücünə  az 
ehtiyac yaranır.  
 
XIX  əsrdə  düzəldilən  torna  dəzgahları  sadə  quruluşa malik  olub,  iki 
konusformalı  mərkəzdən,  ip  ötürməsindən  və  aləti  qoymaq  üçün 
tutqacdan  ibarət  idi.  Prosesin  stabil  aparılması  fəhlə  tərəfindən  aləti 
hərəkət  etdirməklə  yoxlanaraq  yerinə  yetirilirdi.  Kəsmə  rejimlərinin 
araşdırılması  yalnız  Modslinin  supportla  işləyən  torna  dəzgahının 
ixtirasından sonra baş verir. Çünki, verilmiş  kəsmə parametrləri  alət və 

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
 
393 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.105. 1700-ci illərdə kəsmə texnologiyasının obyektləri. 
 
pəstah arasında olan sabit kinematik münasibətə əsaslanır.  
 
Nasmif  o  dövrdə  edilən  bir  çox  ixtiraların  supportun  tətbiqi 
nəticəsində mümkün olduğunu soyləmişdir. Alətin supportla verilməsi  
nəticəsində  yüksək  dəqiqliklə  bərabər,  həm  də  böyük  hissələrin  emalı 
mümkün olmuşdur. Nasmif öz əsərində  texnoloji  sistemin  “əl-dəzgah”  

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
394 
 
sisteminə  nisbətən  üstünlüyünü  təsvir  etmişdir  [2.96].  O  dövrdə 
dəzgahların mexanikləşdirilməsi istiqamətində böyük işlər aparılır. XIX 
əsrin  birinci  yarısında  İngiltərədə  özüsazlanan  dəzgahların  yaranması 
buna  dəlalət  edir.  Şəkil  2.106-da  avtomatik  veriş  alan  support  təsvir 
olunmuşdur.  
Kəsmə prosesinin ilk və əsas obyekti olan alətin həndəsəsinin tədqiqi 
1820-25-ci  illərə,  İngiltərədə  çoxlu  dəzgah  ixtiralarının  baş  verdiyi  bir 
dövrə  təsadüf  edir.  1841-ci  ildə  Nasmif  çap  etdirdiyi  işində  torna, 
üstyonuş  və  burğulama  əməliyyatları  üçün  alət  layihələndirilməsinin 
əsaslarını  verir.  O,  hər  şeydən  əvvəl  dal  bucağın  prosesin  gedişinə 
təsirini araşdırır (şəkil 2.107). 
 
Bu  şəkildə  göstərilmiş  iskənə  müxtəlif  həndəsəyə  malikdir.  I  alət 
kiçik  dal  bucağa  malik  olub,  yüksək  sərtlik  nümayiş  etdirir.  Ancaq, 
burada  yalnız  qaşıma  prosesi  baş  verir.  II  şəkildəki  alət  böyük  dal 
bucağa  və  bununla  bağlı  olaraq  aşağı  sərtliyə  malikdir.  Bunun 
nəticəsində yonqarçıxartma zəif gedir. III  alətin  malik  olduğu  həndəsə  
 
Şəkil 2.106. Özüsazlanan torna dəzgahı. 

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
 
395 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.107. Nasmifə görə dal bucağın yonqarçıxarmaya təsiri. 
 
isə  Nasmifə  görə  düzgün  qiymətə  malikdir.  Düzgün  dal  bucağın 
alınması  üçün  Nasmif  pardaqlama  şablonu  təklif  edir.  Şablona  əsasən 
hazırlanan kəskinin dal bucağı 3° həddində olmalı idı [2.96]. 
 
1846-ci ildə İngiltərədə Holztapffel tərəfindən çap olunmuş daha bir 
kitabda  torna,  üstyonuş  və  burğu  alətləri  haqqında  məlumat  verilir.  Bu 
kitabda  Yozef  Klement  əyilmiş  başlığa  malik  kəskilərin  ixtiraçısı  kimi 
təsvir olunur (şəkil 2.108). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.108. Klementin kəskiləri.
 
