IV FƏSİL
GÖBƏLƏKLƏRDƏ SU REJİMİ
4.1. Suyun göbələk orqanizmində əhəmiyyəti
Su, miqdarına görə hüceyrənin əsas kimyəvi komponenti
sayılır. O, biokimyəvi reaksiyaların əksəriyyəti üçün mühit, bir
sıra reaksiyalarda isə substrat funksiyasını yerinə yetirir. Suyun
miqdarı ən az olan hallarda, maddələr mübadiləsi son dərəcə
zəifləyir. Hüceyrələrdə suyun miqdarı, onun tipindən və
göbələyin olduğu fizioloji şəraitdən asılı olaraq dəyişilə bilir.
Su, onda həll olan maddələrin bir hüceyrədən digərinə
keçməsi üçün mühit yaratmaqla, orqanizmdə temperaturu da
tənzim edir. Bundan başqa, su hüceyrədə fizioloji, biokimyəvi
proseslərin getməs üçün həlledici kimi də iştirak edir. Suyun
sıxılması az olduğundan o, göbələk orqanizminin quruluşunun
saxlanılmasında da mühüm rol oynayır. Bununla yanaşı, su
yüksək dərəcədə istilik tutumuna və istilik keçiriciliyinə də
malikdir.
Göbələk hüceyrələrində su, oksigen və hidrogen mənbəyi
rolunu da oynayır və həm də energetik reaksiyalarda, o
cümlədən, ATP-in əmələ gəlməsində də iştirak edir (ADP+P
⎯
⎯ →
⎯
−
O
H
2
ATP).
Digər mayelərdən fərqli olaraq (civədən başqa), suyun
səthi gərilmə əmsalı çox böyükdür (20
0
C-də bu əmsal 73
dina/sm-ə qədərdir).
Maye fazada su molekulları arasında əmələ gələn ilişmə
qüvvəsi kogeziya, maye faza ilə bərk faza arasındakı ilişmə
qüvvəsi isə aidgeziya adlanır. Hər iki hadisə, suyun göbələklərə
daxil olması və onların hərəkətində əhəmiyyət kəsb edir.
Suyun digər mühüm fiziki xassəsi onun qeyri-adi
dərəcədə yüksək dielektrik keçiriciliyidir. Suyun belə xassəsi,
onda həll olan və elektrik yükünə malik hissəciklər arasında
qarşılıqlı təsir qüvvəsinin nisbətən zəifləməsinə səbəb olur.
Suyun fizioloji cəhətdən ən mühüm xassələrindən biri də onun
qazları həll etməsidir. Bu xassə, duzlu məhlullarda kəskin
azalır. Bundan başqa, su göbələk orqanizmində fasiləsiz faza
yaradır.
Göbələklərdə suyun miqdarı, onların növündən, həmçinin
göbələk hüceyrəsinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq xeyli
dərəcədə dəyişilə bilir. Bir qayda olaraq, göbələklərin
mitsellərində suyun miqdarı, sporəmələgətirən
orqanlardakından çox olur. Mitsellərin bəzi formaları, tamamilə
suya batırıldıqda belə normal inkişaf edirlər. Lakin əksəriyyət
hallarda, suya batırılmış göbələk mitsellərində inkişaf zəifləyir.
Bunun əsas səbəbi, belə vəziyyətdə aerasiyanın pozulmasıdır
(oksigen çatışmazlığı).
Suyun, göbələk hüceyrələrində kəskin azalması da,
onların böyümə və inkişafına olduqca mənfi təsir edir. Müxtəlif
göbələklər üçün, suya tələbatın minimum həddi müxtəlifdir.
Məsələn, Meribius lacrymans göbələyi üçün minimum hədd
22%-dir. Bu göbələklər, ağacçürüdən növlərdən olub, özlərinə
lazım olan suyun bir hissəsini, tənəffüs prosesində əmələ gələn
suyun hesabına təmin edirlər.
Ağacçürüdən göbələklərdən Poria vaporariada inkişafı
təmin etmək üçün suyun miqdarı təxminən 35%, Coniophora
cerebella – göbələyində isə daha çox miqdarda su tələb olunur.
