4. Şüur psixikanın yüksək forması kimi
Psixikanın ən yiiksək səviyyəsini şüur təşkil edir. Şüur da psixika kimi
beynin funksiyasıdır. Lakin şüur obyektiv aləmin insana məxsus inikasıdır,
başqa sözlə, şüur, ancaq insana məxsusdur, hey-vanlarda şüur yoxdur. K.
Marks göstərirdi ki, monim mühitimə mo-nim münasibətim mənim şüurumdur.
Onun fıkrincə, hər hansı mü-nasibət mövcuddursa o, mənim üçün mövcuddur;
heyvan heç noyə münasibət bəsləmir və ümumiyyətlo «münasibət» bəslomir,
hcy-van üçün onun başqalarına münasiboti münasibət kimi mövcud de-ildir.
Şüurun spcsifık xüsusiyyəti nədon ibarətdir? K. Marks «Kapi-"» əsərində
şüurun ən başlıca xüsusiyyotini obrazlı şəkildə aşağı-kı kimi səciyyəlondirirdi:
«hörümçək toxucunun əməliyyatını atırladan bir əməliyyat icra edir, bal arası
da mumdan şan qayır-m.ısı ilə bəzi memar adamları utandınr. Lakin on pis
memar da ən xşı bal ansından lap əvvəldən bununla fərqlənir ki, memar hələ
umdan şan qayırmazdan əvvəl bunu öz beynində qayırıb hazırlamış olur. Əmək
prosesinin sonunda alınan nəticə artıq bu prosesin əvvəlində insanın
təsəvvüriində, yəni ideal surətdə nıövcud olur. İnsan nəinki təbiətin verdiyi
şeyin formasını dəyişdirir; təbiotin verdiyi şeydə öz şüurlu məqsədini də hoyata
keçirir, bu moqsəd bir qanun olaraq insan foaliyyətinin üsulunu və xaraklerini
müəyyon edir, insanın öz iradəsini bu məqsədə tabe etməsi tok bir hal dcyil-dir.
Əməyi icra edən əzaların gərginləşdirilməsindon əlavə oməyin sorf edildiyi
bütün müddət ərzindo müəyyən məqsod güdon irado do zoruridir ki, bu da işə
diqqət vennəkdo ifadə olunur, hom do əməyin məzmunu və onun icra üsulu
fəhloni nə qədər az maraq-landırırsa deməli, fəhlə öz iıziki və oqli qüvvələrinin
hərəkotindən ibarot olan omokdən no qodər az zövq alırsa, homin iradə do bir
о qədər dərəcədə zəruridir». Şüur obyektiv alomin ideal inikasıdır. K. Marks
şüurun mahiyyotini səciyyələndirərkən bu cəhəti xüsusi qeyd edir: əmək
prosesinin sonunda alman noticə artıq bu prosesin əwolindo insanın
tosovvüründə, yəni ideal surotdo mövcud olur.
Demoli «şüur lap əvvəldon ictimai molısuldur vo nə qədor ki, insanlar
mövcuddur, ictimai məhsul olaraq qalır» (K.Marks). Obyektiv alomin ideal
inikası kimi şüurun başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, о, ictimai-tarixi
mohsuldur, monşo etibarilə maddi is-tehsalla, ictimai praktika ilə bağlıdır.
İnsan nəyi isə «öz başında qu-randa» bir qayda olaraq ictimai təcrübədən,
comiyyotin tarixi inki-şafı gcdişindo bərqərar olmuş üsullardan, iş torzlorindən
və vasitə-lərindon istifado edir.
