Mövzu Statistika elmi haqqında anlayış, onun predmeti və statistik fəaliyyətin təşkili



Yüklə 1,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/18
tarix21.04.2017
ölçüsü1,48 Mb.
#14978
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18

                                          

∑ (y- y)

 2

 



 

                                         σ



2

 ═  ────── ; 



                                                      n 

 

    



Orta kvadratik uzaqlaşma aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:  

 

                                          



∑ (y- y

t

)



 2

 

 



                                     σ

 ═       ────── ; 



                                                            n 

 

    



Nəzəri  səviyyələr  şıranın  həqiqi  saviyyələrinə  yaxınlaşdıqca  variasiya  əmsalının  kəmiyyəti  müvafiq 

olaraq azalır. Sıranın  həqiqi  səviyyələrinin  nəzəri səviyyələrdən uzaqlaşmalarının tə-sadüfiliyi  haqqında 

hipolezi  yoxlamaq  üçün  çox  uzun  dövr  üçün  dinamika  sırası  götürmək  lazımdır.  Riyazi  statistikada  sü-

but  edilmişdir  ki,  çox  götürülmüş  müşahidə  məlumatı  əsasında  təsadüfi  kəmiyyətlərin  bölgüsü  normal 

bölgüyə  yaxın  olur.  Təsadüfi  kəmiyyətiər  normal  bölgü  qanununa  tabedirlər.  Sıra-nın  səviyyələrinin 

tərəddüd  göstəriciləri  təsadüfi  tərəddüdlərin  kəmiyyətini  qiymətləndirməyə  və  hamarlaşdırmanın  hansı 

tən-lik əsasında aparılmasını müəyyənləşdirməyə imkan verir. 

    Mövsümi tərəddüdlərin öyrənilməsi. Mövsümlərin dəyişməsi ilə əlaqədar il ərzində hadisələrdə az çox 

sabit tərəddüdlər mövsümilik adlanır. İl daxilində məlumatlara nəzər yetirdikdə sosial-iqtisadi hadisələrin 

səviyyələrinin  müəyyən  dövrdə  art-masına,  müəyyən  dövrdə  isə  azalmasına  təsadüf  edilir.  Belə  tə-

rəddüdlərə  insan  fəaliyyətinin  bütün  sahələrində  təsadüf  olu-nur.  Belə  tərəddüdlər  mövsümiliklə 

əlaqədardır.  Xalq  təsərrüfa-tının  bütün  sahələrində,  xüsusilə  kənd  təsərrüfatında  və  kənd  təsərrüfatı 

məhsullarının  emalı  ilə  məşğul  olan  yüngül  və  ye-yinti  sənaye  sahələrində  mövsümilik  daha  çox 

müşahidə olu-nur. Əmtəələrə olan tələbatın ödənilməsində də mövsümi tərəd-düdlər baş verir. Mövsümi 

tərəddüdlər  müəssisələrin  istehsal  fəaliyyətinin  nəticələrinə  mənfi  təsir  edən  amildir.  Belə  ki,  mövsümi 

tərəddüdlər  əsas  istehsal  fondlarından  və  işçi  qüvvə-lərindən  optimal  səviyyədə  istifadə  olunmasına 

vermir. Bu da öz növbəsində  işçi axınının artmasına, əmək məhsuldarlığının aşağı düşməsinə, məhsulun 

maya dəyərinin yüksəlməsinə mən-fəətin azalmasına səbəb olur. Deməli, mövsümi tərəddüdlərin təsirinin 

yumşaldılması və yaxud aradan qaldırılması istehsalın səmərəlliyinin yüksəldilməsinə təsir edən bir amil 

kimi qiy-mətləndirilməlidir. Ona görə də dinamikanın xüsusi tipi olan mövsümi tərəddüdlərin ölçülməsi 

və  öyrənilməsinin  mühüm  əhəmiyyəti  vardır.  Mövsümi  tərəddüdlərin  ölçülməsi  metodu  aylıq  və  yaxud 

həqiqi  səviyyələrin  orta  kəmyyətlə,  hamarlaşdı-rılmış  səviyyələrə  müqayisəsinə  əsaslanır.  Mövsümi 

tərəddüd-lər  xüsusi  göstərici  olan  mövsümilik  indekslərilə  xarakterizə  olunur.  Mövsümilik  indeksləri 



69 

 

eyni  adlı  ayların  həqiqi  səviyyə-lərinin  orta  səviyyəyə  və  yaxud  hamarlaşdırılmış  səviyyələrə  nisbətən 



faizlə ifadəsinə deyilir.  