Göbələklərin mitsellərindən fərqli olaraq, onların
sporəmələgətirən orqanları suya qarşı az tələbkardır. Yalnız bə-
zi göbələklərdə sporların əmələ gəlməsi bilavasitə suda olur
(suda yaşayan göbələklərdə), lakin əksəriyyətində bu proses
hava mühitində baş verir. Göbələklərdə su rejiminin
formalaşmasında atmosfer rütubətinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Belə ki, göbələklərdə, ali bitkilərdən fərqli olaraq suyun
buxarlandırılmasının qarşısını alan və ya bu prosesi tənzimlə-
yən xüsusi uyğunlaşmalar yoxdur. Odur ki, havada rütubətin
azalması, sporların əmələ gəlməsini zəiflədir.
Lakin göbələklərin bəzilərində, məsələn, Erysiphaceaedə
atmosfer rütubəti 85%-ə nisbətən, 55% olduqda konidilərin
əmələ gəlməsi 2-3 dəfə çox olur. Analoji hadisə sporodinia
qrandis – göbələyində də müşahidə olunur. Bu hadisə, çox
güman ki, suyun göbələk səthindən sürətlə buxarlanması və
bununla
əlaqədar olaraq sporəmələgətirən havadakı
orqanlarında susorma qabiliyyətinin daha güclü olması ilə
bağlıdır.
Elə göbələklər də vardır ki, onlar su çatışmazlığına (kse-
rofit şəraitə) asanlıqla dözürlər. Bunlara, məsələn, Podaxaceae,
Geaster, Schizophyllum commune və başqalarını göstərmək
olar.
Ümumiyyətlə, göbələklərdə su rejimi mürəkkəb və mər-
hələli fizioloji prosesdir. Bu mərhələlər aşağıdakılardan
ibarətdir:
1) Göbələk hüceyrəsi tərəfindən suyun udulması;
2) Suyun orqanizmdə hərəkəti;
3) Suyun orqanizm tərəfindən buxarlandırılması.
4.2. Göbələk hüceyrəsi tərəfindən suyun udulmasının
əsas qanunauyğunluqları
Hüceyrə tərəfindən suyun udulması, əsasən osmos vasitəsilə
həyata keçir. Məlumdur ki, osmos, yarımkeçirici membranın
(biomembranın) iştirakı ilə baş verən diffuziyadır. Bu cür
membran, suyu yaxşı, onda həll olan maddələri isə qismən pis
keçirir.
Hər hansı məhlulun osmotik təziyqi (Ψ
*
), onda həll olan
hissəciklərin qatılığının (C) funksiyasıdır. Qeyri-elektrolitlər
üçün osmotik təzyiqi aşağıdakı formula ilə hesablamaq olar.
Ψ
*
= C · R · T və ya
Ψ
*
= C · 22,4 (0
0
C temperaturda)
burada: C - həll olmuş maddənin qatılığı-mol/l; T - mütləq
temperatur; R - qaz sabiti - 0,082 l. atm. dərəcə. mol
-1
.
Osmotik təzyiqlə suyun hüceyrəyə daxil olması sayəsində,
onun içərisində hidrostatik təzyiq yaranır. Belə təzyiqə, turqot
təziyiqi (P) deyilir. Həmin təzyiq, sitoplazmanı hüceyrə qılafına
sıxır və qılafın dartılmasına səbəb olur. Dartılmış hüceyrə qılafı
da (üfürülmüş futbol topu kimi), əks təzyiq (W) göstərir.
Turqor təzyiqi, əks təzyiqə bərabər olduğundan:
P = W yazmaq olar
(turqor təziyqi) = (qılafın təzyiqi)
Turqor təzyiqi, hidrostatik təzyiq olduğundan suyun hüceyrəyə
sonrakı daxil olmasına mane olur.
Suyun osmos təzyiqi vasitəsilə hüceyrələrə daxil olması
üçün lazım gələn təzyiq, osmotik təzyiqlə, turqor təzyiqinin
fərqinə bərabərdir. Bu fərqə hüceyrənin sorucu qüvvəsi (S) dey-
ilir.