 
 

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
396 
 
 
İlkin  araşdırmalar  ərəfəsində  kəskinin  həndəsəsinin,  daha  doğrusu 
onun  bucaqlarının  sinifləşdirilməsi  də  ingilis  alimləri  tərəfindən 
aparılmışdır.  Bu  sahədə  1825-ci  ildə  Bebbijin  gördüyü  işlərdə  məlumat 
verilir.  Şəkil  2.109-da  onun  təsvir  etdiyi  alət-pəstah  arasındakı 
münasibət göstərilmişdir. Burada c silindirik pəstahı, T isə kəskini təsvir 
edir. Ba kəsmə nöqtəsi və alətin üst tərəfindən  keçən  xəttdir. Ca xətti a 
nöqtəsindən  keçərək  alətin  qabaq  tərəfinə  toxunur  [2.81].  Bebbij  CaD 
bucağını  “Köməkçi  bucaq”  (angle  of  relief)  adlandırır,  çünki,  bu 
bucağın  böyüməsi  alət  ilə  pəstah  arasında  sürtünməni  azaldır.  CaB 
bucağı  “alət”  (angle  of  tool)  və  BaA  bucaqı  isə  “yonma”  (angle  of 
scape)  bucağı  kimi  qiymətləndirilir.  Ona  görə  ki,  alətin  Ba  səthində 
yonma prosesi baş verir. Bucaqların belə təsviri bu günə kimi də bir çox 
normativlərdə  istifadə  olunmaqdadır.  Bebbij  öz  işində  həm  də  bu 
bucaqların  seçilməsi  üçün  təkliflər  verir.  O  poladın  emalı  üçün  yonma 
bucağının 27° olmasını əlverişli sayır [2.81]. Çox ehtimal ki, bu qiyməti 
o eksperimental təyin etmişdir.     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.109. Alətin həndəsəsinin sinifləşdirilməsi. 
 
 
 
Bebbijin  işlərində  o  da  nəzərə  çarpır  ki,  o,  ilk  dəfə  olaraq  kəsmə 
prosesinin    optimallaşdırılmasının   vacibliyindən   danışmışdır  [2.82].   

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
 
397 
Onun  fikrincə  kiçik  yonqar  qatında  kəsmə  qüvvəsinin  kiçik  olmasına 
baxmayaraq  emal  üçün  çox  vaxt  tələb  olunur.  Böyük  kəsmə  dərinliyini 
reallaşdırmaq  məqsədilə  o,  kəski  tutqaclarından  və  yüksək  kəsicilik 
qabiliyyətinə malik alət materiallarından istifadə olunmasını təklif edir. 
 
Bebbij tarixdən məlum olduğu kimi riyaziyyatçı olub, təbiət elmlərin 
nəticələrinin  texnikada  tətbiqinə  çalışmışdır.  Növbəti  təbiətşünas  alim, 
ingilis  Robert  Villis  də  o  dövrdə  məlum  olan  riyaziyyat    qanunlarını 
sadə  formada  təsvir  edib,  texnikada,  əsasən  isə  maşınqayırmada  tətbiqi 
üzrə  çalışmışdır.   O  “Paper  on the  Principles  of Tools  for Turning  and 
Planing Metals” (azərb. “Torna və üstyonuş əməliyyatları üçün alətlərin 
prinsipləri”)  əsərində  kəsici  alətlərin  layihələndirilməsi  üçün  təkliflər 
vermişdir.  Prosesin  kinematik  sxemi  əsasında  o  torna  əməliyyatını  və 
alətin  işləməsini  izah  edir.  İlk  dəfə  olaraq  Vills  əsas  və  köməkçi 
tillərdən söhbət açır [2.97]. Burada yonqarın eni və qalınlığının təyini də 
göstərilir.  Villsin  tədqiqatlarının  əsas  məqsədi  müxtəlif  materialların 
emalı üçün lazım olan alət bucaqlarını təyin etməkdən ibarət idi. Bunun 
üçün  o  vacib  bucaqlardan  ibarət  cədvəl  tərtib  edir.  Bu  cədvələ  əsasən 
döymə  poladları  üçün  kəskinin  təpə  bucağı  kobud  emalda  60°,  təmiz 
emal  üçün  isə  70°  həddində  yerləşməli  idı.  Bu  qiymət  bürünc  üçün  
uyğun olaraq 80° və 90° olmalı idi  [2.97]. 
 
XIX  əsrin  ikinci  yarısında  İngiltərədə  maşınqayırmanın  inkişafının 
ləngiməsi  sayəsində  aparılan  elmi

tədqiqat  işləri  Fransaya,  daha  sonra 
isə  Rusiya  və  Almaniyaya  keçir.  Aparılan  tədqiqat  işlərinin  əsasında 
enerji  ölçmələru  dururdu.  Kəsməyə  sərf  olunan  enerjini  bilməklə  alətin 
həndəsəsi  təyin  olunurdu.  Fransız  hərbi  mühəndisi  Yozzel  torna  və 
burğulamada  ən  yaxşı  bucaq  üçün  kriteriya  kimi  bir  kiloqram  yonqara 
düşən  ən  kiçik  enerjini  götürmüşdür.  O  kəsmə  prosesinə  sərf  olunan 
enerjinin  əsasən  qabaq  və  dal  bucaqlardan  asılı  olmasını  göstərmişdir. 
Yozzel  həm  də,  ilk  dəfə  olaraq,  alətin  formasının  kəsmə  prosesinə 
təsirini araşdırmışdır [2.97].   
  
