§1. Psixoloji todqiqatlann metodoloji əsaslan
Psixoloji tədqiqatın metodları dedikdə, bu clmin öz predmetini, mövzusunu
todqiq etmək üçün istifado etdiyi yol və vasitəlorin məcmusu nozordo tutulur.
Hor bir elm sahosindo olduğu kimi, psixologiyanin da todqiqat metodları onun
mctodologiyasi ilo bağlıdır.
Metodologiya nodir? Miiasir elmdo metodologiya termin-i üç monada
işlənilir. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir:
1. Ümumi metodologiya; 2. Xiisusi metodologiya; 3. Metodologiya -
konkret metodik priyomlarm mocmusu kimi.
I. Ümumi
metodologiya
dedikdə
tədqiqatcının
istinad
etdiyi
iimumi folsofi yanaşma, iimumi idrak iisulu nozordo tutulur. Sovet
psixologiyasimn
mctodoloji
osasim
dialcktik
vo
tarixi
materiali/-
min prinsip vo müddoaları təşkil edirdi.
II. Xiisusi metodologiya dedikdo miivafiq elm sahosindo, bizim
102 misahmizda, psixologiyada totbiq olunan metodoloji prinsiplorin mocmusu
nozordo tutulur.
Elmin prinsiplori elmin metodoloji osaslanni ifado edir. Klas-sik
psixologiyanin prinsiplorindon forqli olaraq sovet psixologiyasinda yeni
prinsiplori - determinizm priıısipi. şüur vo foaliyyotin vəhdəti prinsipi.
psixikanm fəaliyyətdə inkişafı prinsipi for-mulo cdilmişdi. Bu prinsiplər
sonraki illordo miixtolif istiqamotlor-do totbiq olunmuş, daha da dəqiqləşmiş vo
sözün osl monasmda so-moroli todqiqat strategiyasma çcvrilmişdir.
Psixologiyada bunlarla yanaşı bir sira miihiim prinsiplor do işlənilmişdir ki,
onlann icorisindo sistemliiik prinsipi diqqoti daha çox colb edir.
Determinizm (latinca determunase - miioyyon etmok demokdir) ictimai vo
tobii hadisolorin sobobi haqqinda tolimdir. Determinizm prinsipino goro
psixoloji hadisolor maddi hoyat vasitolori, istehsal üsulunun inkişaf qanunlan ilo,
ictimai miinasibotlorlo, sosial hoyat torzi ilo miioyyon olunur vo onlann
dəyişilməsi ilo do doyi-şilir. Beləliklə do homin prinsip psixoloji hadisolorin
mənşoyini, onlann yaranmasini şərtləndirən amillorin, başlıca inkişaf qanuna-
uyğunluqlarının tohlil edilmosini nozordo tutur.
idealist psixologiya determinizm prinsipini ya tamamilo inkar edir, ya da
idealist mahiyyot daşıyan, obyektiv sobobiyyoti inkar edon indetenninist, ya da
mexaniki determinizm konsepsiyalan iro-li sürür. XX yüzillikdə təbiətşünaslığın
oldo etdiyi nailliyyotlor ba-xımından belo konsepsiyalar tamamilo əsassız
körünür. Onlar insa-m oslindo maşın kimi tosvir cdir, psixi hoyati mexaniki
qanunlar osasinda aydınlaşdırırlar. Belo determinizmo xotti detenninizm de-yilir.
Xotti determinizmo goro cavab horokoti bilavasito xarici so-boblo miioyyon
olunur. Bu mexaniki prinsip özünün parlaq ifadosi-ni klassik biheviorizmdə
tapmışdır. «Stimul - reaksiya» formulun-da stimul (S) həmişə səbəb, reaksiya (R)
iso homişə noticodir. No-inki insamn, hotta hcyvanin belo davranışını bu
prinsipo goro doqiq tosvir etmok miimkiin deyildir.
