Tofiq quliyev
İdiomlar dilin frazeoloji sisteminin bir hissəsi kimi
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. İdiomlar dilin frazeoloji sisteminin bir hissəsi kimi
Dilçilikdə frazeologiya müxtəlif istiqamətlərdə işlənmiş bir sahə olsa da, onunla bağlı mübahisəli məsələlər hələ də mövcuddur. M.F.Çernovun qeyd etdiyi kimi, dil haqqında elmdə ardıcıl frazeoloji nəzəriyyənin movcud olduğunu, xüsusən də başlıca problem olan frazeologiyanın predmeti məsələsinin həllinin tapıldığını deyə bilmərik. Zənnimizcə, dilçilər arasında frazeologizmlər haqqında vahid fikrin olmaması onun tədqiqat obyekti kimi mürəkkəbliyindən irəli gəlir. Frazeologiya tədqiqatçıların diqqətini hələ XVIII əsrdə cəlb etməyə başlamışdır. İlk dəfə “nitq ifadəsi” mənasında “frazis” termini M.V.Lomonosov tərəfindən 33 işlədilmişdir. M.V.Lomonosov rus ədəbi dilinin lüğətini tərtib edərkən belə hesab edirdi ki, lüğətdə “Rusiya zərb məsəlləri” (российские пословия), “frazeslər” və “idiomatizmlər” öz yerini tapmalıdır. Onun bu göstərişləri “Словарь Академии Российской” adlı lüğətdə (1784- 1794) nəzərə alınmışdır. Burada rus dilinin təkcə lüğət materialı yox, həm də frazeoloji materialı toplanmışdır. Sonralar müxtəlif frazeoloji materiallar izahlı, xüsusən də ikidilli lüğətlərdə öz əksini tapmışdır. L.V.Şerbanın haqlı olaraq göstərdiyi kimi, zəngin frazeologiya izahlı lüğətin ən zəruri mülkiyyəti, inventarıdır [157, 176]. Lakin frazeologiya nəzəriyyəsi məsələlərinə XIX əsrin 60-cı illərinə qədər xüsusi diqqət ayrılmamışdır. XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin 30-cu illərində müəyyən ifadələrin mənasının səciyyəsi haqqında alimlər tərəfindən dərin təhlillər aparılmağa başlandı. Rus dilinin tarixi frazeologiyasına aid İ.İ.Sereznyovskinin sanballı əsərləri meydana çıxdı. Frazeoloji vahidlərin struktur baxımdan öyrənilməsi İ.A.Boduen de Kurtenenin adı ilə bağlıdır. Elmi 34 fəaliyyətinin başlanğıcında Boduen de Kurtene alman dilində mühüm nəzəri məqalə yazmış və dilə sistem kimi baxaraq sintaktik cəhətdən üzvlənməyən ifadələri belə qiymətləndirmişdir: Avtomatik təkrar prosesində dil yaradılmasının olmadığı hallarda hətta bütöv cümlələr sintaktik cəhətdən bölünməzlik səviyyəsini qazana bilir. Onlar atalar sözləri, məsəllər, əzbərlənmiş şeirlərdir (заученные стихи) [97, 52-53]. Əlavə edək ki, müəllif “frazeologiya” terminindən istifadə etmir. F.F.Fortunatov ilk dəfə olaraq sabit söz birləşmələrini sözə və işarələr nəzəriyyəsinə münasibətdə tədqiq etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur. 1899-1900-cü illərdə müqayisəli dilçilik üzrə məsələlər kursunda müəllif dildəki sadə sözlərlə “qeyri-sadə”, yaxud “mürəkkəb sözləri” fərqləndirmişdir. Qeyri-sadə sözlərin belə növləri ola bilər: 1) qovuşuq sözlər, 2) qoşa sözlər, 3) qrammatik mürəkkəb sözlər, 4) tərkibi sözlər [148, 173]. Onun fikrincə, qovuşuq sözlər danışanın beynində iki və daha artıq sözə bölünür; bu zaman söz birləşməsinin mənası həmin sözlərin mənasından fərqlənir; beləliklə, qovuşuq 35 sözlər məna dəyişmədən onun tərkibinə daxil olmuş sözlərə bölünmür [yenə orada]. Alim sabit birləşmələri mənaca sözə, formaca isə söz birləşmələrinə bərabər tutur. Frazeologiya nəzəriyyəsinin formalaşmasında A.A.Şaxmatovun rolu böyük olmuşdur. “Rus dilinin sintaksisi” əsərində o, frazeologiya probleminə sintaktik aspektdə yanaşmış və bölünməz söz birləşmələri haqqında orijinal təlim yaratmışdır. O, bölünməz söz birləşmələrinin (неразложимые словосочетания) aşağıdakı tiplərini fərqləndirmişdir: 1) müasir sintaktik baxımından anlaşılmayan, qrammatik cəhətdən bölünməz söz birləşmələri: a) leksik cəhətdən müstəqil və b) leksik cəhətdən o qədər də müstəqil olmayan birləşmələr; 2) leksik cəhətdən və mənaca bölünməz söz birləşmələri: a) müasir sintaksis baxımından qrammatik bölünən söz birləşmələri: игральные карты və b) qrammatik cəhətdən bölünməz söz birləşmələri: спустя Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|