Tosadüfi dcyildir ki, K. Marks sonayenin tarixini insan mahiy-yəti
qüvvələrinin açıq kitabı, hissi surotdo qarşımızda duran insan psixilogiyası
adlandırmışdır. İnsanın fıkrən yaratdığı ideal surətlə-rin hoyata keçirilməsi
prosesi do ictimai xarakter daşıyır: о, ya mü-vafıq ideal surotlori başqa
adamlarla birlikdo həyata keçirir, ya da onun fıkrən yaratdığı surotlor başqa
Neandertal
yer о
13. İnsanın tokamülü prosesi.
adamların fəaliyyətindo hoyata keçirilir. İnsan, hətta tok olanda da başqa adam
onun «başında mövcud olur».
Bu məsələni başa düşmək üeün biz ictimai və fordi şüurun nis-bəti
mosoləsini aydınlaşdırmalıyıq. Psixologiya fərdi şüurun xüsu-siyyotlorini öyronir
(psixologiya elminin müoyyən sahələri, məsə-lən, sosial psixologiya ictimai
şüuruııun bozi aspcktlori ilə maraq-lanır). Lakin öz-özlüyündo götürülmüş hor
hansı bir tok adanu öy-rənmək yolu ilo şüurun inkişafını şərtləndirən
hərəkətvcrici qüv-
34 voləri, sosial amilləri aydınlaşdırmaq prinsip ctibarilə miimkün de-yildir.
İctimai şüur nədir? İctimai şiiur dedikdə bütövlükdə müəyyən cəmiyyət
üçün və ya müoyyən sosial qrup üçün səciyyəvi olan ba-xışlar, idcyalar nəzərdo
tutulur. Cəmiyyətdə ictimai şüur müxtəlif formalarda: ictimai-siyasi və hüquqi
nozoriyyələr vo baxışlar, fəl-səfə, əxlaq, incəsənət, din şoklindo meydana çıxır,
ictimai varlığı oks etdirib, ona fəal təsir göstoron bu formalardan hor birinin öz
inikas obyekti və üsulu vardır, hor biri insanların ictimai varlığına özünomoxsus
bir şəkildə təsir göstəıiı. Comiyyoti təşkil edon insanlar olmadan comiyyət
mümkün deyildir vo deməli, fordlərin şü-uru olmadan ictimai şüur da mümkün
deyildir.
Fərdi şüurun özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. ünun «tərcü-meyi-һаһ»
ictimai şüıırun «torcümeyi-halından» fərqlənir. Fərdi şüur adamın doğulması ili
və ölümü ilo birlikdə doğulur və ölüb ge-dir. Şüur fordin həyat yolunun
tokrarcdilməz əlamotlorini, torbiyə-sinin xüsusiyyətlorini, ona olan müxtolif
siyasi vo ideoloji təsirləri ifadə edir. Fərdi şüur və makro və mikromühitin (sosial
qrupun ho-yat şəraiti), homçinin, ailonin, dostlann, tanışların vo nohayot, şəx-si
həyat şoraitinin tösirinin nəticəsi kimi meydana çıxır. Fərdi şüur insanın inkişaf
səviyyəsi, şəxsi xarakteri vo sairo kimi amillorin də təsiri altında olur.
İctiıııai şüurla fordi şüur daim bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərir, qarşılıqlı
surotdo bir-birini zənginləşdirir. Hor bir insan bütün hə-yatı boyu başqa
insanlarla münasibətlori vasitəsilə, təlim, torbiyə yolu ilo ictimai şüur
normalarını mənimsəyir. Bu dialcktik proses-dir.
5. İnsanların omək fəaliyyəti
Şüur песо əmələ golmişdir? Onun yaranmasının başlıca şərti nodən ibarət
olmuşdur? Bu suallara cavab vermok üçün biz insanın tokamül prosesi vo onu
şərtləndirən amillorlə ümumi şəkildə olsa da tanış olmalıyıq.
Meymun və insan canlıların cyni bır dəstəsınə - primatlar dəs-utsino
daxildir. İnsanlar primatlar dəstəsində müstəqil ailə - homi-nid (latınca -
hominidas - homo insan deməkdir) ailəsini təşkil xlir.