S =
Ψ
*
- P
Potensial osmotik təzyiq (
Ψ
*
), hüceyrənin sorucu
qüvvəsindən (S) az olduqda xarici məhluldan su, hüceyrəyə
daxil olur, əksinə böyük olduqda isə su, hüceyrədən xarici
mühitə çıxır. Qeyd etmək lazımdır ki, osmotik təzyiq -
Ψ
*
,
sabit kəmiyyət deyildir. O, hüceyrə tərəfindən su udulduqca
azalır (durulaşma hesabına), lakin bir sıra hallarda mineral və
üzvi maddələrin aktiv daşıması sayəsində
Ψ
*
, müəyyən
səviyyədə də qala bilər.
Membranla əhatə olunmuş hüceyrə orqanoidləri də osmotik
təzyiqin dəyişilməsinə qarşı çox həssasdır. Məsələn, təcrid
edilmiş mitoxondrilər, təmiz suda və ya hipotonik məhlullarda
tezliklə dağılır.
Suyun osmos təzyiqi vasitəsilə udulması, hələ vakuollaş-
mamış hüceyrələrdə də baş verir. Belə halda yarımkeçirici
membran rolunu plazmalemma, osmotik təsiredici məhlul kimi
isə sitoplazma oynayır. Göstərilən halların heç birində sito-
plazmada hidratlaşma və digər şişmə prosesləri nəzərə alınmır.
Lakin osmotik proseslərin termodinamik izahı zamanı bu
amillər nəzərə alınır.
Termodinamik izah zamanı «sorucu qüvvə» anlayışı «suyun
potensialı» (Ψ
w
) anlayışı ilə əvəz olunur («suyun potensiallar
fərqi» anlayışının işlədilməsi daha düzgündür). Bu kəmiyyət,
suyun hər hansı yerdəki, məsələn, vakuoldakı kimyəvi poten-
sialı ilə (µ
w
), normal atmosfer təzyiqində təmiz suyun kimyəvi
potensialı (µ
ow
) arasındakı fərqi göstərir. Ona baxmayaraq ki,
µ
w
və µ
ow
kəmiyyətlərinin mütləq qiymətləri məlum deyildir,
lakin onların fərqini (µ
w
- µ
ow
) təyin etmək mümkündür. Həmin
fərq mənfi olur.
Məlumdur ki, kimyəvi potensial erq. mol
-1
-lə ölçülür. Su-
yun potensialını təzyiq vahidləri ilə ifadə etmək üçün (dina, sm
-
2
, erq. sm
-3
, belə ki, 1 dina=erq. sm
-1
) potensiallar fərqini, suyun
potensial molyar həcminə (mol. sm
-3
-ə) bölmək lazımdır.
w
ow
w
w
V
µ
µ
−
=
Ψ
Bu formulda parsial molyar həcm (
w
V
) sabit hesab olunur,
lakin
w
isə həmişə mənfi qiymət alır, çünki µ
ow
- kəmiyyət
adətən µ
w
- kəmiyyətindən böyük olur.
Osmotik (
*
) və turqor (P) təzyiqlərini müvafiq olaraq
p*
və
p
ilə əvəz etsək, onda suyun potensial tənliyi aşağıdakı
kimi olar:
- Ψ
w = -
Ψ
p*
-
p
Suyun potensialı anlayışından, nəinki osmotik hadisələrdə,
həm də şişmə proseslərində də istfiadə etmək olar.
Yüksəkmolekullu maddənin (şişən cismin) mayeni, yaxud
buxarı udmaqla həcminin artmasına şişmə deyilir. Şişmə
hadisəsi, kolloidal və kapillyar effektlərlə əlaqədardır.
