The series of the humanitarian

РЕЗЮМЕ 
Магсудов Эльбеи 
О путях и методах организации  работы, связанной с пунктуацией, в прочессе 
преподавания родного  языка 
 
В статье говорится о значении  и роли пунктуации не толыко в писменной, но и 
устной речи , исследуются возможности их совместного обучения , а также нашла  отражение 
методика организации работы по их обучению. 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
        
 

- 113 - 
 
 
 
 
 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
 
SƏDAQƏT HƏSƏNOVA 
Naxçıvan Müəllimlər  İnstitutu 
[e-mail] 
UOT:81 
İLYAS  ƏFƏNDİYEV  VƏ ƏDƏBİ DİLİMİZ 
 
 
Açar  sözlər: ədəbi dil, üslub xüsusiyyətləri, elmi-nəzəri  fikirlər, əsaslandırmaq. 
 
Key  words:  literaru  language,  stylistic  features,  scientific-  theoretical  view  points,  to 
ground. 
 
Ключевые  слова:  литературный  язык,  стилевые  особенности,  научно-
теоретические мысли, обосновывать. 
 
 
1930-1990-cı  illər  Azərbaycan  bədii  nəsrinin  inkişafında  qabiliyyətli  qələmi,  isti  ürəyi  ilə 
fəal  iştirak  edən  sənətkarlardan  biri  də  İlyas  Əfəndiyev  olmuşdur.  Onun  Azərbaycan  ədəbiyyatının 
bədii-obrazlı  fikir  tarixində  öz  yeri  və  bu  fikrin  zənginləşməsində  öz  payı  və  xaslığı  vardır. 
Yazıçının  nəsri  süjet  sahilləri  bəlli  olmayan  böyük  və  nəhayətsiz  bir  ümman  kimi  diqqəti  çəkir  və 
burada  hər  şey  ölçülü-biçilidir,  hər  şey  qaydasındadır.  Amma  ürəyin,  hissin,  duyğunun  qaydasından 
başqa,  burada  həyatın  öz  qanunauyğunluqları  və  reallıqları  da  mövcuddur.  Onun  yaradıcılığında 
bütün  hadisə  və  əhvalatlar  ürəyin  işığı  və  istisində  yazıldığından  səmimidir,  onlar  daha  çox  həyat 
faktlarına  söykəndiyindən  gerçəkliklərdən  ibarətdir.  Onun  yaradıcılığı  maraqlı  nitq  materialları, 
monoloq,  dialoq  və  poliloqlarla  zəngindir.  Bəzən  bunların  heç  birinə  yer  verilməsə  belə,  orada 
sözlər  danışır,  dillər  danışır,  ürəklər,  hisslər,  duyğular  dilə  gəlib  dialoqa  girir.  Və  bu,  poetik 
dilçiliyimizə  yeni-yeni  töhfələr  verir. 
 
Üslublar  içərisində  qədimliyi  və  fəallığı  ilə  seçilən  bədii  üslub  digər  üslublara  da 
əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir  edir.  Bu  proses  üslubların  bir-birinə  yaxınlaşması  və  birləşməsinə  səbəb 
olur.  Belə  ki,  ədəbiyyatımızda  elə  əsərlər  vardır  ki,  onların  üslubunu  ilk  baxışda  müəyyən  etmək 
olmur,  belə  ki,  onlarda  üslubların  sintezi  özünü  göstərir.  İlyas  Əfəndiyevin  əsərlərində  isə  ədəbi 
növlər  birləşir,  lirikliklə  epikliyin  sərhədini  ayırd  etmək  çətin  olur.  Əslində,  Azərbaycan 
ədəbiyyatına  nasir  kimi  gələn  İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığında  şair  və  nasir,  realist  və  romantik 
qələmləri  birləşir.  Hadisələrin  təhkiyəsində  hisslər,  duyğu  və  düşüncələr  önə  keçir.  Bütün  bunlar 
ədəbi-bədii  dilimizə  də  öz    təsirini  göstərir  və  onun  yeni  faktlarla  zənginləşməsində,  inkişafında 
müəyyən  dərəcədə rol oynayır  ki,  bu da bir  sıra  dil  özəlliklərinin  meydana  çıxmasına  səbəb olur.   
 