 
Alət  istiqamətində  aparılan  tədqiqatların  nəticələri  elə  həmin  vaxtda 
da praktikada tətbiq olunurdu. 1875-ci ilə qədər alətlərin inkişaf prosesi 

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
398 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.110. XIX əsrin sonunda tətbiq olunan kəsici alətlər.  
 
 

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
 
399 
gedir.  Sonrakı  mərhələdə  yalnız  kiçik  konstruktiv  dəyişikliklərə  rast 
gəlinir.  Məsələn,  alətlərdə  soyuducu-yağlayıcı  mayeni  tətbiq  etmək 
üçün  daxili  deşiklərin  nəzərdə  tutulması  buna  misaldır.  Şəkil  2.110-da 
XIX  əsrin  ikinci  yarısında  istehsalatda  tətbiq  olunan  alətlərdən 
nümunələr verilmişdir [2.90].   
 
XIX əsrin sonunda artıq Avropada alətlərin  həndəsələri formalaşmış 
və uzun müddət dəyişməz olaraq qalmışdır. Əl alətləri inkişaf etdirilərək 
maşın istehsalı üçün yararlı formaya salınmışdır.  
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
400 
 
2.6.4.3. Kəsmə qüvvəsinin ölçülməsi 
 
İ
lk  dəfə  olaraq  kəsmə  qüvvəsinin  ölçülməsi  Fransa  və  Belçikada 
aparılmışdır.  Fransız  zabiti  Metriers  Mora  Tuluzda  burğulama 
əməliyyatında yaranan qüvvələrin ölçülməsi ilə məşğul olmuşdur [2.83]. 
Eyni  ilə  1840

41-ci  illərdə  belçikalı  zabit  Emil  Kokila  topların 
deşilməsi  zamanı  yaranan  qüvvələrin  təyini  ilə  məşğul  olur.  Onun 
məqsədi,  tələb  olunan  enerjini  təyin  etməkdən  ibarət  olduğundan,  o, 
burğulama  momentinin  ölçülməsi  üçün  xüsusi  sınaq  qürğusu  düzəldir. 
Bu  qurğuda  yaranan  momentə  qarşı  yük  asılır  və  prosesin  əvvəlində 
tarazlıq  vəziyyətinə  gətirilir.  Sonra  isə  xüsusi  tərəzi  vasitəsilə  alətin 
oxunun  radial  müstəvidə  dönməsinə  nəzarət  edilir.  Əlbəttə,  bu  sınaq 
vasitəsilə  kəsməyə  tələb  olunan  momenti  çox  kobud  təyin  etmək 
mümkün idi.   
   Fransız  artilleriya  zabiti  Klarenval  Parisdə  burğu  dəzgahında  eyni 
sınaqları  aparır.  O  qüvvəni  ölçmək  üçün  fırlanan  dinamometrdən 
istifadə  edir  [2.84].  Klarenvalın  məqsədi  burğulamada  ən  kiçik  ötürmə 
gücünü  yaradan  emal  şəraitini  tapmaqdan  ibarət  idi.  Bunun  üçün  o, 
burğulama  istiqaməti,  materialın  təsiri,  alətin  həndəsəsi,  burğulama 
dərinliyi, alətin  diametri, yağlama və  kəsmə sürətini araşdırır. Bununla, 
Klarenval  spiral  burğunun  başqalarına  nisbətən  daha  az  enerji  tələb 
etdiyini göstərmişdir. 
 
Alman  mühəndisi  Haym  (alm.  Heim)  isə  burğulama  zamanı  veriş 
istiqamətində  yaranan  qüvvəni  ölçməklə  məşğul  olmuşdur  [2.90]. 
Qüvvəni ölçmək üçün o, yaylı tərəzidən istifadə etmişdir.  
 