Protoplazmada şişmənin kolloidal effekti, hüceyrə qılafında isə
hər iki effekt iştirak edir. Vakuolda bir qayda olaraq, şişə bilən
cisim olmur. Protoplazmanın şişmə halının, bütövlükdə
maddələr mübadiləsinin intensivliyi üçün həlledici əhəmiyyəti
vardır. Məlumdur ki, su, protoplazmada biokimyəvi
reaksiyaların və diffuziyanın getməsi üçün əlverişli mühit
rolunu oynayır. Bununla yanaşı, protoplazmatik zülalların
hidratlaşması hüceyrə orqanoidlərinin ultraquruluşunun və
onların funsional aktivliyinin saxlanılması üçün böyük
əhəmiyyət kəsb edir. Bir sıra hallarda suyun udulması, ancaq
şişmə yolu ilə həyata keçirilir. Su şişən cismə diffuziya
vasitəsilə daxil olur. Deməli, şişmənin sürəti də, diffuziyanınkı
kimi temperaturdan asılıdır.
Osmos və şişmə prosesləri arasında paralellik mövcuddur.
Belə ki, osmotik təzyiqə (
*
), müvafiq olaraq şişmə təzyiqi
( ) işlədilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, protoplazma nəinki təkcə şişə bilən
törəmədir, o həm də, osmotik məhluldur. Buna görə də,
hüceyrədə suyun potensialını ifadə edən tənlikləri aşağıdakı
kimi yazmaq olar:
vakuol (v): (
w
)
v
= (
p
)
w
+ (
p
)
protoplazma (pr): (
w
)
pr
= (
p
)
pr
+ (
p
)
hüceyrə qılafı (hq): (
w
)
hq
= (
r
)
hq
Burada:
r
- matrisa potensialı olub, suyun potensialının -
w
bir hissəsidir və mikroquruluşla əlaqədardır. Məlumdur ki,
mikroquruluş şişmə prosesinə çox böyük təsir edir.
Suyun miqdarı dəyişildikcə vakuol, protoplazma və hüceyrə
qılafı arasında da dərhal potensiala görə tarazlıq yaranır.
(
w
)
v
= ( )
pr
+ (
w
)
hq
Bu tənliyə görə, protoplazmanın şişmə halı, plazmatik
zülalların hidratlaşması, hüceyrə şirəsi qatılığının funksiyası
hesab olunur.
Hidratlaşma dedikdə, müxtəlif obyektlərdə, o cümlədən,
heterogen sistemlərdə (protoplazmada, hüceyrədə, torpaqda və
s.) suyun vəziyyətini ifadə etmək üçün işlədilən kəmiyyət başa
düşülür. Bu kəmiyyət su buxarlarının nisbi elastikliyi kimi
faizlə göstərilir. Hüceyrə tam turqor halında olduqda (Ψ
w
=0)
hidratlaşma 100%-ə çatır.
4.3. Suyun göbələk orqanizmində hərəkəti
Göbələk mitsellərinin ən kənar (xarici) təbəqələrindəki
hüceyrələrə su, torpaqdan osmotik təzyiqlə daxil olub apoplast
(hüceyrələrin qılafları və hüceyrə aralarının yaratdığı fasiləsiz
sistem) və simplast (hüceyrələrin sitoplazma vasitəsilə əmələ
gətirdiyi fasiləsiz sistem) ilə, orqanizmin digər sahələrinə doğru
hərəkət edir.
Lakin torpaqda su, bir neçə formada olur və onların heç də
hamısından göbələklər istifadə edə bilmirlər. Torpaq suxur-
larının tərkibində olan su, həmçinin də, torpaq kolloidlərindəki
hidratlaşma suyu çox möhkəm birləşdiyindən göbələklər
tərəfindən mənimsənilə bilmir. Lakin torpaqdakı məsamələrdə
olan və kapillyar suyu adlandırılan su, göbələklər üçün
asanlıqla mənimsənilir. Bunun üçün göbələklər, hər şeydən
əvvəl, torpağın və olduqları digər substratların (məsələn, ağac
qabığı, oduncaq və s.) sorucu qüvvəsini aradan qaldırmalıdır.
Bu qüvvə, potensial şişmə və osmotik təzyiqlərin cəmindən
ibarətdir. Torpaq və ya göbələyin olduğu substratın səthi qu-
ruduqca, onların sorucu qüvvəsi artır. Çox hallarda
p
*
5 -
atmosferdən az oduğu halda, şoran torpaqlarda bəzən 30 atm-
dən də çox olur.
Alçaq temperaturlarda suyun udulması və göbələk
orqanizmində hərəkəti zəifləyir. Bu halda suyun özlülüyü daha
da artır, protoplazmanın keçiriciliyi isə nisbətən azalır.
Suyun göbələyin bütün həcmi üzrə hərəkəti və paylan-
masında, su molekulları arasındakı ilişmə qüvvəsi (kogeziya)
və su molekulları ilə daşıyan səth arasındakı ilişmə qüvvəsi
(adgeziya) mühüm rol oynayır. Bu cür ilişmə qüvvələrini dəf
etmək üçün yüksək təzyiq (bəzən 35 atm.) tələb olunur.
Bununla bərabər, göbələk orqanizminin müxtəlif sahələrində
yaranan suyun potensiallar fərqi də, onun hərəkətinə imkan
yaradır.
4.4. Göbələklərin suyu buxarlandırması
Göbələklər tərəfindən suyun atmosferə buxarlandırılması –
transpirasiya prosesi, ali bitkilərdəkindən fərqlənir. Belə ki,
yaşıl bitkilərdə transpirasiya kutikulyar və ağızcıqlar vasitəsilə
həyata keçirilir. Göbələklərdə isə, yarpaqlar və bununla
əlaqədar olaraq ağızcıq aparatı olmadığından, odur ki, suyun
buxarlandırılması, orqanizmin bütün səthi üzrə baş verir.
Göbələk hüceyrəsinin qılafı, bəzi hallarda kutinləşir və ya mum
qatı, yaxud da yağla dolur. Odur ki, belə vəziyyətdə su qılafa
tamamilə hopa bilmir və qılafın səthindən buxarlanma
çətinləşir. Kutinləşmənin az və ya çoxluğundan asılı olaraq
buxarlanma təxminən 10% – 20% və daha çox ola bilər.
Göbələk səthindən suyun buxarlandırılması bir sıra şərtlərdən,
o cümlədən, havanın rütubətliliyindən, küləyin sürətindən, tor-
pağın və göbələyin olduğu substratın və qılafın tərkibi və quru-
luş xüsusiyyətlərindən asılıdır.
Göbələk qılafında, kutinləşən sahələrdə xüsusi kanalcıqların
olması buxarlanmanı həyata keçirən əsas mexanizm hesab ol-
unur. Belə kanalcıqlar vasitəsilə nəinki suyun buxarlanması,
həm də O
2
və CO
2
-nin də diffuziyası həyata keçirilir.
V FƏSİL
GÖBƏLƏKLƏRİN
BÖYÜMƏSİ, İNKİŞAFI VƏ HƏRƏKƏTLƏRİ
5.1. Böyümə anlayışı
Hər bir orqanizm fasiləsiz olaraq kəmiyyət və keyfiyyət
dəyişikliklərinə məruz qalır.
Böyümə termini, həmişə hansısa prosesin, hadisənin gös-
təricinin artması kimi izah edilir. Biologiyada böyümə adı
altında «canlı sistemlərin və onların hissələrinin quruluş və
həcmcə dönməyən artımı» başa düşülür. Böyümənin bu
tərifində onun yalnız inteqral və miqdarı keyfiyyəti nəzərə
alınır. Burada orqanizmin quruluş elementlərinin əmələgəlmə
sürəti və istiqaməti, bu proseslərin əsasını təşkil edən mürəkkəb
mübadilə reaksiyalırının xarakteri öz əksini tapmamışdır. Bəzi
hallarda böyümə orqanizmin ölçülərinin və çəkisinin artması
kimi göstərilir. Lakin bir sıra hallarda orqanizmin və ya
hüceyrələrin ölçülərinin artması onların çəkilərinin azalması ilə
bir vaxta düşür, yaxud da orqanizmdə quruluş elementlərinin
əmələ gəlməsi, çəkinin və həcmin sabit qalması şəraitində
meydana çıxır. Bütün bunlar ümumqəbulolunmuş böyümə
anlayışına tənqidi yanaşmağa əsas verir.
XX əsrin əvvəllərində İost (1903) göstərirdi ki, orqanizmin
ölçülərinin hər hansı artımı hələ böyümə deyil. O, qeyd edirdi
ki, böyümə zamanı xarici mühitdəki, qeyri-üzvi birləşmələr
canlı vəziyyətə keçir. Sonralar, İ.M.Şmalhauzen (1935)
böyüməyə belə tərif vermişdir. «Canlı varlıqların böyüməsi,
orqanizmin fəal hissəciklərinin kütləcə artımından ibarətdir. Bu
zaman orqanizmdə sərbəst enerjinin miq-darı yüksəlir».
Nəhayət, D.A.Sabinin böyümə prosesinə aşağıdakı tərifi
verdi: «böyümə – orqanizmin quruluş elementlərinin yenidən
əmələgəlmə prosesidir». Lakin bu tərif də yuxarıdakılardan
əsaslı şəkildə fərqlinmir. Ona görə ki, orqanizmdə əmələgəlmə
ilə yanaşı, həm də quruluş elementlərinin dağılması prosesi də
gedir.Bu proseslər arasında nisbətin subhüceyrə və molekulyar
səviyyələrdə miqdarı cəhətdən nəzərə alınması çox çətindir.
Beləliklə də, böyüməyə verilən təriflərin çoxluğu və
müxtəlifliyi, bu hadisənin özünün çoxcəhətli mahiyyəti ilə
əlaqədardır. Ümumiyyətlə, böyümə, bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə
olan fizioloji proseslərin məcmuu sayəsində yaranan inteqral
funksiyadır.
5.2. Böyümənin əsas qanunauyğunluqları və fazaları
Təbii şəraitdə hər hansı göbələyin inkişafı, əvvəlcə onun
mitsellərinin vegetativ böyüməsi, sonra isə bu və ya digər çox-
alma orqanının (sporəmələgəlmənin) əmələ gəlməsi ilə baş
verir. Bu zaman böyümə prosesi zəifləyir və bəzi hallarda hətta
tamamilə dayanır. Bu iki prosesin ətraflı öyrənilməsi göstərdi
ki, bitkilərdə olduğu kimi, göbələklərdə də vegetativ böyümə
ilə generativ orqanların yaranması arasında antaqonistik
münasibətlər mövcuddur. Beləliklə də, göbələklərin vegetativ
və ya generativ orqanlarının böyüməsi prosesini izlədikdə
«böyümənin böyük dövrə» malik olduğunu aşkar etmək müm-
kündür. Bu təsəvvürə görə, orqanizmin ayrıca orqan, yaxud
onun sahəsinin böyüməsi əvvəlcə yavaş, sonradan isə sürətlə
gedərək maksimum qiymətə çatır, bundan sonra tədricən yava-
şıyır. Beləliklə də, orqanizmin, yaxud ayrıca hüceyrənin
uzunluğunun, həcminin, çəkisinin və s. artımı S - şəkilli əyri ilə
xarakterizə olunur. Böyümənin siqmoidal gedişində əyrinin
yüksələn hissəsi eksponensial asılılığa tabe olur (şəkil 4) və
aşağıdakı düsturla ifadə olunur.
G = G
o
f
t
burada: G
o
- ölçmənin əvvəlindəki qiyməti, t - ölçmənin ba-
şlandığı vaxt; G – t zamanı ərzində ölçülən kəmiyyətin qiyməti;
f – sabitdir. Böyümənin eksponensial (loqarifmik) xarakterini
birhüceyrəli orqanizmlərdə (askomitsetlər, maya göbələkləri,
kif göbələkləri, xitridiomisetlər) daha aydın şəkildə görmək
mümkündür. Digər orqanizmlərdə olduğu kimi, göbələklərdə
də böyümə – embrional, uzanma və diferensasiya fazalarından
ibarətdir. Embrional böyümə özündə protoplazmanın artması və
hüceyrələrin bölünməsini birləşdirir. Protoplazmanın artması
nəticəsində yenicə bölünmüş embrional hüceyrə, yetkin em-
brional hüceyrənin ölçülərinə qədər böyüyür. Bu zaman bütün
plazmatik quruluş (məsələn, mitoxondrilər və s.), subquruluşlar
(məsələn, elementar membranlar) və maddələr (DNT, RNT,
züllallar, lipidlər və s.) miqdarı cəhətdən iki dəfə artır, başqa
sözlə, ana hüceyrədəki miqdarına çatır. Beləliklə də, proto-
plazmanın artması, bizə yaxşı məlum olan proseslərdən
ibarətdir: DNT-nin replikasiyası və DNT→RNT→zülal (fer-
ment) →məhsul, reaksiyalarının ardıcıllığı.
Diaqram.
Birhüceyrəli orqanizm kulturasında böyümənin
loqarifmik xarakteri. 1-laq-faza; 2-böyümənin
sürətlənmə fazası; 3-loqarifmik faza; 4-böyümə-
nin zəifləmə fazası; 5-stasional faza.
Bu reaksiyalar özlərində transkripsiya, trasnlyasiya və digər
fermentativ reaksiyaları da birləşdirir. Məhsul adı altında
bütün plazmatik quruluş və maddələr başa düşülür.
Embrional hüceyrələr üçün protoplazma və hüceyrə
nüvəsinin ölçülərinin müəyyən nisbətdə olması səciyyəvidir.
Protoplazmanın böyüməsi (artması) qurtardıqdan sonra
hüceyrə, yenidən bölünmə fazasına keçməklə ya embrional
halda qalır, ya da o, uzanma fazasına keçir və beləliklə də, sabit
toxumanın (yalançı toxumanın) hüceyrəsinə çevrilir. Proto-
plazmanın böyüməsi, bununla yanaşı həm də RNT-nin sintezi,
mitozun profazasında tamamilə dayanır. Bu zaman maddələr
mübadiləsinin intensviliyi xeli azalır. İki mitoz bölünmə aras-
ındakı dövrdə (interfazada) induksiyaolunan fermentin – timid-
inkinazanın iştirakı ilə DNT-nin replikasiyası (ikiləşməsi) baş
verir. Görünür timidinkinaza üçün məsul olan gen müvəqqəti
tənzim olunmaq xassəsinə malikdir. Həmin xüsusiyyət DNT-
polimerazaya da xasdır.
Hüceyrələrin bölünməsi, hər şeydən əvvəl, hormonlarla,
xüsusilə hibberelinlər və s. əlaqədardır.
Böyümənin ikinci fazası uzanmadır. Uzanma fazasında,
əvvəlki ölçüləri 5-10 mkm olan hüceyrə, öz ölçülərini 10-50
dəfə, bəzən daha da çox artıra bilir. Hüceyrənin uzanması
zamanı həcmin artması, əsas etibarilə vakuolların əmələ
gəlməsi nəticəsində suyun udulması ilə əlaqədardır. Uzanma ilə
gedən böyümədə protoplazmanın artmasından fərqli olaraq, çox
hallarda zülaların ümumi miqdarı artmır. Hüceyrə qılafının
kütləcə xeyli artması (onun tərkibinə daxil olan maddələrin
sintezi ilə əlaqədar olaraq) çox vaxt hüceyrənin bütün səthi üzrə
bərabər şəkildə paylanır.
Hüceyrənin uzanma fazasında turqor təzyiqinin azalması
sayəsində hüceyrənin sorucu qüvvəsi artır və nəticədə su
hüceyrə daxilinə dolur. Hüceyrəyə dolmuş su onu uzununa dar-
tır və böyük mərkəzi vakuolu əmələ gətirir. Buradan aydın olur
ki, uzanmaya səbəb olan ilk proses osmosdur. Suyun udul-
masından fərqli olaraq, hüceyrə qılafının sinrtezi və osmotik
təzyiqin tənzimlənməsi (osmotənzimlənmə) müəyyən
miqdarda enerji tələb edir.
Böyümənin üçüncü fazası – diferensasiya embrional hü-
ceyrənin ixtisaslaşmış hüceyrəyə çevrilməsinə deyilir. Bu faza
böyümə ilə yanaşı həm də hüceyrənin inkişafı proseslərini də
özündə birləşdirir.
Dostları ilə paylaş: |