    Mövsümi tərəddüdləri aşkar etmək üçün adətən aylar və rüb-lər üzrə bir neçə ilin məlumatı götürülür. 

Ancaq bir neçə ilin məlumatı əsasında mövsümi tərəddüdlərin sabitliyi müəyyən edilə bilər. Bir neçə ilin 

məlumatı  əsasında  hesablanmış  möv-sümilik  indeksləri  ayrı-ayrı  illərin  təsadüfi  şəraitini  özündə  əks 

etdirmir. Mövsümilik indeksləri müxtəlif üsullarla hesablana bilər. Sosial-iqtisadi hadisələrin əsas inkişaf 

qanunauyğunluğu orta kəmiyyətlə  ifadə olunduğu halda (onların artma və azalma  meylində əhəmiyyətli 

sıçrayışlar olmadıqda), mövsümilik in-deksləri həqiqi səviyyələrin orta səviyyəsi ilə müqayisəsi əsa-sında 

müəyyən edilir.  

    Movsümilik  indeksləri  bir  neçə  ilin  məlumatı  əsasında  he-sablandıqda,  vəziyyəti  düzgün  xarakterizə 

etmək imkanı əldə edilir. Mövsümilik indekslərini bir neçə  ilin məlumatı əsasında hesablamaq üçün hər 

şeydən əvvəl, aylar üzrə verilmiş müvafiq illərin məlumatını cəmləmək lazımdır. 

     Dinamika sıralarının interpolyasiyası və ekstropolyasiyası haqqında anlayış. Sosial-iqtisadi hadisələ-

rin dinamikasının tədqiqində  müəyyən dövr daxilində  naməlum  səviyyənin tapılması dinamika sirasının

 

interpolyasiyası  adlanır.  Dinamika  sırasının  səviyyələri  sabit  dəyişərsə  sıranın  interpolyasiyasını  orta 



mütləq artım  və  orta illik artım sürəti əsasında aparmaq olar. Bu göstəricilər eyni keyfiyyətli dövr üçün 

hadisənin inkişaf qanunauyğunluğunu düzgün xarakterizə etmək imkanına malikdirlər.  

     Naməlum  səviyyənin  orta  illik  artım  sürəti  əsasında  hesab-lanması  həqiqi  səviyyəni  daha  düzgün 

xarakterizə etmək imka-nına malikdir. Sosial-iqtisadi hadisələrin dinamikasının tədqiqi və keçmiş sırada 

onların  əsas  xüsusiyyətlərinin  aşkar  edilməsi  sıranın  proqnozlaşdırılması  üçün  əsas  verir. 

Proqnozlaşdırma  sıranın  məlum  olmayan  gələcək  səviyyələrinin  müəyyənləşdi-rilməsi  əsasında  aparılır. 

Məlum  olmayan  keçmiş  və  gələcək  səviyyələrin  müəyyən  edilməsi  dinamika  sıralarının  ekstropol-

yasiyası  adlanır.  Dinamika  sıralarının  interpolyasiyası  və  eks-tropolyasiyası  keyfiyyətcə  eyni  dairələr 