Kəsmə  qüvvəsinin  torna  əməliyyatında  ölçülməsi  Jozzelin  işlərində 
özünə  geniş  yer  tapmışdır.  1864-cü  ildə  çap  etdirdiyi  işində  o, 
dinamometr  vasitəsilə,  emal  rejimlərinin  kəsmədə  yaranan  gücə  təsirini 
araşdırmaq  üçün  apardığı  sınaqların  nəticələrini  təsvir  etmişdir  [2.85].  
Jozzel  sınaq  qürğusunda,  pəstahı  diyircəklər  üzərində  oturdulmuş 
arabada 
yerləşdirir. 
Kəsmə 
qüvvəsinin 
təsirindən 
arabanın 
yerdəyişməsinə uyğun olaraq, qüvvənin qiyməti təyin olunur. Sınaq  nə- 

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
 
401 
ticəsində  alətin  optimal  forması  və  yonqar  qatının  qiyməti    təyin  
edilmişdir. Bunun üçün Jozzel vahid çəkiyə düşən enerjini əsas götürür. 
O  həm  də  təyin  etmişdir  ki,  sabit  kəsmə  şəraitində  yonqar  qatının 
qalınlığı  ilə  enerji  proporsional  olaraq  artır.  Burada  döymə  poladı  üçün 
əlverişli kəsmə sürəti kimi 3,3 m/dəq, çuqun üçün 2,4 m/dəq və bürünc 
üçün 3,9 m/dəq tapılmışdır [2.85].  
 
Jozzelin  işlərini  diqqətlə  araşdıran  rus  alimi  Time  kəsmədə  yaranan 
qüvvələri təyin etmək üçün sınaq aparır. Şəkil 2.111-də onun düzəltdiyi 
sınaq  tərtibatın  sxemi  verilmişdir.  Başqalarından  fərqli  olaraq  o, 
kəsmədə  yaranan  təzyiqi  qayışla  bərkidilmiş  qolun  köməyi  ilə  ölçür. 
Time qoldan asılan yükün qiymətini o qədər artırır ki, pəstahdan yonqar 
çıxsın. Bu yolla bir çox metallar üçün təyin  edilmiş qiymətləri o cədvəl 
şəklində vermişdir [2.87].  
 
Sonralar  Drezden  politexnik  məktəbinin  “Mexaniki  texnologiya” 
kafedrasının  professoru  Hartih  (alm.  Hartig)  kəsməyə  lazım  olan  gücü 
təyin  etmək  üçün  Zimmerman  firmasında  69  metalkəsən  dəzgahda 
(torna,  frez,  burğu,  üstyonuş,  pardaq  və  xüsusi)  geniş  sınaqlar  aparır. 
Dəzgahlarda  güc  parametrlərini  təyin  etmək  üçün  o,  dinamometrdən 
istifadə  edir.  Dəzgahın  gücünü  qiymətləndirmək  üçün  Hartih  vahid 
zamanda  çıxarılan  materialın  həcmi  ilə  təyin  olunan  “spesifik  iş 
qiyməti-
ε
”ni  daxil  edir  [2.98].  Dəzgahın  işini  o  iki  hissəyə  bölür:  işçi 
gedişdə görülən iş və faydalı iş. Sınaq nəticəsində Hartig hər bir dəzgah 
üçün 
ε
  ədədini  təyin  edir  və  kəsmə  prosesində  faydalı  iş  əmsalını 
hesablayır.     
 
Hartiqin  işlərinə  kritik  yanaşan  ingilis  professoru  Smit  (ingl.  Smith
kəsmə  qüvvəsinin  kəsmə  dərinliyindən  və  yonqarın  qalınlığından 
asılılığını təyin etmək üçün bir sıra sınaqlar aparır [2.92]. 113 sınaqda o 
kəsmə  rejimlərini  240  dəfə  variasiya  edərək  parametrlər  arasında  əldə 
etdiyi asılılıqları  diaqramlar şəklində verir.  
 
Jozzel, Time, Hartih və Smitin işlərinin məqsədləri dəzgah seçimində 
lazım  olan  gücü  təyin  etməkdən  ibarət  idi.  Qüvvənin  və  momentin 
indiyə qədərki təyin üsulu sistemdə yaranan sürtünmə qüvvələrinin təsi-  

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
402 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.111. Timenin sınaq qürğusu.  
 
rindən  həmişə  təhrif  olunurdu.  Digər  tərəfdən  kəsmə  qüvvəsinin  
komponentlərini  ayrılıqda  təyin  etmək  mümkün  deyildi.  Ona  görə  də, 
kəsmə qüvvəsinin imkan daxilində kəsmə zonasının yaxınlığında  ölçül- 
məsinin vacibliyi getdikcə daha qabarıq şəkildə özünü göstərirdi.  