Sözsüz  ki,  hər  bir  sənətkar  ədəbiyyatda  müəyyən  qədər  rol  oynadığı  kimi,  ədəbi  dilimizdə  də 
öz  sözünü  deyir,  onun  maraqlı,  zəngin  faktlarından  istifadə  prosesində  özü  də  bilərəkdən  və  ya 
bilməyərəkdən  sözü  və  ya  ifadəni  o  vaxta  qədər  bəlli  olmayan  bir  mənasında  işlədir,  yaxud  dil 
faktlarından  elə  məqamlarda  istifadə  edir  ki,  müəyyən  yeniliklərə  səbəb  olur.  Bununla  da,  ədəbi 
dilimizə  xidmət  edir.  Bu anlamda,  İlyas  Əfəndiyevin  dil-üslub  xüsusiyyətləri  diqqəti  çəkir. 
 
İlyas  Əfəndiyev  təkcə  həyat  gerçəkliklərini  təsvir  etmir,  təkcə  bir  insan  ömrü  boyunca 
gördüklərini,  duyduqlarını  danışmır,  sanki  liriklik  baxımdan,  psixoloji  cəhətdən  onları  təhlil  edir, 
bədii  söz  qalasına  yeni-yeni  daşlar  qoyur,  onu  daha  da  ucaltmağa  çalışır.  Təsadüfi  deyil  ki,  lirik-
psixoloji  üslub  deyəndə,  ilk  olaraq,  İlyas  Əfəndiyev  yada  düşür.  İlyas  Əfəndiyevin  nəsri  mənəvi-
əxlaqi  axtarışlar  ədəbiyyatıdır,  canlılıq,  təbiilik,  reallıq,  güclü  hissiyyat  bu  yaradıcılığın  mayasıdır. 
Ona  görə  də  onun  dil-üslub  keyfiyyətləri  ədəbi  dilimizdə  də  dərin  izlər  buraxmışdır.  Onun  duyğu  və 

- 114 - 
düşüncələrinin    dərinliyini  ifadə  edən  nəsri  hisslərin,  duyğuların  nəsridir,  nəsrin  lirikasıdır,  epik 
növün  lirik  nəğməsidir.  Bu  nəğməni  oxuyan  İlyas  Əfəndiyevin  özü  və  obrazlarıdır,  onların  daxili 
nitqidir,  düşündükləridir,  özünün  özü  ilə  danışığıdır...və  nəhayət,  tərənnümün  təhlilidir.   
 
İlyas  Əfəndiyevin  dilində  diqqəti  daha  çox  çəkən  bədii  təkrarlardır.  Təkrarlar  obrazlılığın 
göstəricilərindən  biri  kimi  əsərin  bədii  dilinin  qüvvətlənməsində  böyük  rol  oynayır.  Məlumdur  ki, 
təkrarlar  bədii  dilin  obrazlılıq  keyfiyyətinin  fonetik  səviyyədə  göstəricilərindən  biridir.  Onlar  bədii 
dildə  ritmik  ahənglər  yaradaraq  obrazlılığın  səviyyəsinin  yüksəlməsinə  xidmət  edir.  Bədii  üslubun 
əsas  göstəricisi  obrazlılıq  olduğundan,  onu  yaradan  vasitələr  həmişə  ədəbi  simaların  diqqətində 
olmuşdur.  Bu  baxımdan,  İlyas  Əfəndiyevin  dil  və  üslub  keyfiyyətlərindən  danışarkən  təkrarları  da 
vurğulamaq  lazım  gəlir.  Bu  anlamda,  yazıçının  yaradıcılığından  alınmış  aşağıdakı  örnəklər 
maraqlıdır: 
 
Onu  yüz  dəfə  gözümün  qabağına  gətirmişəm,  yüz dəfə xatırlamışam, lakin heç kəsə heç nə 
söyləməmişəım (5, 7). 
 
Arxada  qalan  bu  böyük  şəhərə  mən  vaxtilə  necə  səssiz-səmirsiz  gəlmişdimsə,  indi  də  bu 
şəhərdən eləcə səssiz-səmirsiz  çıxıb gedirdim 5(, 9). 
 
Mən istəyirəm ki, yol uzansın, uzansın. Biz  əbədi olaraq elə beləcə gedək...(5, 12). 
 
İlyas  Əfəndiyevin  dil-üslub  faktlarındakı  özəlliklərdən  biri  budur  ki,  o,  əslində,  poeziyaya, 
lirik  növə  məxsus  olan  xüsusiyyətləri  epik  növə  gətirir.  Ona  görə  də  onun  nəsr  dili  təkcə  epik 
xarakter  daşımır,  onun  dilini  lirik-epik  dil  kimi  səciyyələndirmək  daha  düzgün  və  dəqiq  olar.  Bu 
anlamda,  daha  çox  poetik  dilin  özəlliklərindən  biri  olan  təkrarlar  yazıçının  dilindəki  lirizmi 
dərinləşdirir  və onun  təsir  və tərbiyəedici  gücünə  əsaslı  dərəcədə təsir  edir.   
Birdən  bu  kiçik  hadisə  nə  üçünsə  xəyalımı  çəkib  insanların  hələ  Yer  üzündə  yaşamadığı 
zamanlara  apardı.  Bu  geniş  çöllər, bu nəhayətsiz sükut, bu munis aydınlıq onda da var idi, indi də 
var(5, 10). 
Mənə  elə  gəlirdi  ki,  dünyada  zaman,  məkan  deyilən  şey  yoxdur,  bizim  ağlımızın  dərk  edə 
bilməyəcəyi  əbədi bir boşluq, bir intəhasızlıq  var (5, 10). 
Mən heç bir zaman ağlamamışam. Heç bir zaman öz taleyimdən inciməmişəm. Lakin heç bir 
zaman özümü indiki kimi yalqız hiss etməmişdim (5, 8-9). 
Örnəklərdən  göründüyü  kimi,  belə  təkrar  söz  və  ifadələr  sənətkarın  dil-üslub  özəlliklərinə 
xidmət  edən  faktlardandır. 
Azərbaycan  ədəbiyyatında  bədii  üslubda  yazan  sənətkarlar  çoxdur.  “İstər  tarixən  qədimliyi, 
istərsə  də  müasir  mərhələdəki  inkişafı  baxımından  bədii  üslub  ədəbi  dilin  digər  funksional 
üslublarından  seçilir.    Azərbaycan  yazılı  ədəbi  dilinin  təxminən  minillik  tarixi,  müəyyən  mənada, 
bədii  üslubun  inkişaf  tarixi  deməkdir  (2,  253).  Buna  görə  də  bədii  üslubun  ədəbi  dil  tarixində 
aparıcı  mövqe  tutması  realdır  və təbii  proseslərdən  biridir. 
İlyas  Əfəndiyev  əsərləri  ilə  yalnız  ədəbiyyatımıza  xidmət  etməmişdir,  o,  eyni  zamanda, 
dilimizin  də  qayğısına  qalmış,  ona  yaradıcı  münasibət  bəsləmişdir.  “Bədii  dilin  gözəlliyi  üçün  ilkin 
şərtlərdən  biri  onun  yaradıcılıq  məhsulu  olmasıdır.  Gözəl  bədii  dil  ustasının  səsi  gərək  min  şairin, 
min  nasirin  səsinin  içində  seçilsin”  (1,  21).  İlyas  Əfəndiyev  belə  sənətkarlardandır.  Onun  elə  bir 
əsəri  yoxdur  ki,  dil-üslub  xüsusiyyətləri  baxımından  diqqəti  çəkməsin.  Bu  keyfiyyət  onun  əsərlərini 
bir  əsrə  yaxındır  ki,  oxunaqlı  edib,  bu  əsərlər  müxtəlif  məclislərin  müzakirə  obyektinə  çevrilib. 
Sənətkar  çoxları  tərəfindən  mənfi  hesab  edilən  obrazların  müsbət  olduğunu  qəbul  edib  və  oxucunu 
buna  inandırıb.  Sözsüz  ki,  bu prosesdə dilimizin  zənginlikləri  onun  köməyinə  gəlib. 
İlyas  Əfəndiyevin  dilində  işlənmə  fəallığını  itirmiş  sözlərdən  –  arxaizmlərdən  də  istifadə 
edilmişdir: 
Mənim  gəlişim  kimsəni  maraqlandırmadığı  kimi,  gedişim  də  qoca  Ələsgər  dayı  ilə  Güllü 
xaladan başqa heç kəsi mükəddər etmədi (5, 9). 
XX  yüzilin  1930-1990-cı  illərində  ədəbi  dilimizin  normalarını  müəyyənləşdirmək  üçün  İlyas 
Əfəndiyevin  yaradıcılıq  örnəkləri  müəyyən  qədər  material  verir.  Sözsüz  ki,  “dil  normasız 
informasiya  mənbəyinə  çevrilə  bilməz”  (7, 3). 
Böyük  sənətkarların  hamısı  dilə  xüsusi  önəm  vermişlər.  “Dil  bir  xalqın  mənəvi 
birləşməsində,  həyat  və  mübarizəsini  təşkil  etməsində  qüdrətli  bir  vasitə  və  silahdır.  Ta  qədim 

- 115 - 
zamanlardan  bəri  tarix  göstərir  ki,  hər  hansı  bir  xalq  öz  millət  və  mənəviyyatını  saxlamaq  üşün  öz 
vətəni  və  dövləti  ilə  bərabər,  öz  dilini  də  saxlamağa  cəhd  etmişdir.  Çünki  hər  bir  xalqın  ana  dili 
onun  milli  varlığının  və  mənəvi  aləminin  ifadəsidir.  Beləliklə,  dil  hər  bir  xalqın  milliyyət  və 
varlığını  bildirən  və qoruyan  mühüm  amillərdən  biridir”  (8, 53). 
İlyas  Əfəndiyev  dilimizin  sözlərindən  sadəcə  istifadə  etməmişdir,  həm  də  onlara  yaradıcı 
münasibət  göstərərək  müxtəlif  mənalı  yeni  söz  və  ifadələr  də  yaratmışdır.  Bu  anlamda,  aşağıdakı 
örnəklər  maraqlıdır:  mavi nur dənizi, nəhayətsiz sükut, muniz aydınlıq, gümüşü toran və s. 
İlyas  Əfəndiyevin  dil-üslub  keyfiyyətləri  çoxdur,  dilinin  şirinliyi  qatıdır,  üslub  çalarları 
özünəxasdır,  İlyassayağıdır.  O,  işlətdiyi  sözlərə  üslub  donu  geyindirir,  onları  bir  anlamda  yox,  bir 
çox  anlamlarda  işlədir.  “Sözlərin  üslubi  mənsubiyyəti,  hər  şeydən  əvvəl,  sözlərin  ifadə  etdiyi  məna 
ilə  bağlıdır.  Bu  isə  o  deməkdir  ki,  xüsusi  sahələrlə  bağlı  olan  sözlər  və  terminlər  bu  və  ya  digər  sahə 
məfhumlarının,  bir  sıra  ümumişlək  sözlər  isə  xüsusi  məna  çalarlıqlarının  ifadəsi  kimi  müəyyən 
üslubun  leksik  sisteminə  mənsub  ola  bilir.  Lakin  sözün  üslubi  mənsubiyyəti,  təkcə  bu  və  ya  digər 
mənanı  sadəcə  ifadə  etməsi  ilə  deyil,  hər  hansı  bir  sözün  və  ya  ifadənin  məhz  müəyyən  sahə  ilə 
əlaqədar  mənanı  ifadə  etmək  üçün  daha  əlverişli  olması  ilə  ölçülür”  (3,  78).  Bu  mənada,  İlyas 
Əfəndiyev  sözlərdən  sənətkarlıqla  istifadə  edən sənətkarlardandır. 
İlyas  Əfəndiyevin  dilində  sual  cümlələrinin  də  müəyyən  qədər  mövqeyi  vardır.  Məlumdur 
ki,  cümlənin  bu  növü  ekspressivliyi  artıran  sintaktik  vahidlərdəndir.  Xüsusilə  də,  ritorik  sual 
cümlələrinin,  bu  baxımdan,  rolu  böyükdür.  Onlar  cavab  məqsədi  daşımadığından  məna  yükü  daha 
çox olur: 
Biz  insanlar  dünyaya  nə  üçün  gəldik?  Təbiətin  bu  əbədi  ahənginə  nə  əlavə  etdik?  İndi 
mənim  çəkdiyim  bu  əziyyət,  bu  iztirab  nə  üçündür?  Əgər  mən  olmasaydım,  bu  gözəl  gecə  nə 
itirərdi? (5, 10). 
Və  ya  “Söyüdlü  arx”  romanında  –  yazıçının  ilk  irihəcmli  əsərində  qoca  Ələsgər  dayının 
axşamlar  “sazını  dınqıldadaraq”  oxuduğu  qədim  bir  mahnıdakı  həzin  bir  kədər,  qəribə  bir  təəssüf, 
hiss,  duyğu  ifadə  edən ritorik  sul  cümləsi: 
 
 
Üzü  bəri  baxan  dağlar,   
 
 
Mənim  sizdə  nəyim  qaldı?  (5, 8). 
İlyas  Əfəndiyevin  əsərlərini  dil-üslub  özəlliklərini  araşdırarkən  bir  sıra  varvarizmlərlə  ─ 
dildə  vətəndaşlıq  hüququ  qazana  bilməyən  təsadüfi  alınmalarla  da  qarşılaşırıq.  Məlumdur  ki,  hər  bir 
dilin  lüğət  tərkibinin  zənginləşməsində  alınma  sözlər  də  özünəxas  rola  malikdir.  Və  dünyada,  bu 
baxımdan,  saf  dil  yoxdur,  yəni  bütün  dillərin  leksikasında  alınma  söz  tapmaq  mümkündür.  Dünya 
xalqlarının  bir-biri  ilə  ədəbi,  mədəni,  siyasi,  iqtidadi  və  s.  əlaqələri  dillərə  də  təsir  edir,  onlar  bir-
birindən  söz  alır  və  bir-birinə  söz  verir.    Təbiidir  ki,  həmin  alınmaların  bəziləri  işlək  leksikaya  daxil 
olur  və  dildə  vətəndaşlıq  hüququ  qazanır.  Varvarizmlərisə  belə  bir  hüquqa  malik  ola  bilmir,  onlar 
təsadüfən  işlənir,  müəllifin  dilindən  deyilmir,  surəti  səciyyələndirmək  üçün  işlədilir,  tez  bir 
zamanda  passiv  leksikaya  keçir  və  sonra  isə  unudulub  dildən  çıxır.    İlyas  Əfəndiyevin 
yaradıcılığında  da belə  dil  faktları  vardır: 
Tələsik  stansiya  binasına  girib  kassanın  qabağına  getdim.  Lakin  redükülümü  açanda 
yerimdə donub qaldım (5, 9). 
İlyas  Əfəndiyevin  dilində  maraqlı  bir  ifadə  var:  dünyaya  səssiz-səmirsiz  gəlmək.  Bu  ifadəni 
eşidəndə  və  ya  oxuyanda  elə  bilirsən  ki,  sənətkarlar  dünyaya  səssiz-səmirsiz  gəlsələr  də,  dünyadan 
səssiz-səmirsiz  getmirlər.  Onlar  adi  insanlar  kimi  düşünsələr,    yarada  bilməzlər  və  ya  yaratdıqları 
sönük  olar,  qəlbə  təsir  etməz.  Ürəklərin  işığında  yazılanlar  isə  həmişə  zövq  və  şövqlə  oxunurlar. 
İlyas  Əfəndiyevin  əsərləri  kimi! 
Müxtəlif  sənətkarların  yaradıcılıq  örnəklərindən  alınan  faktik  materiallar  göstərir  ki, 
dilimizin  inkişafı  üçün  ona  yaradıcı  münasibət,  yüksək  qayğı,  ona  dərindən  bələd  olmaq  lazım  gəlir. 
İlyas  Əfəndiyevin  dilindəki  bir  sıra  faktlardan  məlum  olur  ki,  Azərbaycan  ədəbiyyatının  1930-1990-
cı  illərdəki  dövründə  dilimizə  bu  cür  münasibət  var  idi  və  hətta  1950-ci  illərdən  başlayaraq  bu,  bir 
qədər  də  fərqli  və  güclü  idi.  Çünki  həmin  dövr  ədəbiyyat  tarixində  sovet  dövrünün  süqut  mərhələsi 
başlamış  və  müstəqil  düşüncə  sahiblərinin  sayı  çoxalmışdır.  İlyas  Əfəndiyev  də  həmin  müstəqil 
düşüncə  sahiblərindən  və  təfəkkür  mədəniyyəti  baxımından  seçkinlərdən  idi.  Bütün  bunlar  onun  dil-

- 116 - 
üslub  yetkinliyinə  öz  təsirini  göstərmiş,  yazıçı  bədii-obrazlı  fikir  tariximizdə  lirik-psixoloji  təhlillər 
salnaməsi  yaratmışdır. 
Əslində,  lirik-psixoloji  məsələlər  daha  çox  lirik  növün  janrlarına,  poetik  nümunələrə  xas 
cəhətlərdir.  Lakin  İlyas  Əfəndiyevin  özəlliyi  ondadır  ki,  o,  daxili  aləmin  incəliklərini  müxtəlif  taleli 
adamların,  hətta  adi,  sadə  hesab  etdiyimiz  adamların  qeyri-adi  düşüncələrini,  duyub  hiss  etdiklərini 
nəsrə  gətirir  və  onun  nəsri  müəllifini  1930-1990-cı  illər  Azərbaycan  nəsrində  dil-üslub 
xüsusiyyətləri  ilə  seçilən  sənətkarlardan  biri  kimi  tanıdır.  Bu  anlamda,  İlyas  Əfəndiyevin  nəsrini 
“poetik  nəsr”,  “lirik  nəsr”  adlandırmaq  olar.   
Sözsüz  ki,  İlyas  Əfəndiyevin  nəsrinə  belə  fərqli  gözəllikləri  gətirən  onun  dilidir.  Diqqət 
etdikdə,  yazıçının  nəsri  realist  nəsrdir,  lakin  o  qədər  romantik,  dərin,  həssas  düşüncə  və 
münasibətlərlə  doludur  ki,  isti  və  həzin  nəğmə  təsiri  bağışlayır.  Elə  bir  nəğmə  ki,  səsi  qulaqlardan, 
təsiri  ürəklərdən  getmir  və onları  unutmaq  asan deyil,  hətta  mümkünsüzdür. 
İlyas  Əfəndiyev  dilimizin  dərin  mənalılığından,  məcazlıq  xüsusiyyətlərindən  istifadə  edərək 
mənəvi-əxlaqi  axtarışlara  çıxır  və  yeni-yeni  tapıntılatr  əldə  edərək  uğurlar  qazanır,  insan 
xarakterlərindəki  incə,  üzdən  görünə  bilməyən  cəhətləri  müəyyənləşdirir  və  insanın  sadə,  sadə 
olduğu  qədər  də  naməlum  bir  varlıq  olaraq  özəl  mənəvilərini  qələmə  gətirir.  Onun  dili  ilə  təkcə 
insan    fərqlilik  və  gözəllikləri  deyil,  təbiət  füsunkarlığı  da  sanki  başqa  bir  don  geyinir.  Və  çoxlarına 
adi  görünən  təbiət  örnəkləri,  coğrafi  məkanlar  yazıçının  dilində  (yəqin  ki,  həm  də  ürəyində)  qeyri-
adi  olur  və  beləliklə  də,  İlyas  Əfəndiyev  Güney  Qışlaq,  Söyüdlü  arx,  Qartallı  dərə  kimi  coğrafi 
məkanlara  tamamilə  fərqli  bir  baxışla  baxır.  Bu  baxışın  istisi  və  işığı  ilə  oxucu  vətənini  yenidən  kəşf 
edir,  onun  təbiətini,  məkanlarını,  adamlarını  yenicə  görmüş  kimi  şaşır  və  sanki  dünyanı  kəşf  etmiş 
kimi  məmnun  olur.  Bütün  bunlara  görə  ana  dilimizə,  bu  dilə  yüksək    və  yaradıcı  münasibət  göstərən 
yazarlarımıza  borcluyuq.   
ƏDƏBİYYAT 
1.Axundov  A. Dilin  estetikası.  Bakı,  Yazıçı,  1995. 
2. Azərbaycan  ədəbi  dili  tarixi.  Bakı,  Şərq-Qərb, 2007. 
3. Dəmirçizadə  Ə. Azərbaycan  bədii  dilinin  üslubiyyatı.  Bakı,  Azərtədrisnəşr,  1962. 
4. Əfəndiyev  İ. Seçilmiş  əsərləri,  I c. Bakı,  AVRASİYA  PRESS, 2005.  
5. Əfəndiyev  İ. Seçilmiş  əsərləri,  III c. Bakı,  AVRASİYA  PRESS, 2005.  
6. Həsənova  S. Nitq mədəniyyəti  və üslubiyyat.  Bakı,  ADPU, 2005, 192 s. 
7. Hüseynzadə  Ç. Azərbaycan  dilində  morfoloji  norma.  Bakı,  Nurlan,  2004, 280 s. 
8.  İbrahimov  M. Ana  dili  - hikmət  xəzinəsi.  Bakı,  Azərnəşr,  1991, 136 s.  
9. Məmməd  Cəfər.  Dil  və müasirlik  / Həmişə  bizimlə.  Bakı,  Yazıçı,  1980, s. 73-98. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ABSTRACT 
 