Misal göstərək: tutaq ki, meşədə ovçu güllə atmışdır. Bu zaman otrafdakı
heyvanlar песо hərəkət edərlər? Biheviorist bu sua-la təxminən belo cavab
verəcokdir: heyvanlar qaçacaqlar, halbuki çox vaxt bclə olmur. Yaralanmış vo
ya yenico balalamış heyvan adətən başqa ciir hərəkət edir. ъф
Başqa bir misala müraciət edək. İki adam təsəvvür edin. Onlar-
103 dan biri üçiin «kitab», digəri üçün isə
«büllur qab» və ya qızıl şey-lər dünyada
ən qiymətli sorvətdir. Tutaq ki, mon
Nizaminin nofis şəkildə çap olunmuş
«Sirlər xəzinəsi» kitabını almışam və
sevindi-yimdən az qalıram ki, uçam, hər
ikisi mənim kefımin saz olduğunu görüb
onun səbəbi ilə maraqlanırlar. Mon qürur
hissi ilə deyirəm ki, Nizaminin «Sirlor
xəzinosi» kitabını çotinliklo əldə etmişəm;
görəsən, onlann hər ikisi monim sevincimə
eyni dərəcədə şərik ola bilorlərmi?
Əlbottə, yox. Çünki onlann sərvət meylləri başqa-başqadır. Deməli, S - R
formulu ilo bunu izah etmək mümkün deyildir. Xotti determinizm insamn psixi
həyatının qanunlarını elmi şokildə ay-dınlaşdınnaq imkanı vennir. Çünki bu
halda eyni bir stimulun hor bir kəsin sərvət meyli, dünyagörüşü, inamı, oqidosi
ilo şərtlənən şəxsi linzadan песо sınıb keçəcəyini nozoro almirlar.
Sovet psixoloqlannin todqiqatlan osasli surotdo göstərdi ki, xarici alomin
insana göstərdiyi tosirlor birbaşa deyil, vasitoli xarakter daşıyır: xarici alomdon
olan tosirlor insamn daxili alomindo oks olunduqdan sonra bu vo ya digor efi'ekti
verir. Bu qanunauyğunlu-ğu yuxarıdakı misalla izah edok: haqqinda danışdığımız
hor iki adam özlərinin daxili alomi (bizim misalnnizda sorvot meyllori: biri
kitabi, digori büllur qabı, qı/.ılı sorvot hesab edir) ilo bir-birindon forqlonirlor.
Buna
goro
do onlardan birincisi monim sevincimə şə-rik çıxır, ikincisi iso,
əksinə, üz-gö/ünii turşudur, hotta təoccüblə-nir.
Dcmoli, sobob olaqolorinin miixtolif tipləri mövcuddur. Hal-hazirda bu
miihiim mosolo psixologiyada sistcmlilik prinsipi baxi-mındaş öyrənilir.
Miixtolif elm saholorindo, о ciimlədən psixologiyada sistemli yanaşma son
zamanlar daha gcniş miqyasda totbiq olunur.
Psixi hadisolor sistemli xarakter daşıyır. Holo psixologiyanin miistoqil bir
elm kimi inkişaf etdiyi dövrlərdo ayrı-ayrı psixoloqlar bu cohoto diqqoti colb
etsolor do. sistemli yanaşmanın bir elmi prinsip kimi totbiq olunmasından ötrü
psixologiya elmi uzun inki-şaf yolu keçmişdir.
Sistemli yanaşma prinsipi psixoloji hadisəlori - müxtolif koor-dinatlar
sistemindo nəzərdən kcçimıək vo onlan şərtləndirən amil-lori elmi baximdan
otrafli tohlil etmok imkani verir.
Foaliyyot prinsipi do psixologiyanin osas prinsiplorindon biri-dir. Ümumi
psixologiyada şüur vo foaliyyotin vohdəti, psixikanin
104 foaliyyətdə inkişafı prinsiplori çoxdan
vətondaşlıq hiiququ qazan-mış vo geniş
totbiq olunur. Psixika inkişafın mohsulu
vo foaliyyotin noticosi kimi nozordon
kcçirildikdo, diizgün başa düşülə vo
adekvat izah oluna bilor.
Şüur vo foaliyyotin vohdoti, psixikanin fəaliyyətdo inkişafı prmsiplərinin
totbiqi ilo psixologiya tarixindo oslindo yeni morho-lo başlayır. Məsolənin kökü
ondan ibarotdir ki, psixika vo şüur psixologiyanin tarixi boyu miixtolif idealist
coroyanlar torofindon oy-ronilmişdir, lakin onlar psixika vo şüura xarici alomlo
olaqosi ol-mayan xiisusi substansiya (latinca substantia - mahiyyot demokdir)
kimi yanaşmış, onu davranış vo foaliyyotdon konarda todqiq etmiş-lor. Bu cohot
introspektiv (latinca intro - daxil, spesto - baxiram demokdir) psixologiyada
biitiin aydınlığı ilo tozahiir edir.
introspektiv psixologiyanin osasmı şüur haqqinda idealist to-səvvürlər təşkil
cdir. Onun osas müddəası bundan ibarotdir ki, xarici alomdon forqli olaraq
insamn şüuru ancaq özünümüşahidə vo yaxud daxili tocriibo, daxili gönnə yolu
ilo dork oluna bilir. Bclo-liklo do introspektiv psixologiya şüuru introspeksiya -
özünümüşa-hido yolu ilo dork olunan fonomenlorin mocmusu hesab edirdi.
Özünümüşahidə onun yegano mctodu idi. Lakin bu yol elmi baximdan nöqsanlı
idi. Özünümüşahido şüur faktlarını izah etmok üçün ilkin material vero bilor,
lakin bu yolla psixi hoyatin qanunauyğun-luqlarim obyektiv surotdo öyrənmok
mümkiin deyildir. introspeksiya bir todqiqat metodu kimi biitiin hallarda ancaq
subyektivizmo gətirib çıxarır.
Elmin vozifosi tobiot vo comiyyot hadisələrinin, о ciimlodon psixi
hadisolorin obyektiv qanunauyğunlııqlarını öyronmokdən ibarotdir. Şüur vo
foaliyyotin vohdoti prinsipi psixi hadisolori obyektiv surotdo öyronmək üçiin
yeni yol açdı. Bu prinsipin mahiyyoti ondan ibarotdir ki, şüur vo foaliyyot bir-
birlorino oks olmadığı kimi onlar bir-birinin eyni do dcyildirlər. Şüur vo
foaliyyot vohdot-dodir. Şüur foaliyyotin daxili planim, onun proqramim toşkil
cdir. Şüur foaliyyot prosesindo formalaşıb inkişaf edir, foaliyyot prosesindo do
tozahiir
edir.
Bu
о demokdir ki, psixika vo şüurun obyektiv
qanunauyğunluqlarını özünümüşahidə yolu ilo deyil, yalniz onun foaliyyotdo -
omok, tolim vo oyun prosesindo tozahürlorini öyrənmək yolu ilo miioyyon
etmok olar. Bu obyektiv yoldur: ona goro obyektivdir ki, bu zaman biz
«...adamlar haqqinda, onlann öz oyinlorinə geydiklori gözəl libasa goro deyil,
özləri üçiin götiirdük-
105 ləri gurultulu loqobə görə deyil, onların hərəkətlərinə görə və hə-qiqətdə nəyi
təbliğ etdiklərinə görə...» (V.İ.Lenin) tikir yürüdürük.
Bir cohəti doqiqləşdirək. Özünümüşahido əsas tədqiqat meto-du kimi qəbul
edilə bilməz. Lakin bu, ümumiyyətlə özünümüşahi-dəni inkar ctmək üçün osas
vcrnıir. Нəг bir adam özünü müşahidə cdo bilər. O, bu zaman özünün psixi
hoyatı (mosolon, hissləri, diqqoti, hafizəsi, təfəkkürü, nitqi, əməlləri, davranışı,
roftan vo s.) haqqinda başqa adama da molumat vero bilor. Belo şifahi hcsabat-
lar psixoloqlar üçün do maraqlıdır. Lakin bu zaman onlar özünümü-şahidodən
metod kimi istifado etmir, insamn özü haqqındakı şifahi hesabatlarını ilkin
köməkçi material kimi todqiqat obyektinə çevi-rir, onu yeno do obyektiv
metodun montiqino miivafiq olaraq işin nəticəsinə görə qiymotləndirir.
Əsl elmi psixologiya obyektiv todqiqat metodlanna istinad edir. Şüur vo
foaliyyotin vohdoti, psixika vo şüurun fəaliyyətdo in-kişafı prinsiplori digor
prinsiplorlo birlikdo psixologiyanin todqiqat strategiyasini miioyyon edir. Xiisusi
metodologiyamn da osas vozi-fosi mohz bundan ibarotdir.
III. Metodologiyani konkret metodiki priyomlarin mocmusu kimi
nəzərdən kcçirdikdə adoton psixoloji todqiqat metodikalarını aydınlaşdınrlar. Hor
bir psixoloji todqiqatin konkret metodikasi olur. Konkret todqiqat metodikasi
iimumi vo xiisusi metodologiya osasinda işlənilir. Onu hcç do todqiqat mctodlan,
proseduralan vo texnikasi kimi başa düşmok olmaz. Hor bir konkret todqiqat
meto-dikasinm nəzəri-metodoloji şortləri vardir ki, onlar iimumi vo xiisusi
metodologiyamn miiddoalanni oks etdirirlor. Konkret todqiqat metodikalanmn
spesifık cohotlori, hor şeydən ovvol, onlann komo-yilo holl edilon elmi vəzifənin
vo öyrənilən psixoloji hadisonin xarakteri ilo miioyyon olunur. Bu cohotdon
respublikamizin psixoloqlan torofindon miixtolif istiqamotlordo konkret todqiqat
metodikaları işlənilmiş vo miivoffoqiyyotlo totbiq olunmuşdur.
Konkret todqiqat mctodikasini işlorkən onun elmi xarakter da-şımasına
xiisusi diqqot yetirmok lazimdir. Bunun üçün psixologiyanin yuxarıda nəzərdən
keçirdiyimiz prinsiplori ilo yanaşı elmi idra-kın metodikasindan iroli golon,
todqiqatin somoroli olmasim şərtləndirən mcyarlan - metodun əsaslı olmasi
(validliyi), mötə-borliliyi, reprezentativliyi, informasiyanin doqiqliyi vo s.
nozoro alinmahdir. Bu meyarlar yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz bozi prinsiplor
kimi nisboton iimumi xarakter daşıyır vo elmi biliyin
106
M I I I
\tolif
saholorindo,
mosolon,
sosiologiyada,
demoqrafiyada,
pe-
daqogikada
vo
s.-do
elmi
idrakın
metodikasının
zəruri toloblori kimi
nozordo tutulur.
Homin meyarlara goro, todqiqat metodlan todqiqatin moqsod ve
vozifolorino miivafiq olmalidir, nozordo tutulan bu vo ya digor elamoti
miioyyon etmok vo ölçmək imkanı vermolidir (metodun validliyi). Konkret
todqiqat metodikasını elo işlomək lazimdir ki, o, hotta miixtolif şəraitdo tokrar
edildikdo, eyni notico almsin (todqiqatin mötəbərliyi). Bu cohotdon todqiqat
sahəsinin vo öyroniləcək adamlann miqdannin diizgün scçilməsi do miihümdür.
Xüsusilo kütləvi prosesləri todqiq edərkən, mosolon, rəyi öyrəniləcək adam-ları
elə seçmək lazimdir ki, bu zaman miixtolif sosial qruplann nis-boti diizgiin
nozoro alınsın (todqiqatin rcprezentativliyi).
informasiyanin doqiqliyi do böyük ohomiyyoto malikdir.
Psixoloji todqiqatda informasiyanin doqiqliyi öyrənilon adamlann miqdan
ilo bilavasito bağlıdır. Todqiqat prosesindo no qodor cox adam öyrənilsə,
informasiyanin doqiqliyi bir о qodor yiiksok olar.
Konkret psixoloji todqiqat metodikasında, şərti surotdo olsa da, dörd
mərhəloni fərqləndirmək olar.
Birinci mərhəlo hazırlıq morhələsidir. Bu mərholodə miixtolif yollarla
(müşahido, anket vo s.) ilkin molumat toplamhr: onlann osasinda todqiqatin
empirik (faktlann ayird edilmosi, todqiqat me-todlarının işlənilməsi), montiqi
(bir müddoadan çıxarılması, onlann arasinda olaqonin miioyyon edilmosi) vo
nozori (sobobin axtanl-ması, prinsiplərin aşkar edilmosi, forziyyo vo ya
qanunlann miioyyon edilmosi) vozifolori holl edilir. Bu zaman todqiqatin nozori
problemlorinin işlonilmosino xiisusi diqqot yetirilmolidir. Forziy-yonin formula
edilmosi psixoloji todqiqatda da miihiim yer tutur. Bir cox psixoloji todqiqatlann
miiasir tolobloro cavab vermomosi onlarda fərziyyənin olmamasi vo ya zoif
olmasi ilo bilavasito ola-qodardir.
Todqiqatin ikinci mərhələsi eksperimental xarakter daşıyır. Bu morholodo
todqiqatin konkret metodikasi reallaşdırılır. Yoni miixtolif metodlann totbiqi ilo
cmprik faktlar toplamr.
Todqiqatin üçüncü mərholosində todqiqat matcriallan komiy-yət
baxımından tohlil olunur. Dördüncü mərhələdə iso material-lar psixoloji
nozoriyyo osasinda şərh edilir, notico etibarilo forziy-
107 yonin düzgünlüyü vo ya sohv olmasi aydınlaşdırılır vo todqiqatin noticələri
şorh edilir.
§ 2. Psixologiyada todqiqat metodlanntn tosnifatt
Psixologiya elminin todqiqat metodlari muxtolifdir. Onlan aşa-ğıdakı dörd
qrupa bölo bilorik:
Birinci qrup metodlara müqayisəli, longityudal (uzunmuddotli) vo kompleks
metodlar daxildir. Onlar teşkilati metodlar adlanir. Todqiqat prosesi homin
metodlann köməyi ilo təşkil olunur: onlann somoroliliyi todqiqatin son (nozori
vo praktiki) nəticoləri ilə miioyyon olunur.
Ikinci. on geniş metodlar qrupu elmi matcriallar, faktlar oldo et-moyin
empirik üsullarından ibarotdir. Bu qrupa aşağıdakılar daxildir: a) müşahidə vo
özünümüşahidə; b) eksperimental metodlar: laborator, tobii vo s.; v)
psixodiaqnostik metodlar (tcstlor. an-ketlor, sosiometriya, intcrvyii vo s.); q)
foaliyyot prosesləri və mohsullarının tohlili priyomlari vo ya praksimetrik
metodlar (xronomctriya, profesioqrafik tosvirlor, molumatin, görülmüş işin, о
ciimlədən şagird işlərinin, miixtolif növlü əsərlərin və i. a. qiy-motlondirilməsi;)
ğ) modclleşdirmo (riyazi, kibernctik və i. a.); d) bioqrafik metodlar (insamn
hoyat yoluna aid faktların, tarixlorin vo hadisolorin, sənədlorin, şəhadətnamələrin
vo s. tohlili).
Nəzərdon kcçirdiyimiz mctodların hansılarından və песо istifado olunmasi
tədqiqatçının hansı toşkilati mctodlardan (müqayisəli, longityudal vo ya
kompleks) istifado etməsindon asılıdır.
Üçüncü qrup metodlar materialların işlonilməsi priyomlarını ohato edir.
Homin metodlar aşağıdakılardan ibarotdir:
a)
komiyyot (riyazi-statistik) tohlili;
b)
keyfiyyət tohlili (materiallar tip, qrup vo variantlara göro təsnif olunur.
tohlil ctmək üçiin sociyyəvi nümunolor seçilir və s.).
Dördüncü qnıp metodlar şərh metodlari adlanır. Onlar struk-tur vo genetik
metodlann miixtolif variantlarından ibarotdir. Bu metodlann kömoyilə öyrənilən
psixi proses vo ya xassonin, mosolon, tofəkkür, hafizo, toxoyyiil, qabiliyyotlor
vo s. strukturu tohlil olunur vo yaxud miioyyon bir yaş dövründə (tutaq ki, 3
yaşından 6 yaşına, 3 yaşından 10 yaşına, 3 yaşından 15 yaşına kimi) inkişaf
xiisusiyyotlori aydınlaşdırılır.
Beloliklə do miiasir psixologiyada todqiqatin biitiin silsilosini
108 ohato edon metodlar sistemi -
təşkilati. empirik, elmi materiallarin
komiyyət-keyfıyyət
tohlili
vo
interpretasiya metodlari yaranmışdır. Bu
metodlar
psixologiyanin
miixtolif
saholorindo - sosial, siyasi, hiiquq. ctnik,
əmək, yaş vo pcdaqoji psixologiyada,
eloco do başqa saholərdə öziinəməxsus
şokildə totbiq olunur.
§3. Psixologiyanin tədqiqat metodlari
(psixologiyada insamn psixi hoyalmi öyrənərkən faktik materi-allan osason
ikinci qmpa aid etdiyimiz metodlann vasitosilo topla-yirlar. Onlardan bəziləri ilo
tanış olaq. Elmin öyrəndiyi saho ilo olaqodar oldo edilon ilkin molumat
müşahidə, yoni bilavasito homin hadisəni nəzərdən kcçinrıok yolu ilo
müoyyon_e^TıJ\ Müşahi-do mctodu dedikdo psixi hadisolorin cəroyanına
miidaxilo ctmodon onu baş verdiyi tobii şəraitdo moqsodəuyğun vo miintozom
surotdo izlomok nozordo tutulur. Müşahido psixoloji faktlan öyronmok, tosbit
etmok üciin böyük ohəmiyyotə malikdir. Müşahido vasitosilo istor aynca bir
şəxsin, istorso do miioyyon qrupun psixoloji vo-ziyyoti barodo qiymotli
molumat oldo etmok miimkiindiir. Onun köməyilə insamn şoxsi vo ictimai
hoyatinda nozoro çarpan hadiso vo dayişiklikləri müoyyonləşdirmok olar.
C^lüşahidə mctodunun totbiqinin miioyyon şərtləri vardir:
1.
Müşahidə elmi cohotdon miihiim problemin öyrənilmosino yönəlməlidir.
2.
Müşahidə mütəşokkil və ardıcıl surotdo təşkil cdilmolidir.
3.
Öyronilən hadiso barodo daha ətraflı molumat oldo ctmək iiçün homin
hadiso miixtolif şoraitdo nozərdən keçirilmoli, ona to-sir edon bütiin amillor
otraflı vo doqiq surotdo aydınlaşdırılmalıdır.
4.
Elmi müşahidolərin nəticəlori doqiq surotdo qeyd edilməli vo lazım
goldikdə asanlıqla bərpa olunmalıdır.
5.
Müşahi4ə_iio onun nəticəlorinin tohlili müşahidəçidən ob-ycktivlik tələb
eeUr^
Müşahidənin etibarlı notico vcrməsi üçün qarşıya çox doqiq və aydın
məqsod qoymaqla yanaşı, miioyyon sxemdən do istifado etmok lazimdir. Bu
hom do müşahidə nəticələrini asanlıqla tosbit et-moyo kömok göstərir. Müşahidə
matcriallarını tosbit etmok üçün miixtolif texniki vasitolordon (maqnitofon. foto,
kino, stcnoqram. gizlin kinoya çəkmə, sosyazma vo s.-don) istifado edilir. Bu
zaman hadisolorin tobii gedişinə xələl gətirən heç bir horəkətə yol ver-
109 mək olmaz. Yəni üzərində müşahidə apanlan adamlar hansi niy-yətlə, nə
məqsodlə, nə üçün müşahidə edildiyini bilmoməlidir.
Tədqiqat prosesində müşahidə mctodundan miixtolif formalar-da istifado
etmok mümkündür. Son zamanlar uzunmüddətli (bir песо il orzindo apanlan)
müşahidoləro daha böyiik ohomiyyot verilir. 70-ci illorin ikinci yarısından
başlayaraq müşahidonin xiisusi bir növü kimi «iştiraklı müşahidə»dən» istifado
edilir. Belo müşahidə aşağıdakı kimi təşkil olunur: tədqiqatçı omək qnıplarında,
yaxud xüsusi dəstəlordo miixtolif miinasibotlori öyrənmək üçün homin sahədə
işə girir, müşahidə ediləcək hadisələrə qoşulur, yoni təbii prosesin iştirakçısı
olur. Bununla da hor hansi miihitdo foaliyyot göstorən adamlann keçirdikləri
hiss vo hoyocanlan bilavasito özü yaşamalı olur, onlann psixoloji voziyyotini
daha doqiq surotdo oy-rənmək, başa düşmok, mənalandınrıaq iiçün tobii proscsin
iştirak-çısına çevrilir.
Müşahidə metodu psixoloji hadisolor barodo miioyyon qodor qiymotli
material vero bilir. Lakin onun bir sıra nöqsanları da vardir. Bu nöqsanların bir
qismi müşahidə obyektinin xiisusiyyotlorin-dən asılıdır. Mosolon qrupda
şoxsiyyətlorarası miinasibotlorin biitiin çalarlarını (hotta iştiraklı müşahidədo
belo) əhatə etmok olmur. Burada vaxt amili do miihiim rol oynayır. Müşahidəçini
maraqlan-dıran cohotin özünü no zaman biiruzo verocoyini qabaqcadan mii-
əyyənloşdirmok çotindir, onu gözləmək lazım golir. İkinci qəbil nöqsanlar isə
müşahidoçinin öz foaliyyoti ilə olaqodardır. Onun təcrübə zənginliyi, işə
münasiboti, qarşıdakı todqiqatin moqsod vo vozifəsini kifayot qodor aydın dork
edo bilməsi, faktlan seçə bil-mək, mənalandınnaq, elmi tohlildən kcçirmok
bacarığı və s. müşa-hidoyə təsir edir. Deməli, müşahidə matcriallarının şorhindo
todqi-qatçının şoxsi keyfıyyotlorindən asılı olaraq miioyyon qodor sub-yektivlik
özünü göstəro bilir. Bundan başqa, müşahidə vasitosilo oldo edilon faktların
təbiiliyi ilə yanaşı, onlann no dərəcodə qanıı-nauyğun olduğunu
müəyyənloşdirmək, başqa sözlo, qanunauyğıın-luğu təsadiifdon ayırd etmok də
çətinlik törədir.
Bütiin bu çatışmamazlıqlar başqa metodlann, ilk növbədə ise
eksperimentlorin kömoyi ilə aradan qaldırıla bilor.
(jEksperimcnt m e t о d u müşahidodən fərqli olaraq nisboton qı-sa mucldətdo
daha doqiq nəticolər əldə etməyə imkan verir. Ekspe-riment zamanı alim-
psixoloq (eksperimentator) öyrənilocok ada-mın foaliyyot göstərmosi - hor hansi
bir eksperimental tapşırığı ye-
110 ппо yetirməsi ücürı şəraiti niyyətli surotdo yaradır və həmin şorai-ti istədiyi
vaxt dəylşırl)
Ekspcrimcntdə adoton iki kəmiyyoti - asılı olmayan (A) vo ası-lı (B)
kəmiyyotləri fərqlondirirlər.
Eksperiment zamanı alim-psixoloq A kəmiyyətini (iş şoraitini, iştirakçıların
tərkibini, hadisolorin ardıcıllığını, məsələnin xarakte-rıııi. təlimatı vo s.) doyişir,
bundan sonra isə В kəmiyyətində baş
vcron
dəyişikliklori miioyyon edir.
Beləliklə, ckspcrimcnt prose-iində A vo В kəmiyyətlori arasındakı asılılıq
öyrənilir: A kəmiyyə-tı В komiyyətindon ovvol golir və onun səbəbini təşkil edir,
В kə-miyyəti iso notico kimi özünü göstərir.
Eksperimentdo miixtolif cihazlardan, texniki vasitələrdən, şo-killordən,
mətnlərdən və s.-dən istifado olunur (şokil 20). Belo cksperimentlər adoton
laboratoriyalarda vo ya xüsusi otaqlarda apa-rılır (şəkil 39). Bu cəhoti nozoro
alaraq onlara laboratoriya eksperi-ıncnti deyirlor.
Göründüyii kimi, miişahidodon forqli olaraq ekspcriment za-manı tədqiqatçı
foal tərof kimi çıxış edir, miioyyon psixoloji hadi-wnin mahiyyətini izah
etməkdon ötrü zəruri olan şəraiti özü yara-dır.
Psixoloji hadisoləri todqiq etmək üçün eksperimcntin qoyuluşu bir sıra
çətinliklorlə olaqodardır. Eksperimentin obyckti sadəcə canlı orqanizm dcyil,
yüksok şüura malik insanlardır. ünlar əxlaq vo davranış normalan vo s. barodo
nəinki miioyyon bilikloro malikdir, hom do homin biliklorin monboyini vo
təşokkül yollarını bi-lirlor. Bu cohotlori do doqiq surotdo nozoro almaq vo
öyrənmək hec do asan deyildir.
Xüsusilə özləri üzərində eksperiment qoyulduğunu hiss etdik-do, onlann
rəftar vo davranışında, emosional aləmində istor-isto-moz miioyyon doyişiklik
baş verir. Bu da eksperimental şoraiti çə-linloşdirir. Homin çotinliyi aradan
qaldırmaq üçün nisboton siini •eciyyə daşıyan laborator eksperimentlo yanaşı
tobii eksperiment növündon do geniş istifado edilir (Tobii eksperiment ilk dofo
1910-cu ildo A. F. Lazurski torofindon totbiq olunmuşdur.)
Tobii ekspcrimentdo xiisusi eksperimental şərait yaradılmır.
Dostları ilə paylaş: |