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
 
403 
 
Qustav Zellenqer (alm. Gustav Sellenger) metalların mexaniki emalı 
zamanı yaranan kəsmə qüvvəsinin köməyi ilə pəstahın emal olunabilmə 
qabiliyyətini  tədqiq  edir.  Bunun  üçün  o,  kəsmə  qüvvəsini  kəsmə 
zonasının yaxınlığında ölçmək üçün qürğu düzəldir [2.99]. Bu qurğu iki 
tərəfli  ling  prinsipinə  əsaslanırdı  (şəkil  2.112).  Burada  kəski  bir  ox 
ətrafında  dönə  bilən  tutqacda  yerləşdirilir.  Tutqaca  c  nöqtəsində  yay 
bərkidilir. Bu yay kəsmə zamanı yaranan qüvvəni kompensasiya etməyə 
xidmət  edir.  Kəsmədən  əvvəl  tutqac  h  yükünün  köməyi  ilə  tarazlıq 
vəziyyətinə  gətirilir.  Prosesdə  qüvvə  yaranan  kimi  tutqac  l  vintinə 
toxunur.  Sonra  c  vinti  vasitəsilə  yayı  dartmaqla  tutqac  tarazlıq 
vəziyyətinə gətirilir və k göstəricisi təxminən kəsmədə yaranan qüvvəni 
göstərir  [2.99].  Zellenqer  göstərmişdir  ki,  bürünc  və  çüqünün  emalında 
kəsmə sürəti ilə kəsmə qüvvəsi arasında düz mütənasiblik mövcuddur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.112. Kəsmə qüvvəsinin ölçülməsi üçün tərtibat. 
 
Yonqarın  eninin  də  qüvvəyə  birbaşa  təsir  etməsini  və  bu  asılılığın 
proporsional  olmasını  Zellengerin  sınaqları  təsdiq  etmişdir.  Bu 
istiqamətdə  növbəti  maraqlı  sınaqlar  ingilis  alimi  Nikolson  (ingl.  
Nicholson) tərəfindən  XX  əsrin əvvəlində aparılmışdır. O, ilk dəfə ola-  

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
404 
  
raq  kəsmə  qüvvəsinin  hər  üç  komponentini  ölçmək    üçün    sınaq  
qurğusunu  işləyir  [2.100].  Bunun  üçün  kəski,  dəzgahda  öz  oxu 
istiqamətində  yerdəyişə  və  bir-birinə  perpendikulyar  müstəvilərdə  isə 
dönə bilən vəziyyətdə bərkidilir. Alətin yerdəyişməsi qurğuda olan lingi 
içərisinə  su  doldurulmuş  təzyiq  ölçən  qaba  sıxır.  Qurğunun  prinsipial 
sxemi şəkil 2.113-də verilmişdir.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.113. Ölçmə supportu. 
 
Kəski  bu  dəzgahda  kəsmə  və  veriş  istiqamətində  yastıqlarda 
yerləşdirilmişdir.  Yastıqlar  isə  öz  növbəsində  üfiqi  yönəldicilərdə 
oturdulur.  Nikolson  başqalarından  fərqli  olaraq  sübut  etmişdir  ki,  sabit 
verişdə  kəsmə  qüvvəsinin  artması  yonqar  qatının  qalınlığından  birbaşa  
asılıdır.  Bundan  əlavə,  onun  sınaqları  mexaniki  emal  texnologiyasında, 
qüvvənin  birbaşa  ölçülməsi  istiqamətində  böyük  əhəmiyyətə  malik  idi.   
1913-cü  ildə  Berlin  ali  texniki  məktəbinin  professoru  Şlezinqer  (alm. 
Schlesinger)  daha  təkmilləşdirilmiş  ölçü  qurğusu  işləyir  [2.101]

Onun 
ölçmə sistemi Nikolsonun  istifadə  etdiyi  sxem ilə oxşar  olsa da,  daha 

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
 
405 
 
    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 2.114. Şlezingerin ölçmə qürğüsü. 
 
təkmilləşdirilmiş  kompanovkaya  malik  idi  (şəkil  2.114).  Kəsmədə 
yaranan qüvvələri bir başa manometrdə görmək olurdu. Qurğu təxminən 
120  kN  qüvvəni  ölçməyə  hesablanmışdır.  Kalibrləmə  yük  qoymaqla 
aparılırdı.  Şlezingerin  qürğusu XX əsrin əvvəlində ölçmə sistemlərinin 
inkişafını stimullaşdırmışdır.  
 
 

XX əsin əvvəlində  əldə edilən texniki nailiyyətlər 
 
406 
 
Yüklə 5,08 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin