Tofiq quliyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
yola vermək, qulağına catdırmaq, qocaya gülən özünə
55 gülər, öz gözündə tiri görmür, özgə gözündə qıl axtarır və s. ” [13, 95]. Göründüyü kimi, S.Cəfərov frazeologizimlər üçün əsas fərqləndirici əlamət kimi birləşmənin sabitliyini götürür. Onu da qeyd edək ki, müəllif öz fikrində bir qədər tərəddüd edərək az sonra yazır: “Ümumiyyətlə, frazeologiya az öyrənildiyindən onun əsas tədqiqat obyektini təşkil edən söz birləşmələri üçün də vahid konkret termin hələ yaradılmamışdır. Odur ki, bu birləşmələr tərkib hissələrinə bölünməyən söz birləşmələri, dəyişməz söz birləşmələri, frazemlər və s. kimi çoxlu terminlər vasitəsi ilə adlandırılır” [yenə orada, 96-97]. Frazeologiyaya aid tədqiqat işlərində daha cox sabitlik əsas fərqləndirici əlamət kimi qəbul edilir. Əslində, bu mövqe özünü doğrultmur. Məsələn, A.Şaxmatov dəmir yolu birləşməsində də sabitliyin əsas olduğunu qeyd edir. Burada sabitlik söz birləşməsinin ifadə etdiyi məfhumla bağlıdır. A.Şaxmatovun verdiyi başqa bir misalda – qızıl ordu birləşməsində isə birinci 56 tərəf müstəqil mənasında işlənmir, burada sözün semantikasında dəyişmə göz qabağındadır [155, 40]. Əlbəttə, verilən nümunələr bir daha sabit və qeyri-sabit söz birləşmələri arasındakı oxşar və fərqli cəhətlərlə bağlı müzakirə açmaq, frazeologizmlərin fərqləndirilməsində sabitlıyin kateqorial əlamət kimi götürülməsinə münasibət bildirmək məqsədi güdür. Frazeologiyada mübahisə doğuran ən kəskin problemlərdən biri sabitliyin frazeoloji vahidlər üçün kateqorial əlamət olub-olmamasıdır. Təəssüf ki, dilçilikdə sabitlik əlaməti frazeologizmləri müəyyənləşdirən əsas, bəlkə də yeganə meyar kimi qəbul edilmişdir. Nəticədə isə bir çox əlamətlər diqqətdən kənarda qalmış və frazeologiyanın hələ də dilçilikdə müstəqil bir şöbə kimi təsbit olunmasına imkan verməmişdir. Frazeoloji vahidlərin çox zaman “sabit birləşmələr” adı ilə verilməsi əslində onları həm forma, həm də məzmun baxımından donuq, dəyişilməz hesab etməyə səbəb olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, bir çox belə vahidlərin bu gün də 57 frazeologiyaya aid olub-olmamasına dilçilər hələ təminat verə bilmir [bax: 33, 7]. Ümumiyyətlə, frazeologizmlərə dil vahidi kimi yanaşmaq məqbul sayılmalıdır. Frazeologizm genetik baxımdan söz birləşməsidir. Məzmununa görə isə o, söz birləşməsinin birbaşa ifadə etdiyi mənadan fərqlənir. Frazeologizm, frazeoloji vahid sözlərin semantik cəhətdən sərbəst olmayan birləşməsidir. O, sintaktik quruluşuna görə ona yaxın olan söz birləşməsi və cümlə kimi nitq prosesində yaranmır. Frazeologizm dayanıqlı mənası olan müəyyən leksik-qrammatik tərkib kimi nitq aktında üzə çıxır. Leksik komponentlərinin mənalarındakı semantik sürüşmələr, dayanıqlıq və təkrar canlandırma işində frazeologizmin qarşılıqlı əlaqəli universal və fərqləndirici əlamətidir [154, 18]. N.Şanskinin frazeologizm və frazeoloji vahid anlayışları haqqında şərhini tamamilə əhatə edən və onu bir çox cəhətdən tamamlayan izaha M.Mirzəliyevanın yuxarıda xatırlatdığımız tədqiqat işində rast gəlirik: “Frazeoloji vahidlərin tərkibindəki sözlər arasında eyni 58 zamanda həm leksik, həm semantik, həm paradiqmatik, həm də sintaktik münasibətlərin mövcudluğu labüddür. Bütün bu münasibətlər isə frazeoloji vahidin öz üzərində cəmləşir. Frazeoloji vahidlərin tərkib sözləri – komponentləri arasındakı leksik, semantik, paradiqmatik və sintaktik asılılıq frazeologizmliyin mühüm cəhətidir” [33, 26]. Frazeoloji vahidlərin ümumi şəkildə təyin edilməsindən sonra artıq onların daxili bölgüsündən danışmaq olar. İstər Azərbaycan dilçıliyində, istərsə də xarici dilçilikdə frazeologizmlərin müxtəlif əlamətlər arasında daxili təsnifi verilmişdir. Daha çox yayılmış təsnifatlardan birində frazeologizmlərin beş növü göstərilir: idiomalar, ibarələr, hikmətli sözlər, atalar sözləri, zərbi-məsəllər [13, 97]. S.Cəfərov idiomları belə təyin edir: “Həqiqi mənalı sözlərin qarşılığı olub, onu məcazi məna ilə bildirən sabit söz birləşmələrinə idiom deyilir” [yenə orada]. İdiom yunan sözüdür. Dillə bağlılıqda bu, nitqin özünəməxsus ifadə vasitəsi anlamını verir. Yunan dilindən 59 alınmış bu sözün “idiom” mənası əvvəllər onun idiotizm variantı ilə ifadə edilmişdir. Sonralar kobud mənasına görə bu söz idiom termini ilə əvəz olunmuşdur. Mənbə dildəki mənasından görünür ki, idiomlar özünəməxsus, ayrıca mənası olan sözlərdir. V.V.Vinoqradov frazeoloji qovuşmanı idiom adlandırmışdır [101, 23]. Ənənəyə görə, başqa dilə dəqiq tərcümə oluna bilməyən dil vahidləri idiomlara aid edilir. İdiomun bu cür başa düşülməsi də onun həcminin genişləndirilməsinə şərait yaratmışdır. Beləliklə, idiom termini ayrıca sözlərlə [14, 169] yanaşı, bütöv ifadələrə də [134, 95] şamil edilmişdir. Maraqlı burasıdır ki, idiom terminini yalnız sabit söz birləşmələrinə aid edən alimlər arasında da fikir birliyi yoxdur. Məsələn, L.A.Bulaxovski bu terminlə V.V.Vinoqrqadovun frazeoloji bölgüsünə daxil olan Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|