Bu belə də olmalıdır, çünki insan özünün bütün xüsusiyyətləri-nə görə
primatlar dəstəsinin digər ailolərindən forqlənir. Müasir elmdə bu baxımdan üç
cohotə xüsusi diqqət yetirilir və onlara bir-likdə hominid Iriadası (üçlüyü)
dcyilir.
Hominid triadasına aşağıdakılar daxildir: a) dik (ayaq üstə) ye-rimo, b)
əllərin inkişafı, v) beynin inkişafı (nisbətən çox inkişaf et-miş böyük beyin).
Dik yerimə və əllorin inkişafı nəticəsində görmə, lamise və s. sahəsində
keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir; beynin hərəki mərkəz-ləri inkişaf edir.
İnsanın böyük yarımküroləri qabığının mühüm his-səsini əllərin, xüsusilo onun
insanda bütün digər barmaqlara qarşı qoyulan baş barmaqlann fəaliyyəti ilə
bağlı hüceyrələr, eləcə də nitq üzvləri əzələlorinin - dodaqlann və dilin
funksiyalan ilo bağ-lı hüceyrələr təşkil cdir. Beynin inkişafı zəminində isə
insanın psixi həyatı ycni keyfıyyətlər kosb cdir.
İnsanabənzər meymunlar və insan driopitekdən (ağac meymu-nundan)
əmələ
gəlmişdir. Onlann
fomıalaşması
prosesi
təxminən bnr milyon ilə
qodər dövrü əhatə cdir.
İnsanın ən qədim
əcdadlan
içərisində
a v s t r o p i t e k
(cənub mcymunu) və
p i t e k a n t r o p l a r (meymun-insan) özünəməxsus ycr tutur. Onfar
dripiteklərdən əmələ gəlmişdir. S i n a n t г о p (Çin adamı dcməkdir: qalıqları
Çindən tapıldığı üçün onu belə adlandınrlar) da meymun-insan qrupuna daxildir.
N e a n d e r t a l adam (qalıqları 1856-cı ildə Almaniyanın Ne-andertal
vadisindən tapılmışdır) və k r o m a n y o n a d a m (qalıqları 1886-cı ildə
Fransada Kro-Manyon adlı sahədə tapılıb) insanın sonrakı inkişafı mərhələlərini
xarakterizə edir (bax: şəkil 13).
İnsanın formalaşması prosesi haqqinda aydın təsəvvür əldə et-mok üçün
qədim insanlar iiçün səciyyəvi olan bəzi xüsusiyyətləri nəzərdən kcçirək.
Avstropitek yüksək inkişaf etmiş meymun idi. Təkcə onu qeyd etmok
kifayotdir ki, o, iki ayaq üstə gozirdi.
Pitekantropun bədon quruluşunda iso meymun vo insan ola-mətləri aydın
nozoro çaфırdı. Meymun beyninin cokisi 600 q oldu-ğu halda, onun beyninin
çokisi 800 - 900 q gəlirdi. Pitekantrop daş alotlordon istifado edirdi. Sinantropun
beyninin çəkisi daha da artmışdı: о, 1000 - 1200 q-a çatırdı. Sinantrop oddan
istifado edirdi; o, müxtəlif vo daha mükəmmol əmək alətləri hazırlayırdı.
36 adamlar iiziindo 300 -100 min il ovvol у aşam ı şdır. Onun bcyni daha da
inkişaf et-mişdi. Boyu 160-170 sm idi.
Kromanyon
adamlar yer üzündə
25 min il ovvol
meydana çıxmışdır.
Onlann
modo-
niyyoti yiiksok idi.
Məsələn,
k r o m a n y o n
adam
artıq
sü-
mükdən
istifado
edirdi. О müasir
adam
üçün
so-
ciyyovi olan bo-don
quruluşuna
malik
idi.
Kromanyon
adamı fiziki in-kişaf
xüsusiy-yətlərinə
göro müasir adam
ad-landırırlar. Əgər
biz kromanyon adamı bu baxımdan müasir adamla müqayisə etsək, onlann
demək olar ki, bir-birinə oxşadığını görə bilorik. Lakin kromanyon adam fıziki
baxımdan müasir adama bənzəsə do, psixoloji cəhətdən ondan köklü surotdo
fərqlənir. Bu о demokdir ki, kromanyon adam fonnalaşandan sonra, insanın
təkamülü sosial xarakter daşımışdır.
İnsanın təkamülü mürəkkob prosesdir. Biz burada beynin toka-
37 mülü proscsini xaraktcrizə ctmək
üçün bozi cəhətləri qeyd etmoyi
məqsodəuyğun sayınq. Bu baxımdan
aşağıdakılar maraqlıdır.
1.
Hominidlər dəstosindo təkamül prosesində beynin kütlosi tədricon
artır. Avstropitekin beynini əsas götürsək (kişi avstropitc-kin beyni 600 sm',
qadının beyni isə - 550 sm'-dir), pitekantropda müvafıq surətdo 56% və 67%,
neandertal adamda 144% və 131%, müasir adaında isə 164% və 168%
artmışdır. Müasir kişilərin beyni 1581,1 sm\ qadınlann beyni isə 1476,6 sm
3
-
dir.
2.
Andropitcklərdə beyin aromorfoz tipi üzrə inkişaf edir: bc-yindo
struktur (morfoloji) doyişikliklər baş verir.
Ən yeni elmi təsəvvürlərə görə, müasir insanın beyninin arxi-
tcktonikasının formalaşması əmok və nitq prosesi ilə bağlıdır:
a)
beynin həcmi, birinci növbədo, iki sahədo - əllərin həroko-ti ilə bağlı
olan aşarı gicgah sahəsində və nitqin hərokəti sahosin-do (Broka mərkozindo -
alın payının aşağısında yerloşir) intensiv surotdo artmağa başlamışdır.
b)
sonrakı ınərhələ nitqin anlaşılması ilə bağlı olan saholorin (buna
Vernike mərkəzi deyilir). gönnə, eşitmə və lamisə proscslə-rini tonzim edən
mərkozlorin inkişafı ilo xaraktcrizo olunur.
Klinik müşahidələr göstorir ki, insanda bu sahələrdo pozğun-luq əmələ
gəldikdə nitq pozğunluğu, mosələn, scmantik afaziya ilə noticəlenir.
v) insan beyninin formalaşmasının sonuncu morholosi isə alın payının
inkişafı ilə bağlıdır. Alın payı ibtidai mcymunların beyninin təxminən 10
faizini, ali mcymunlann 15 faizo qədorini, müasir insanın isə 30 - 33 faizini
təşkil edir.
Nəzərdən keçirdiyimiz materiallar insanın təkamülü prosesini xaraktcrizo
etsə də, şüurun yaranması şərtlorini öz-özlüyündə hələ aydınlaşdırmır.
Ulu əcdadlanmız sürü halında yaşayırdılar vo dik yerimoyi öy-ronınoyo
başlamışdılar. «Bununla da meymundan insana kcçmok üçün qəti bir addım
atılmışdır.» Lakin ulu ocdadlarımızın sürü ha-lında yaşaması vo dik yeriməsi
bioloji amillordir. Halbuki şüur ic-timai-tarixi hadisodir, öz-özlüyündo bu vo
ya digər bioloji aınil no qodor ohəmiyyətli olsa da, bu həlo şüurun yaranmasını
şortlondiro bilıno/di.
Ç. Darvin 1871-ci ildə nəşr olunmuş «İnsanın monşoyi və cin-si seçmo»
əsorində sübut etdi ki, insan hcyvandan omolə golmişdir. O, problemin bioloji
məsələlərini parlaq şokildə holl etdi. Lakin in-
38 sanın yaranmasının ictimai şərtlorini aydınlaşdıra bilmədi. Elmin bu
fundamental problemi ilk dəfo F. Engclsin 1876-cı ildə yazdığı «Mcymunun
insana çevrilmosi prosesindo əməyin rolu» adlı məş-hur əsərində özünün otraflı
hollini tapdı. F. Engels yazırdı: «Ağac-lara dınnaşan meymun sürüsündon insan
cəmiyyəti əməlo gəlincə-yə qodər, yəqin 100 min illər golib kcçmişdir; bu 100
min illərin isə ycr tarixindoki ohomiyyəti insan həyatındakı bir saniyənin əhə-
miyyotindon çox deyildir. Lakin hor halda bu cəmiyyət, nohayət, omolə
golmişdir. Bos, insan comiyyətini meymun sürüsündən fərqlondiron sociyyovi
əlaməti biz nədə görürük? Ə m о к d ə gö-rürük.»
F. Engels göstərir ki, «Əтəк bütün insan həyatmın birinci əsas sortidir, hom
do о dorəcodə belo bir əsas şərtdir ki, biz müəyyən monada demoliyik: insanın
özünü omok yaratmışdır.» О qeyd edirdi, əmək alotlər qayrılmasından başlanır.
Bu artıq şüurlu prosesdir. «Heyvan xarici tobiotdon istifado cdir vo sadəcə olaraq
özünün mövcud olması ilo bu tobiotdə doyişikliklər omələ gətirir; insan iso öz
yaratdığı dəyişikliklorlo tobioti öz moqsodlorino xidmot etmoyə məcbur edir,
onun üzərindo hökmranlıq edir.»
F. Enkels mcymunun insana çevrilmosi proscsini təhlil edərkən insan əlinin
inkişafına xüsusi diqqot yetirirdi. О göstorirdi ki, ol nə-inki əmək orqanıdır, о
homçinin omoyin mohsuludur. F. Engelsin fikrincə, olin inkişafı ilo birlikdo,
oməklə birlikdə başlamış olan to-biət üzorində hökmranlıq iroli atılan hor bir
ycni addım nəticosin-do insanın görüş dairosini genişlondinnişdir. İnsan təbiot
predmet-lorində daim yeni, о vaxta qodor məlum olmayan xassələr kəşf et-
mişdir.
Dcməli, əməyin inkişafı cəmiyyət üzvlorinin daha six birləş-məsinə kömok
ctmişdir. çünki onun sayəsində birgə fəaliyyət, qar-şılıqlı kömok halları daha tez-
tez baş verməyə başlamış vo hor bir аупса üzv bu birgə fəaliyyotin faydalı
olduğunu daha aydın dork etmoyo başlamışdır. «Qısa desok, təşəkkül tapan
insanlar о yerə catmışlar ki, onlarda bir-birino bir şcy söylomək təlobatı mcydana
golmişdir. Tolobat özünə orqan yaratmışdır. Mcymunun inkişaf ct-məmiş olan
xirtdəyi yavaş-yavaş, lakin dönmodən, modulyasiya yolu ilo, gctdikco daha artıq
inkişaf cdon modulyasiyaya keçmək üçün doyişilmiş, ağız orqanları iso tədricon
bir-birinin ardınca sə-hih səslər tələflüz ctmeyi öyrənmişdir». Deyilonlərdon
aydın olur ki, «əvvəlco omok, sonra iso onunla birlikdo solıih nitq elə iki ən
39 başlıca amil olmuşdur ki, bunların təsiri altında meymunun beyni tədricən
insan beyninə çevrilmişdir; bu bcyin meymun beynino nə qədər bənzəsə də,
böyüklüyü və mükomməlliyi cəhətdən ondan olduqca üstündür. Beynin daha da
inkişaf etməsi ilə yanaşı onun
9D
yaxm alətləri - hiss orqanları daha da inkişaf
etmişdir. Nitqin tod-ricon inkişafı eşitmə orqanımn müvafıq surətdo
təkmilləşməsi ilə müşayiət edildiyi kimi, ümumiyyotlə beynin də inkişafı,
bütövlük-do bütün hisslərin təkmilləşməsi ilə müşayiət edilmişdir. Qartal in-
sandan xeyli uzaq körür, lakin insan gözü şeylərdə qartal gözündən daha çox
əlamətləri ayırd edir. İtin iy hissi insanınkından xeyli iti-dir, lakin it, insan
üçün müxtəlif şeylərin müəyyən əlamətləri olan iylərin yüzdə birini də
forqləndiro bilmir. Meymunun ən kobud, ən ibtidai formada güclə malik
olduğu lamisə hissi isə ancaq insan oli-nin öz inkişafi ilə birlikdə, omək
sayəsində əmolə gəlmişdir.»
Əmok insanın ontogenctik (yunanca - ontos - fərd, genesis -doğulma,
mənşə, yəni fordin inkişafı deməkdir) inkişafının həlledi-ci amilidir. Bu, birinci
növbədə, əməyin özününün mahiyyəti ilə bağlıdır.
Əmək prosesində iki mühüm cəhoti fərqləndirmək lazımdır. İnsan, bir
tərofdon, əmək subyekti kimi çıxış ederək təbiətə təsir göstərir.
K. Marks göstərirdi ki, «əmək hər şeydon ovvəl insanla təbiət arasında baş
verən bir proscsdir, insanın öz fəaliyyoti sayəsində özü ilə təbiət arasındakı
maddəlor mübadiləsində vasitəçi olduğu, bu mübadiloni tənzim ctdiyi və onu
nəzarət altmda saxladığı bir prosesdir. İnsan özü təbiot maddəsino bir təbiət
qüvvəsi kimi qarşı durur. İnsan təbiət maddosini öz yaşayışına yararlı olan bir
formada mənimsəmək üçun öz bodənino mənsub olan təbii Cjüvvəlori: əl və
ayaqlannı, başını vo barmaqlarını hərəkotə gətirir. İnsan bu ho-rəkət vasitəsi ilo
xarici təbiotə təsir etməklə və onu dəyişdirməklə bərabər öz təbiotini də
dəyişdirir. О öz təbiətində mürgüləməkdə olan qüvvələri inkişaf etdirir və bu
qüvvolorin fəaliyyətini öz haki-miyyətinə tabe edir».
Müasir psixologiyada bu prosesi ümumi şokildə subyckt-ob-yekt (S -O)
münasiboti kimi təhlil edirlər. Lakin bununla yanaşı fundamental bir faktı
xüsusi qcyd etmok lazımdır: əmok prosesi birgə fəaliyyətdir. Burada məsolə
heç də hər hansı bir adamın omək proscsindo fıziki cohotdən inkişaf
ctməsindən getmir və ge-də də bilməz. Hor bir adamın istonilon hərəkəti
omək proscsindo
40 başqa adamı nəzərdə tutur. Əmək
proscsi
insanların
qarşılıqh
təsir
prosesidir. Əmok prosesinin tohlili
zamanı uzun müddot kifayot qodor
diqqot yetirilməmiş bu mühüm cohoto
müasir psixologiyada xüsusi əhəmiyyət
verilir: О subyckt-subyekt (S-S) disturu
ilə təhlil olunur.
6. Əşyavi fəaliyyətin ümumi quruluşu
Müasir psixologiyamn anlayışlar sistemində fəaaliyyət kateqo-riyası
mühüm yer tutur. Fəaliyyət dcdikdə insanın fəallığının özü-nəməxsus forması
nəzərdə tutulur. Çox maraqlıdır ki, dilimizdə f о a 1 i у у ə t sözü elə f ə а 1
sözündən əmələ gəlmişdir.
İnsanın fəallığı müxtəlif formalarda, mosələn, omək, təlim və ya oyun
formalannda özünü göstərir. Biz fəallığın bütün bu fonna-İannı - omək, təlim və
ya oyunun xüsusiyyotlərini foaliyyət termini ilə nəzərdən kcçirəcəyik. Bizi
burada onlardan hor birinin xüsu-si cəhotləri deyil, ümumi cəhətləri
maraqlandıracaqdır.
Fəaliyyət genetik cəhətdən əvvelcə praktik fəaliyyət kimi for-malaşmışdır,
onun əsasında isə tədricən nəzəri fəaliyyət təşəkkül etmişdir.
Praktik foaliyyət oşyavi foaliyyotdir. «Oşyavi» sözünün psixologiyada dəqiq
mənası vardır: praktik foaliyyət prosesində insan oşyalarla əməliyyat арапг,
onları fəaliyyət prosesindo dəyişorək dork edir və xarici aləmi daha adckvat
surətdə əks ctdirir. Belə fə-aliyyotə oşyavi foaliyyot deyilir.
Psixologiya elmi fəaliyyətin hansı cəhətlərini öyronir? Fərdi fəaliyyətin,
eləcə də birgə qrup (kollektiv) fəaliyyətinin psixoloji baxımdan özünəməxsus
strukturu vardır. Buraya nələr daxildir? Onların qarşılıqlı əlaqəsi necədir?
Fəaliyyətin struktur vahidləri песо əmələ gəlir? Psixi proseslor, hallar vo
xassolərin formalaşma-sı ve inkişafında fəaliyyətin rolu nədən ibarətdir və s.
Psixologiya elmi bu kimi mühüm məsələləri öyrənir.
Başqa sözlə, psixologiya foaliyyətin subyektiv cəhətini və ya planını tədqiq
edir; fəaliyyətin tədqiqi zamanı onu, birinci növbə-də, foaliyyətin motivləri,
moqsədləri, bu prosesdə: sensor, persep-tiv, mnemik, iradi, emosional vo b.
proseslərin, rolu funksiyaları, dinamikası maraqlandınr.
İnsanın foallığı iki formada özünü göstorir: xarici (fıziki) vo da-
41 xili (psixi) foallıq. Bu baxımdan
fəaliyyət insanın daxili (psixi) vo xarici
(fiziki) foallığının vohdoti kimi özünü
göstorir. Demeli, foa-liyyot insanm dork
olunmuş moqsodi ilo tonzim edilon
daxili (psixi) vo xarici (fiziki) fəallığıdır.
Golin, indi bu torif əsasında fəaliyyətin strukturunu ümumi şokildə təsvir
edok:
İnsanda müoyyən bir motiv əməlo gəlir. Onu təmin ctmok üçün insan öz
qarşısına moqsəd qoyur və məqsodo müvafiq olaraq müəyyən işlər görmoyə
başlayır.
İnsan öz məqsədini müoyyən bir konkrct şoraitdə həyata keçi-rir, şəraitdon
asılı olaraq moqsodi hoyata keçirməyin üsullan mü-əyyon olunur: eyni bir iş
konkret şəraitdən asılı olaraq miixtolif iisullarla icra cdilo bilor.
Bir cohoti do aydınlaşdıraq: fəaliyyətin moqsodi birdən-birə oldo cdilmir:
insan, acloton öz qarşısına qoyduğu ümumi moqsodi konkrctləşdirir, onlan aralıq
moqsədlərə və ya cari moqsədlorə bö-liiı: aralıq moqsodlərin xarakterindon asılı
olaraq eyni bir fəaliyyət miixtolif formalar kosb edir. İnsan bu zaman isin
noticolorini onun moqsodi ilo müqayisə edir, qiymotlondirir vo nöqsanları
aradan qaldinr.
Biz insan foaliyyolinin hor bir növünü bu sxem osasinda tosvir edo
bilorik. Golin fikrimizi konkretləşdirmək üçün fəaliyyotin tor-kib hissolori ilo
ayn-aynliqda tanış olaq. Bu baxımdan aşağıdakıla-n qeyd edo bilorik:
1. Motiv-məqsəd foalivvotin özünəməxsus vektorunu əmə-lə gətirir, bu
iso öz növbosində onun istiqamotini, cloco do sub-yektin fəaliyyət proscsindo
göstərdiyi səyin dorocosini miioyyon cdir. Psixoloji tədqiqatlar (B. F. Lomov
vo b.) göstorir ki, foaliyyot prosesindo formalaşan vo inkişaf edon psixi proses
vo hallann bii-tiin sistemi bu vaktor vasitəsilo təşkil olunur.
Motiv insani foaliyyoto tohrik edon amilloro aiddir. Onun osas
funksiyasi da, birinci növbodo, bundan ibarotdir. Lakin psixoloji baxtmdan
onun ohomiyyoti daha böyükdür; motivin əmolə golmo-si ilo foaliyyot
özünəmexsus emosional boya kosb edir, insan foaliyyot prosesindo meydana
cıxan cotinliklore do özünəmoxsus mii-nasibot bəsləməyo başlayır... Bu
monada da motivsiz foaliyyot yoxdur vo ola da bilmoz. Lakin bir cəhət
aydmdir: foaliyyotin konkret xarakteristikasi motivlo deyil, moqsodlo
miioyyon olunur. Birtorofdon, eyni bir motiv miixtolif fəaliyyotlor vasitosilo
hoyata
42 kecirilo bilor. Digor torofdon, eyni bir motiv zəminində müxtəlif
moqsodlor formalaşa bilor vo oslindo do formalaşır. Bu о dcmok-dir ki,
motiv bir növ «çoxvalentlidir». Eyni bir moqsodin miixtolif motivlərlə bağlı
olması da mümkündür. Dörd adam təsəvvür edok. Onlann dördü do, tutaq
ki, qarşısına eyni moqsod - televizorun an-tenasini diizoltmok moqsodi
qoymuşdur. Golin, onlan bu işi gör-moyo tohrik edon motivlərə diqqət
yetirək: onlardan birincisi özü-nün tələbatını təmin etmok istəyir, ikincisi
başqa adamlara, məsə-lən, televizorda futbola baxacaq uşaqlanna sevinc
bəxş etmoyə ça-lışır, üçüncüsü, dəfələrlə ondan antenanı tomir etməyi xahiş
etmiş qonşudan canını qurtanrıaq üçün işo başlayır, dördüncüsü sadəcə
olaraq öz qonşuluq borcunu yerino yetirir və s.
Foaliyyotin motivi ilo moqsodi nisbətən sadə hallarda məz-mun etibarilə
uyğun gəlir. Foaliyyot mürokkəbləşdikcə onlann da qarşılıqlı əlaqosinin
xaraktcri doyişir. Bir sıra hallarda iso motiv
məqsodo çevrilir.
Moqsod hom pcrseptiv (qavrayış, surot, hom surət - təsəvvür, hom do
müəyyən «məntiqi konstruksiya» (hökm vo oqli notice) sistcmi kimi meydana
çıxa bilor. Insan foaliyyot prosesindo bütün əməliyyatları bu surətlər vo ya
«konstruksiyalar» vasitosilo yerino yctirir. Bu monada da moqsod foaliyyot
prosesindo operativ surot vo ya konstruksiyalar kimi çıxış edir. Foaliyyotin
planlaşdırılması, qorar qobulu, cari infonnasiyalann işlənilməsi, noticələrin
yoxlan-ması, işin toshihi - bunların hamısı operativ obraz vo ya konstruk-siya ilo
bağlıdır.
2.
Dostları ilə paylaş: |