əsasında  aparılarsa,  düzgün  nəticə  verə  bilər.  Uzun  müddətə  və  müxtəlif  inkişaf  qa-nunauyğunluqlarına 

malik olan dövrlər üçün dinamika sırala-rının ekstropolyasiyası  həqiqi  vəziyyəti düzgün xarakterizə  edə 

bilməz,  çünki  hadisələrin  dəyişməsinə  bütün  amillərin  təsirini  uzun  müddət  üçün  əvvəlcədən  nəzərə 

almaq  qeyri-mümkündür.  Ona  görə  də  proqnozlaşdırma  üçün  istifadə  edilən  dinamika  sı-ralarının 

ekstropolyasiyasını  qısa  müddətə  aparmaq  məqsədə-uyğundur.  Dinamika  sıralarının  interpolyasiyası  və 

ekstropol-yasiyası sıranın analitik metodla işlənilməsi əsasında aparıldıq-da daha düzgün nəticə verir. 

    Keçmiş  dövrlərin  inkişaf  meyli  əsasında  gələcəyin  proqno-zunu  vermək  mümkündür.  Dinamika 

sıralarının ekstropolya-siyası orta illik mütləq artım və orta ıllik artım sürəti əsasında da aparıla bilər. 



    İnkişafın  zamanda  müqayisəli  təhlili.  Ölkənin,  ayri-ayrı  ra-yonların  sosial-iqtisadi  göstəricilərinin 

zaman  etibarilə  müqa-yisəsi  dinamika  sırasının  müqayisəli  təhlili  adlanır.  Müxtəlif  öl-kələrdə  və 

rayonlarda  istehsal  olunmuş  eyni  növ  məhsulların  paralel  müqayisəsi  əsasında  fərqli  rayon  və  ölkədə 

istehsalın inkişafının hansı səviyyədə olduğunu xarakterizə etmək müm-kündür. 

     Dinamika  sıralarının  təhlilində  məlumatların  müqayisəli  olması  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Ona 

görə  də  məlumatların  nisbi  kəmiyyətlər  əsasında  müqayisəli  təhlilinin  verilməsi  məq-sədəuyğundur.  Bu 

üsula dinamika sıralarının eyni əsasa gətiril-məsi  deyilir. Bu  məqsədlə eyni  növ  hadisələr üzrə müxtəlif 

ol-kələrin,  rayonların  mə-lumatları  əsasında  əsas  qaydada  artım  sürəti  hesablanır,  yəni  hər  bir  sonrakı 

dövrün  səviyyəsi  100-ə  vurulur,  müqayisə  üçün  əsas  götürülmüş  dövrün  səviyyəsinə  bölünür.  Müxtəlif 

ölkələrin iqtisadi inkişaf məlumatlarının pa-ralel müqayisəsini verərkən istehsalın ümumi həcmi ilə bəra-

bər, əhalinin hər nəfərinə düşən istehsalın həcmini müqayisə etmək daha məqsədəuyğundur. Ölkələr üzrə 

orta illik artım sü-rətini və  orta illik nisbi artım göstəricilərinin paralel müqayi-səsi vəziyyəti daha aydın 

xarakterizə etməyə imkan verir. 

     Sosial-iqtisadi  hadisələrin  zamanda  müqayisəli  təhlilinin  ve-rilməsində  bir  ölkə  daxilində  dinamika 

sıralarının  eyni  əsasa  gətirilməsinin  də  mühüm  əhəmiyyəti  vardır.  Müvafiq  göstəri-cilər  üzrə  müqayisə 

üçün əsas götürülmüş dövrə görə artım sürətini hesablasaq dinamika sıralarını eyni əsasa gətirmiş olarıq.  



 

    III.Sosial-iqtisadi  hadisələrin  dinamikada  əlaqəli  təhlili  proqnozlaşdırma  işində  mühüm  əhəmiyyətə 

malikdir. İki və daha çox dinamika sırasının paralel müqayisəsi bu sıraların səviyyələrinin dəyişdirilmə-

sindəki uyğunluğu xarakterizə etməyə imkan verir. Dinamika sıralarının dəyişilməsində bu uyğunluq ha-

disələrin  yanaşı  inkişafının  nəticəsi  kimi  ola  bilər,  yaxud  həmin  sıralar  arasında  qarşılıqlı  əlaqələrın 

mövcud  olması  əsasında  baş  verə  bilər.  Dinamika  sıralarında  əks  olunan  hadisələr  ara-sında  əlaqələrin 

tədqiqi  nəzəri  təhlil  əsasında  mümkündür.  Korrelyasiya  metodunun  dinamika  sıralarının  təhlilinə  tətbi-


70 

 

qinin  bir  sıra  xüsusiyyətləri  vardır.  Həmin  xüsusiyyətlər  nəzərə  alınmadıqda  di-namika  sıraları  arasında 



əlaqəni  düzgün  qiymətləndirmək  müm-kün  deyil.  Əlamətlərin  qarşılıqlı  əlaqələrinin  öyrənilməsindən 

məlumdur  ki,  hər  bir  əlamət  bir  çox  səbəblərin  təsiri  nəticəsində  dəyişir.  Dinamika  sıralarında  bu  

səbəblərə  hər  bir  sırada  vaxtın  dəyişilməsi  əlavə  olunur.  Dinamika

 

sıralarında  sıranın  səviyyə-lərinin 



dəyişilməsinə  digər  amillərdən  başqa  vaxt  amili  də  təsır  gostərir.  Vaxtın  dəyişməsilə  səviyyələrin 

dəyişilməsi  avtokor-relyasiyaya  gətirib  çıxarır.  Ona  görə  də  dinamika  sıralarının  sə-viyyələri  arasındakı 

korrelyasiya hadisələr arasındakı əlaqə sıx-lığını, onların hər birində

 

avtokorrelyasiya olmadıqda düzgün 



göstərmək imkanına malik olur. 

     Dinamika  sıralarının  əlaqəli  təhlilini  Azərbaycan  Respubli-kasında  2004-2008-ci  illərdə  bütün 

təsərrüfat  kateqoriyalarında  bitkiçilik  və  heyvandarlığın  ümumi  məhsulu  timsalında  izah  edək.  Kənd 

təsərrüfatının  ümumi  məhsulu  bitkiçilik  və  heyvan-darlıq  sahələrində  yaranır.  Heyvandarlığın  inkişafı 

bəlli səviy-yədə bitkiçiliyin inkisafından asılıdır. 2004-2008-ci illər ərzində  Azərbaycan Respublikasının 

bir rayonunun  bitkiçilik və  hey-vandarlıq  məhsullarının  istehsalı  müqayisəli qıymətlərlə  aşağı-dakı  kimi 

olmuşdur (cəd. 6.14)

 

Qarşılıqlı  əlaqədə  olan  dinamika  sıralarında  avto-korrelyasiya  mövcuddur.  Dinamika  sıraları  arasında 



qarşılıqlı əlaqəni öyrənmək üçün korrelyasiya təhlilinin tətbiqi dəyişən orta kəmiyyətlər arasında nisbətin 

vaxtla sabitliyini nəzərdə tu-tur. Belə bir sabitliyi saxlamaq məqsədilə dinamika sıralarının səviyyələrini 

analitik  hamarlandırma  metodunun  köməyi  ilə  iki  komponentə  ayırmaq  olar.  Hər  bir  sıranın  səviyyəsi 

dəyişən or-ta kəmiyyətlə (y



t

) təsadüfi kəmiyyətin (Ecəminə bərabərdir. Bu o deməkdir ki,                                       



                                   y = y

t

 + E.  

 

    


Təsadüfi  kəmiyyəti  (E)  avtokorrelyasiyaya  məruz  qalmadığı  halda,  sıranın  ümumi  meyli  güclü 

korrelyasiya olunur. Buradan aydındır ki, avtokorrelyasiya ilə tərtıb olunmuş təhrif olunma-yan dinamika 

sıraları arasındakı əlaqəni düzgün xarakterizə et-mək üçün hər bir sıranın səviyyəsindən ümumi meyli əks 

etdi-rən  trendi  kənarlaşdırmaq  lazımdır.  Heyvandarlıq  və  bitkiçilik  üzrə  xətti  trendlər  üçün  istifadə 

olunan düsturlar aşağıdakılar-dır: 

                                                   X



t

 = a

o

 + a

1

t. 

                                                     y



t

 = a

o

 + a

1

t. 

 

    Trendin  qiymətləri  müvafiq  cədvəllərinin  uyğun  sütunlarına  qeyd  olunmalıdır.  Hər  iki  sıra  üzrə 

trendlərin həqiqi səviyyə-lərindən uzaqlaşmalar aşağıdakı kimi müəyyən edilməlidir: 

 

        


birinci sıra üzrə:                       β X - X

t

  

        ikinci şıra üçün:                         X = y  - y

t

  

 

 

Müvafiq hesablamaları aparıldıqdan sonra korrelyasiya əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanmalıdır: 



 

                                                                    ∑ α ·  β         

                                                     r ═  ──────────   

                                                                  ∑α

2

  ·  ∑β

2 

    


 

Alınan  nəticə  qalıq  kəmiyyətləri  arasında  sıx  və  tərs  əlaqə  ol-duğunu  göstərəcəkdir.  Bu  o  deməkdir  ki, 

vaxta  görə    bitkiçilik  məhsulunun  artımı  heyvandarlıq  məhsulunun  artımı  arasında  düz  olmayan  nisbət 

vardır.  

    Dinamika sıralarının korrelyasiyasının birinci xüsusiyyəti avtokorrelyasiyanın mövcud olmasıdır. Ona 

görə  də  korrelyasiya  əmsalının  dinamika  sıralarının  səviyyələri  əsasında  deyil,  onların  ümumi  meyldən  

uzaqlaşmaları əsasında hesablamaq məqsədəuyğundur. Hər iki sıra üçün silsiləvi mütləq artım əsasında  

                                  



x

 = X



– X

i+1

  , 

                                  



= y



– y

i+1

  

  

korrelyasiya əmsalını hesablamaqla eyni nəticəni almaq mümkündür. Dina-



mika sırasının səviyyələrinin silsiləvi mütləq artımlarla əvəz etdikdə, hər bir dinamika sırasında avtokor-

relyasiyanın təsiri  mexaniki olaraq aradan qaldırilir. Dinamika sıralarında  vaxta görə dəyişilmə  xəttı ol-

duqda  birinci  fərq  qaydasında  avtokorrelyasiyanın  təsirini  aradan  qaldırmaq  olar.  Vaxta  görə  dinamika 

sırasının səviyyəsinin dəyişməsi parabolanın ikinci qaydası üzrə baş verdikdə, avtokorrelyasiyanın təsiri-

ni ikinci fərq (birinci fərqlərin arasındakı fərq) korrelyasiyanın köməyilə aradan qaldırmaq mümkundur. 

Birinci fərq korrelyasiya əmsalı aşağıdakı düsturla hesablanır:               

 

                                                            

∑∆ 

x

  · ∆ 

y

         

                                           r ═  ──────────  ; 

                                                     ∑∆

2

x

  ·  ∑∆

2

y 

 


71 

 

     Dinamika sıralarının səviyyələrində  avtokorrelyasiya olduğu kimi, avtoreqressiya da baş  verir. Avto-



reqressiya dinamika sırası səviyyəsi kəmiyyətlərini özündən əvvəlki səviyyələrdən  t-1, t-2, ...., t-p vaxt 

anında asılılığını ifadə edir. Belə asılılıq aşağıdakı hesablama ilə müəyyən edilir: 

 

                       y



t

 = a

o

 + a



y

t-1

  + a



y

t-2 

 + .....

 

  + a





y

t-p

    


      

 

Burada   t -  vaxt,                    p - dəyişən kəmiyyətlərin sayıdır.   



 

    Dəyişən  kəmiyyət  kimi  əvvəlki  dövrlərin  səviyyələri  y



t-1

,  y

t-2 

,.....,  y

t-p

    götürülür.  Hesablamalar  üçün 

avtoreqressiya  modeli əlverişlidir. Lakin burada aradakı dövrləri nəzərə  almadan gələcək dinamika sıra-

sının səviyyələrini hesablamaq olmaz. Avtoreqressiya modeli üzrə gələcək səviyyələrin hesablan-masını 

ancaq  ildən  ilə  tədricən keçmək  yolu  ilə  aparmaq olar. Bu zaman avtoreqressiya  modelinin parametrləri 

yenilərinin alınması ilə əlaqədar fasiləsiz olaraq dəyişir. Avtoreqressiyanın təhrifedici təsirini aradan qal-

dırmaq üçün reqressiya tənliyinə vaxt göstəricisini daxil etmək lazımdır. Onun nəticəsində əlaqənin həqi-

qi vəziyyətini aşkar etmək mümkün olur.  



 

    IV.Sosial-iqtisadi  hadisələr  arasında  qarşılıqlı  əlaqələri  öyrənmək  statistika  elminin  mühüm  vəzifələ-

rindən biridir. Sosial-iqtisadi hadisələr arasındakı əlaqə və asılılıqları öyrənmək mühüm əhəmiyyətə ma-

likdir. Sosial-iqtisadi  hadisələri qarşılıqlı əlaqədə  tədqiq etmədən onu tam öyrənmək, dərk etmək  müm-

kün deyildir. Hadisələrin dəyişilməsi və inkişafı əlaqə və asılılıq şəraitində baş verir. Ona görə də müasir 

dövrdə sosial-iqtisadi hadisə  və proseslərə elmi rəhbərliyin həyata keçirilməsi əlaqə  və asılılıqları hərtə-

rəfli öyrənməyi tələb edir. Statistika qarşılıqlı əlaqələri öyrənərkən  ictimai  həyatdakı hadisələrin ümumi 

və qarşılıqlı əlaqələri haqqında sosial fəlsəfənin müddəalarını rəhbər tutur. Bu əlaqə və asılılıqların öyrə-

nilməsində statistika mühüm rol oynayır. 

    Sosial  fəlsəfə  sosial-iqtisadi  hadisələrin  dərk  edilməsini,  öyrənilməsini  onların  qarşılıqlı  əlaqədə  və 

inkişafda nəzərdən keçi-rilməsində görür. İctimai həyatda baş verən bütün hadisə və proseslər bu prinsipə 

uyğun olaraq bir-birilə sıx əlaqadə və asılılıqdadır ki, onların  belə qayda  ilə öyrənilməsi  müsbət nəticə-

lərə gətirib çıxarır. Tədqiqatçı əmək məhsuldarlığının dinamikasını məhsulun maya dəyərinin dinamikası 

ilə, əmək haqqının dinamikasını əmək məhsuldarlığının dinamikası ilə, məhsulun maya dəyərinin dinami-

kasını  məhsul  istehsalına  çəkilən  xərclərin  dinamikası  ilə,  məhsul  istehsalının  dinamikası  onun  bölgüsü 

və islehlakının dinamikası ilə və s. qarşılıqlı əlaqədə öyrənməlidir.  

     Sosial-iqtisadi hadisələr arasında qarşılıqlı əlaqələr və asılılıqlar mövcuddur. Ölkənin iqtisadi fəaliyyət 

sahələri arasında, eyni zamanda ayrı-ayrı sahələr daxilində mövcud olan hadisələr arasında çox sıx əlaqə 

vardır.  Həmin    hadisələrin  göstəriciləri  arasında  da  belə  qarşılıqlı  əlaqə  və  asılılıq  mövcuddur.  Sosial-

iqtisadi  hadisələrin dəyişilməsinə  səbəb olan əlamət-  amil (faktor)  əlaməti, amil əlamətlərinin təsiri  əsa-

sında dəyişən əlamət isə nəticə əlaməti sayılır.   

    Əsas  istehsal  fondlarının dəyəri  və  məhsul  istehsalının  həcmi arasında əlaqə  tədqiq edilərkən əsas  is-

tehsal fondlarının dəyəri amil əlaməti, məhsul istehsalının həcmi isə nəticə əlaməti kimi götürülür. Statis-

tika tədqiqatının mühüm vəzifələrindən biri hadisələr va onların göstəriciləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə və 

asılılıqları müəyyən etmək və onların sıxlıq dərəcələrini ölçməkdən ibarətdir.      

    Xarakterinə, istiqamətinə, analitik ifadəyə və s. görə əlaqələ-rin müxtəlif forma və növləri  mövcuddur. 

Hadisələr va onların göstəriciləri arasındakı əlaqə  və asılılıqların xarakterinə görə əlaqələr funksional və 

korrelyasiya  əlaqəsinə  ayrılır.  Məsələn,  dairənin  sahəsi  radiusun  kvadratı  ilə  düz  mütənasibdir  (S=πr

2

)

Burada radius amil əlaməti, dairənin sahəsi  isə  nəticə  əlamətidir. Funksional alaqə  dəqiq riyazi düsturla 

ifadə olunur: 

                                      

Y= f(x)  

 

     Sosial-iqtisadi hadisələrin əlamətləri arasında, funksional əlaqədə olduğu kimi, ciddi uyğunluq olmur. 



Burada amil əla-mətinin eyni qiymətinə nəticə əlamətinin müxtəlif qiymətləri uyğun gələ bilər (məsələn: 

eyni iş stajına və yaxud eyni ixtisas səviyyəsinə malik olan fəhlələrin müxtəlif əmək məhsuldar-lığı).  

     Korrelyasiya  əlaqə  formasında  bir  çox  amil  əlamətinin  də-yişməsinin  təsiri  nəticəsində  nəticə 

əlamətinin orta qiyməti də-yişir. Lakin əlamətlərin dəyişməsi  arasında  möhkəm  nisbət ol-mur. Məsələn, 

torpağa  verilən  gübrənin  miqdarı  ilə  bitkinin  məhsuldarlığı  arasında  korrelyasiya  əlaqəsi  vardır.  Eyni 

miq-darda  gübrə  verilmiş  müxtəlif  sahələrdən  müxtəlif  miqdarda  məhsuldarlıq  götürülə  bilər. 

Deyilənlərdən  belə  nəticəyə  gəl-mək  olar  ki,  nəticə  əlaməti  olan  buğdanın  məhsuldarlığına  (y)  amil 

əlaməti  olan  torpağa  verilən  gübrənin  miqdarından  (x)  başqa,  nəzərə  alınmayan  digər  amillər  də  (səpin 

müddəti,  tor-pağın  becərilməsi,  yağıntının  miqdarı,  yığım  müddəti  və  s.)  tə-sir  göstərir.  Ona  görə  də 

korrelyasiya  əlaqəsi  az  götürülmüş  iki-üç  əlamətin  qiyməti  əsasında  deyil,  çox  götürülmüş  müşahidə 

məlumatı əsasında özünü aydın büruzə verir. 


72 

 

     Onu da qeyd etmək lazımdır ki, korrelyasiya əlaqəsi tam ol-mayan əlaqədir. Ona görə də təhlil zamanı 



məlumat  çox  gö-türülsə,  həmin  amillərin  bir  çoxu  nəzərdən  keçirildiyinə  görə  əlaqə  tam  olmayacaqdır. 

Bu  korrelyasiya  əlaqəsinin  ikinci  mü-hüm  xüsusiyyətidir.  Əlaqələr  istiqamətlərinə  görə  düz  və  tərs 

əlaqəyə  ayrılır.  Düz  əlaqədə  həm  amil,  həm  də  nəticə  əlamətləri  eyni  istiqamətdə  dəyişir.  Düz  əlaqədə 

amil  əlamətinin  qiyməti  artdıqca  və  yaxud  azaldıqca  nəticə  əlamətinin  də  qiyməti  artır,  yaxud  azalır. 