Sadagat Hasanova 
Ilyas Afandiyev  and  our  literaru  language 
 
The  article  deals  with  the  role  of  writer  IlyasAfandiyev  in  literaru  language.  For  this  purpose 
its  language  and  style  features  are  put  forward.  In  the  article  scientific-theoretical  view  points  are 
grounded  on real  materials. 
РЕЗЮМЕ 
Садагат Гасанова 
Иляс Эфендиев и наш литературный язык 
 
В  статье  говорится  о  роли  народного  писателя  Иляса  Эфендиева  в  нашем 
литературном  языке.  В  этой  статье выдвигается на передний план его языковые и стилевые 
особенности.  Научно-теоретические  мысли,  выдвигаемые  в  статье,  обосновываются 
фактическими  материалами. 
 
 

- 117 - 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Filologiya üzrə elmlər doktoru H.Həşimli   
 
 
 
 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
 
QURBAN QURBANLI                                                                              
                             Naxçıvan Dövlət Universiteti      
UOT:81                                                                                       
“AZƏRBAYCAN  DİLİNİN İZAHLI  LÜĞƏTİ”NİN  SON NƏŞRİ BARƏDƏ 
BƏZİ MÜLAHİZƏLƏR 
 
 
Açar  sözlər: Azərbaycan dili, izahlı  lüğət, son nəşr, təkmilləşdirilməsi  üçün təkliflər, tərtib 
prinsipləri,  lüğət məqalə 
Key  words:  Azerbaijan  language,  explanatory  dictionary,  the latest publication, proposals 
for improvement, principles of compiling, dictionary article 
Ключевые  слова:  азербайджанский  язык,  толковый  словарь,  последнее  издание, 
принципы составления, словарная статья, предложения по совершенствованию. 
 
 XXI  yüzilliyin  ikinci  onilliyini  yaşadığımız  bir  zamanda,  Azərbaycan  lüğətcilik  elminin 
intensiv  inkişafı  dönəmində  leksikoqrafiyanın  nəzəriyyəsinə  və  təcrübəsinə  yeni  baxışdan  yanaşmaq 
zərurəti  olduqca  labüddür.  Əslində  yeni  bir  əlamətdar  tarixi  dövrə,  müstəqilliyə  qədəm 
qoyduğumuzdan  sonra  Azərbaycan  Respublikası  hüquqi-demokratik  bir  dövlət  kimi  formalaşıb 
durmadan  irəliləyişlərə  nail  olduğundan,  iqtisadiyyat,  sənaye  və  istehsalın,  habelə  mədəniyyət  və 
elmin  böyük  dönüşlərə  çatdığı  bir  dönəmdə  hər  bir  sahədə  olduğu  kimi,  xüsusən  də  dilçilik  elmində 
təxirəsalınmaz  yeni-yeni  problem  və vəzifələr  öz həllini  gözləməkdədir. 
Yüzilliklər 
boyu 
xalqımızın 
yaddaşında, 
adət-ənənələrində, 
milli 
mənsubiyyətində 
formalaşan,  nəsillərdən  nəsillərə  ötürülən  dəyərli  söz  xəzinəmizin,  mənəvi  yatırlarımızın  toplanılıb 
lüğətlər  şəklində  gələcək  nəsillərə  olduğu  kimi  qorunub  çatdırılması  bu  gün  də  çağdaş  dövrümüzün 
ən  aktual  və  vacib  vəzifələrindəndir.  Dördcildlik  “Azərbaycan  dilinin  izahlı  lügəti”nin  işıq  üzü 
görməsindən  keçən    müddətdə  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  respublikamızın  ictimai-siyasi,  elmi-ədəbi, 
iqtisadi  və  mədəni  həyatında  şahidi  olduğumuz  məlum  köklü-köməcli  dəyişikliklərlə  bağlı  çoxlu 
miqdarda  yeni  söz,  mürəkkəb  adlar  və  ifadələr  əmələ  gəlmişdir.  Onlar  bu  gün  artıq  həyatımıza 
möhkəm  daxil  olmuş,  dilimizin  lüğət  tərkibində  geniş  işləklik  kəsb  etmiş,  vətəndaşlıq  hüququ 
qazanmış, 
elmi 
ədəbiyyatda, 
habelə 
kütləvi 
informasiya 
vasitələrində 
intensiv 
istifadə 
olunmaqdadır.  Yeri  gəlmişkən  qeyd  etmək  istərdik  ki,  son  dövrlərdə  Azərbaycan  dilində  elmin  ən 
yeni  prioritet  və  habelə  klassik  sahələri  üzrə  çoxsaylı  tədqiqat  əsərləri,  dərsliklər  və  başqa  vəsaitlər 
yazılıb  nəşr  edilmiş,  alimlər  tərəfindən  bir  sıra  terminoloji    lüğətlər  tərtib  olunmuş  və  elmi 
leksikoqrafiya  yaradılmış,  Azərbaycan  dili  sözlərinin  böyük  bir  hissəsi  elmi  terminologiya 
səviyyəsinə  qaldırılmışdır  və bu gün  terminoloji  fondu  təşkil  edir.     
 
 
 
 
Bəllidir  ki,  “Azərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti”  ilk  dəfə  1966,  1980,  1983  və  1987-ci  illərdə 
dördcilddə  nəşr  olunmuşdur.  Sonra  isə  Azərbaycanda  latınqrafikalı  əlifbaya    da  keçilərkən  (2001-ci 
ildə)  bütün  ədəbi-bədi  ədəbiyyat,  elmi-siyasi  ədəbiyyat,  lüğətlər,  dərsliklər,  klassiklərin  bədii  irsləri 
2004-cü  ildə  Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  İlham  Əliyevin  sərəncamı  ilə  hissə-hissə  yeni 
Azərbaycan  əlifbasında  nəşr  olunmağa  başlanıldı.  Ana  dilimizin  izahlı  lüğəti  də  2006-cı  ildə  yeni 
əlifba  ilə  nəşr  edildi,  bu  nəşrdə  qismən  düzəlişlər,  təkmilləşdirmələr  aparıldı.  Amma  müşahidələr, 

- 118 - 
araşdırmalar  göstərir  ki,  xalqımızın,  dilimizin  bu  əvəzsiz  mənəvi  xəzinəsi  bu  günümüzün, 
zamanımızın  tələblərinə  bütövlükdə,  tam  mənada  cavab  vermir,  bu  lüğət  həcm  və  sözlükdəki  lüğət 
məqalələrinin  sayı  etibarilə  lüğət  fondundakı  söz  və  ifadələri  tamamilə  və  dolğun  əks  etdirmir.  Daha 
sonra  buradakı  (2006-cı  ilin  nəşri  nəzərdə  tutulur)  sözlərin  məna  tutumu  və  rəngarənglikləri  bütöv 
halda  hazırki  zəmanəmizin  ruhunu  əhatə  etmir,  günümüzlə  səsləşmir,  yenilik  baxımından  tələblərə 
uyğun  deyil,  həllini  gözləyən  bir  sıra  problemlər  doğurur: 
 
1.Lüğət məqalələrində müasir Azərbaycan ədəbi dilinin orfoqrafiya normalarına və qrafik 
dəyişmələrə  uyğun  təkmilləşmələr  aparılmalıdır.  Bəllidir  ki,  2004-cü  ildə  nəşr  olunmuş 
Azərbaycan  dilinin  orfoqrafiya  lüğətində  Azərbaycan  dilinin  orfoqrafiya  qaydalarından  fərqli  olaraq 
bəzi  sözlərin  (feil,  feili,  şeiriyyət,  cəfəngiyyat,  cisim,  əsginas,  anticisim,  nəqərat,  münacat,  təbaşir, 
qığırdaqvarı,  üzükvarı,  zəncirvarı,  alqı-satqı  və  b.)  yazılışı  fel,  feli,  şeriyyət,  cəfəngiyat,  cism, 
əsginaz,  anticism,  nəqarət,  minacat  (həm  də  münacat  kimi  iki  variantda  getmişdir),  tabaşir, 
qığırdaqvari,  üzükvari,  zəncirvari,  alğı-satqı  şəklində  orfoqrafiya  normalarına  uyğun  olmadan 
verilmişdir.  Bu  lüğətin  2013-cü  il  6-cı  nəşrində  artıq  bu  sözlərin  düzgün  yazılışı  bərpa  olunmuşdur. 
Əfsuslar  olsun  ki,  “Azərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti”    haqqında  bu  sözləri  demək  mümkün  deyil. 
Çünki  son nəşr,  qeyd edildiyi  kimi,  2006-cı ilə  aiddir.