Amil əlamətinin qiyməti artdıqca və ya azaldıqça nəticə əlamətinin qiyməti müvafıq olaraq azalarsa və ya 

artarsa, belə əlaqə tərs əlaqə adlanır. Düz və tərs əlaqə həm funksional, həm də korrelyasiya əlaqələrində 

mövcuddur. Deməli, düz əlaqə formasında amil əlamətinin qiymətinin artması əsasında nəticə əlamətinin 

fərdi  və  orta  qiymətlərinin  artması  meyli  müşahidə  olunur,  tərs  əlaqədə  isə  amil  əlamətinin  qiymətinin 

artması nəti-cə əlamətinin qiymətinin azalmasına və ya artmasına doğru meyl etməsinə səbəb olur.  

     Analitik  ifadəyə  görə  əlaqə  düzxətli  və  əyrixətli  əlaqəyə  ay-rılır.  Amil  əlamətinin  kəmiyyətinin 

artması və ya azalması nəti-cəsində nəticə əlamətinin kəmiyyəti müntəzəm olaraq artarsa, yaxud azalarsa, 

belə asılılıq düzxətli korrelyasiya asılılığı və  ya xətti əlaqə adlanır. Belə asılılıq riyazi cəhətdən düzxətli 

tənliklə ifadə olunur:      

  y

x

=a

o

+a

1

     Düzxətli əlaqənin koordinat sistemində qrafiklə təsviri düz xəttə yaxın olan birxətlə ifadə oluna bilər. 

Əgər  amil  əlamətinin  qiyməti  artdıqca  və  ya  azaldıqca  nəticə  əlamətinin  qiyməti  mü-əyyən  nisbətdə 

azalarsa  və  ya  artarsa  belə  korrelyasiya  asılılı-ğına  əyrixətli  əlaqə  deyilir.  Belə  əlaqənin  qrafiklə  təsviri 

əyri xəttə yaxın olan hər hansı qırıq xətlərlə ifadə oluna bilər. Ancaq funksional əlaqə analitik tənliklə də-

qiq  ifadə  oluna bilər, korrelyasiya əlaqəsi  isə  təqribi  ifadə  olu-nur. Korrelyasiya təhlilində  əgər bir amil 

əlamətilə  nəticə  əla-məti  arasında  əlaqə  öyrənilərsə,  belə  əlaqə  qoşa  korrelyasiya,  nəticə  əlamətinə  bir 

neçə amil əlamətinin təsiri öyrənildikdə isə belə asılılıq çoxamilli korreyasiya adlanır. 

    Sosial-iqtisadi  hadisələr  arasındakı  qarşılıqlı  əlaqə  və  asılılıqların  müəyyənləşdirilməsi  nəzəri  təhlilə 

əsaslanmalıdır. Nəzəri təhlil əsasında əmək məhsuldarlığı ilə məhsulun maya dəyəri, əməyin əsas istehsal 

fondları  ilə  silahlanması  və  əmək  məhsuldarlığı,  fəhlələrin  iş  stajları  və  əməyin  ödənişi,  əmək  məhsul-

darlığı və məhsul istehsalı arasında əlaqə olduğunu müəyyən etmək çətin deyildir. Məntiqi olaraq, əmək 

məhsuldarlığı  artdıqca  məhsul  vahidinin  maya  dəyəri  azalır.  Əməyin  kəmiyyət  və  keyfiyyətinə  uyğun 

ödənildiyini  nəzərə  alsaq, onda aydın olar ki, əmək  məhsuldarlığı artdıqca əmək  haqqı üzrə  məhsul  va-

hidinə çəkilən xərclər azalacaqdır. Beləliklə, bu iki göstərici arasında əlaqə olduğunu nəzəri cəhətdən sü-

but etdik. Bununla bərabər  ictimai  həyatda elə  hadisələrə  rast gəlmək olur ki, onların arasındakı əlaqəni 

nəzəri təhlil əsasında müəyyən etmək mümkün deyildir. Belə halda statistikanın köməyindən istifadə et-

mək lazımdır.   



Yüklə 1,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin