TƏBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ
Faydalı qazıntılar, istifadə və problemlər
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Torpaq, su və rekreasiya resurslarından istifadə və problemlər
|
1. Faydalı qazıntılar, istifadə və problemlər. Faydalı qazıntılardan və ilkin xammaldan kompleks şəkildə istifadə olunması təsərrüfat sahələrinin müxtəlif məhsullara tələbatının ödənilməsi, əhalinin müxtəlif tələbat mallarına ehtiyacını ödəmək zərurətindən irəli gəlir. Elm və texnikanın sürətli inkişafı müxtəlif xammal və məhsula olan tələbatını da artırır. Bu isə öz növbəsində ilkin xammalın emalında tam və kompleks yanaşmanı tələb edir ki, bu iqtisadi, sosial, ekoloji və təbiəti mühafizə nöqteyi-nəzərincə daha önəmlidir. Təbii resurslara kompleks istifadə nöqteyi-nəzərincə yanaşma sənayenin ərazi təşkilini asanlaşdırır və stimullaşdırır. Təbii sərvətlərdən kompleks istifadə hələlik ölkəmizdə neft və təbii qaza münasibətdə formalaşmışdır və onun iqtisadi - 74 - qiymətləndirilməsi, stimullaşdırılması tam olaraq həyata keçirilir. Respublikamız dünyada neft və təbii qaz resursları ilə zəngin ölkələrdən biridir və ərazinin 70%-i perspektivli süxurlara malikdir. Xarici şirkətlərlə aparılan tədqiqat işləri göstərir ki, bu resursların böyük ehtiyatı Xəzərin şelf hissəsindədir. Hesablamalar göstərir ki, ildə 20-30 mln. ton həcmində neft istehsal olunarsa, bu 100 il neft hasilatına imkan verər. Abşeron yarımadasında 1878-ci ildən sənaye üsulu ilə neft istehsal olunur. Indi Xəzərin şelfində, xüsusilə də Bakı və Abşeron arxipelaqlarında çox zəngin neft-qaz yataqları kəşf olunmuşdur və axtarış – layihə işləri davam etməkdədir. Bununla yanaşı Qobustan, Cənub-Şərqi Şirvan, Muğan ərazilərində iri neft yataqları mövcuddur. Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun Qazanbulaq, Dəliməmmədli, Borsunlu, Tərsdəllər, Kəmaləddin və Ceyrançöl ərazilərində neft-qaz yataqları kəşf edilərək istismara verilmişdir. Hazırda ölkədə 70-dən çox neft və təbii qaz yataqlarından istifadə olunur. Keçən dövr ərzində potensial neft ehtiyatının 40%-i, qaz ehtiyatının 20%-i istifadə olunmuşdur. Son illər aparılan kəşfiyyat işləri göstərir ki, ölkənin qaz ehtiyatı yaxın illərdə ixrac əhəmiyətini daha da artıracaqdır. Respublika ərazisində neft və qazla yanaşı çoxlu miqdarda tikinti materialları, mineral, termal, yodlu-bromlu sular, filiz, qeyri-filiz, kimya və digər növ xammallarla zəngindir. Böyük və Kiçik Qafqaz, Naxçıvan əraziləri xüsusilə də filiz resirsları ilə zəngindir. Şəki-Zaqatala rayonunda Filizçay polimetal, Daşkəsən rayonunda dəmir filizi ehtiyatları iri yataqlarda yerləşir. Daşkəsənin dəmir filiz ehtiyatı təxminən 280 mln. ton olub cənubi Qafqazda ən iri yataq hesab edilir. Dəmir filizinin müəyyən qədər ehtiyatı Gədəbəy, Ordubad, Şəmkir rayonunun ərazilərində də aşkar edilmişdir. Kiçik Qafqazın şimal yamacında kobalt, kükürd kolçedanı, mis filizi, qranit, mərmər, fülüslü əhəng daşları, barit və digər resurslarla zəngindir. Mis filizinin iri yataqları həmçinin Gədəbəylə yanaşı Tovuz, Qazax, Daşkəsən, Ordubadda, Şəki-Zaqatalanın Filizçay, Kasdağ və Katex yataqlarında da var. Respublikamızda əlvan metallardan alunit, polimetal qarışığı, mis, qızıl, qurğuşun, sink, molibden, civə, sürmə, kobalt, seolit ehtiyatları sənaye əhəmiyyətlidir. Zəylik yatağının aluniti kompleks xammaldır, ondan alüminium oksidi, sulfat turşusu, kükürd qazı, kalium gübrəsi və kalium duzu - 75 - alınır. Ölkə ərazisində polimetal filiz ehtiyatı geniş yayılmışdır. Qarabağda Mehmana, Naxçıvanda Gümüşlü, Parağaçay, Qapıcıq, Balakəndə Filizçay yataqlarında onun ehtiyatı çox olsa da, hələlik sənaye üsulu ilə istismar edilmir. Son illər respublika ərazisindəki polimetal yataqlarında 2500 ton gümüş, 400 ton qızıl, 1.5 mln. ton misin ehtiyatı aşkarlanmışdır. Ekspertlərin rəyinə əsasən qızılın ehtiyatı Kəlbəcərdə kvars-qızıl, Ağdərə mis-kvars-qızıl, Gədəbəydə qızıl-mis-kolçedan, Zəngilanda kvars-qızıl, Qazax və Tovuzda qızıl-sulfid qarışıqlı olmaqla 1000 tondan çoxdur. Lakin qızılın kəşf olunmuş ehtiyatı 50 ton, təsdiq olunmuş ehtiyatı isə 10 ton qiymətləndirilir. Civə ehtiyatı 50-dən artıq yataqda müəyyən edilmişdir. Kəlbəcər- Laçın iqtisadi rayonu ərazisində 6 civə yatağı aşkar edilmişdir və bunların içərisində Şorbulaq, Ağyataq və Löhçay yataqları daha perspektivli sayılır. Bütövlükdə qurğuşunun ehtiyatı 1.7 mln. ton hesablanmışdır ki, metal tutumluğu 1.54% təşkil edir. Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu bir çox təbii resurslarla, o cümlədən sənayenin müxtəlif sahələrində, xüsusilə də, neft sənayesində geniş istifadə olunan bentonit gil ehtiyatı ilə də zəngindir. Qazax rayonunun Daş Salahlı bentonit gil yatağından müxtəlif sahələrə tətbiq olunan xammal ehtiyatı vardır. Bu xammaldan qara metallurgiyada metallaşdırılmış dəmir filizi diyircəkləri istehsalında, neft hasilatında, tikinti-materialları sənayesində, irriqasiya qurğularının tikintisində, şərabçılıqda geniş istifadə edilir. Ölkə ərazisində kimya sənayesinin inkişafını təmin etmək üçün qeyri-metal xammal ehtiyatları da kifayət qədərdir. Belə ki, Neftçala, Babazənən, Xıllı, Mişovdağ, Muğan, Şirvan, Böyükşor yodlu-bromlu suları kimya sənayesinin inkişafı üçün böyük ehtiyatlara malikdir. Cənub-Şərqi Şirvanda yerləşən yodlu-bromlu suların ehtiyatı sutkada 250 min kub km-ə bərabərdir. Kəşf olunmuş ehtiyatına və yüksək keyfiyyətinə görə onun başqa xammal mənbələrindən xeyli fərqi var. Hazırda Neftçala və Xıllı yataqları əsasında Neftçala, Abşeron mədən suları əsasında isə Suraxanı yod-brom zavodları fəaliyyət göstərir. Abşeron və Qobustandakı çöküntü duz ehtiyatları, Göygöl rayonu ərazisində Başqışlaq və Çovdardakı barit, Balakən, - 76 - Gədəbəy, Toğanalı və Çıraqdərədəki kükürd kolçedanı, Laçın rayonundakı Qorçu yatağında və Yuxarı Ağca kəndindəki kopal, Nehrəmdə dolomit, Göygöldəki Çovdar və Mirzin mineral boyalar və piqmentlər, Naxçıvanın daş duz yataqları kimya sənayesi üçün əsas xammal mənbəyidir. Ölkə ərazisi tikinti materialları ilə tam təmin olunmuşdur. Sənaye ehtiyatı 126 mln. ton olan Zəngilan rayonunda əhəng daşı yatağı vardır. Ölkə ərazisində 400-ə qədər müxtəlif növ qeyri-filiz və tikinti materialları yataqları kəşf edilmişdir. Bura ümumi ehtiyatı 403.5 mln. ton olan 10 sement istehsalına yararlı əhəng daşı, 477 mln kub. km olan 44 divar daşı, 55 mln. kub. km olan 22 üzlük daşı, 3.7 mln. kub km ehtiyata malik dekorativ qırma daş ehtiyatı 16 mln. kub km olan 2 keramika xammalı, ehtiyatı 204.4 mln. kub. km 24 inşaat daşı, 160.7 mln. kub. km 73 gil, 1.03 mlrd. kub. km 61 qum-çınqıl, 48.4 mln. kub. km qum, 13 kub km ehtiyatla 11 mln. 2 perlit və pemza yataqları daxildir (E.Yusifov. səh.88). Yuxarı Ağcakənd yüksək keyfiyyətli yataq digərləri ilə birlikdə ildə 500 min ton gips verir ki, bu da sənayedə və kənd təsərrüfatında geniş istifadə olunur. Gipsə olan tələbatın getdikcə artması onun istehsal və emalını təmin edən yeni müəssisələrin yaradılmasını tələb edir. Digər tikinti materiallarından kvars, tikinti qumu, əhəng daşı, qumdaşı, mişar daşı, mərmər, mərmərəbənzər əhəng daşı, travertin, tikinti daşı, kərpic, keramit gili, çınqıl və s. böyük ehtiyatları ölkə ərazisində kifayət qədərdir. Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Naxçıvan təbii vilayətləri, Lənkəran-Masallı regionu mineral və termal sularla zəngindir. Ölkəmizdə təbii resurslardan istifadə, xüsusilə onun daha dinamik, iqtisadi cəhətdən daha əlverişli resursu sayılan neftin hasilatı tarixi hələ eramızdan əvvəl VII- VI əsrlərə aid edilir. Tarixi mənbələrdə ölkə ərazisində XV əsrdə 500-dən çox quyunun olması barədə məlumatlar vardır. Balaxanı mədənlərində aşkarlanan köhnə neft quyusu ətrafındakı daş kitabədə quyunun dərinliyinin 64 metr olduğu göstərilir. 1871-ci ildə Balaxanı kəndi yaxınlığında 42 metr dərinliyi olan mexaniki üsulla qazılan quyudan neft fontan verir və bu tarix Azərbaycanda neftin sənaye üsulu ilə hasil edilməsinin başlanğıcı hesab edilir. Artıq XIX əsrin sonlarında Balaxanı- - 77 - Sabunçu-Ramana sahəsində çıxarılan neftin həcmi dünya ilə müqayisədə 44% - təşkil edirdi. 1901-ci ilin hesabatında göstərilir ki, Bakı dünya neft hasilatının 50%-ni, Rusiyada istehsalın isə 95%-ni vermişdir. Dünyada ilk neft quyularının quruda fontanla neft verdiyi Azərbaycan həmçinin dənizdə ilk neft hasilatının da Vətəninə çevrilmişdir. Tarixə “Yeddi gəmi adası” adı ilə başlayan və 1949-cu ildə fontan verən neft hasilatı sonralar “Neft Daşları” kimi məşhurlaşmış və bu gün nəhəng yaşayış və istehsal kompleksinə çevrilmişdir. XX əsrin 90-cı illərinin əvvəlində sosializm sisteminin, eyni zamanda SSRİ-nin dağılması bütün postsovet məkanında bir çox sahələr kimi neft hasilatı və emalına da ciddi təsir göstərmişdir. Bu illərdə neft hasilatının azalması, eyni zamanda da neftə, neft məhsullarına tələbatın artması müstəqil Azərbaycanın neft sənayesini inkişaf etdirmək, bu məhsulu dünya bazarına çıxarma, zəif iqtisadiyyatı möhkəmləndirmək, dünyanın aparıcı neft şirkətlərini ölkəmizə cəlb etmək imkanı yaratdı. Bu dövrlərdə ölkənin neft strategiyasını düzgün həyata keçirmək, ölkə iqtisadiyyatını dirçəltmək, beynəlxalq nüfuz sahibi olmaq, dünyanın aparıcı və qüdrətli dövlətlərindən birinə çevrilmək imkanı yarandı. Hələ 1782-ci ildə ingilis səyyahı Forster haqlı olaraq yazırdı ki, Bakıda gələcək üçün böyük bir xəzinə vardır. Həqiqətən də Azərbaycanın məqsədyönlü iqtisadi-siyasi strategiyası əməli işində bunu bir daha sübut etdi. 20 sentyabr 1994-cü ildə dünyanın ən iri transmilli neft şirkətləri ilə birgə “Əsrin müqaviləsi” imzalandı. Bu müqaviləyə əsasən 30 il müddətində “Azəri”, “Günəşli”, “Çıraq” yataqlarından 511 mln. ton neft, 55 mlrd. kub. metr qazın çıxarılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu müqavilə nəinki respublikamızın, hətta bütövlükdə Cənubi Qafqazın iqtisadiyyatında böyük bir mərhələnin başlanğıcını qoydu. Bakı-Tiflis-Ceyhan neft kəməri Azərbaycan neftini dünya bazarına çıxarmaqla ölkənin beynəlxalq imicini yüksəklərə qaldırdı, ölkə büdcəsini, ehtiyat valyuta fondunun yüksək səviyyədə tənzimlədi. Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ) ölkənin neft və qaz istehsalını artırmaq üçün aşağıdakı müqavilələri imzalamışdır: - 78 - 1. 1994-cü il sentyabrın 20-də “Azəri”, “Çıraq”, “Günəşli” yataqlarını birgə işləmək üçün “Əsrin müqaviləsi” imzalanmışdır. Bu müqavilədə dünyanın aparıcı şirkətləri olan ABŞ-ın “AMOKO”, “Mak Dermot”, “Yunoka”, B.Britaniyanın “Britiş Petrolium”, “Remko”, Norveçin “Statoyl”, “Türk petrolları”, S.Ərəbistanının “Delta” iştirak edir. 2. 1995-ci il noyabrın 10-da Qarabağ yatağının “Likoyl”, “Penzoyl”, “ACYP”, Rusiya və İtaliyanın “LUKACİP” neft şirkətlərinin birgə hasil etməsi üçün müqavilə imzalamışdır. Lakin istismar olunacaq yataqda neftin miqdarının az olması müəyyənləşdikdən sonra 21 yanvar 1999-cu ildə müqavilənin fəaliyyəti dayandırılmışdır. 3. 1996-cı il iyulun 4-də Bakıda “Şahdəniz” yatağının istismarı üçün “Britiş Petrolium”, “Statoyl”, “Lukoyl”, “Türk petrolları”, Fransanın “Elf Akiten” və İran neft şirkəti ilə birgə müqavilə imzalanmışdır. 1999-cu ildə bu yataqda təbii qazın ehtiyatının 0.7-1.5 trln. kub metr olduğu müəyyənləşdiyindən yaxın illərdə qaz hasilatını artırıb ixrac etmək nəzərdə tutulmuşdur. 4. 1996-cı il dekabrın 14-də Bakıda “Dan ulduzu” və “Əşrəfi” neft yataqlarının birgə istismarı üçün ABŞ-ın “AMOKO”, “YUNOKAL”, Yaponiyanın “İtoçu”, Səudiyyə Ərəbistanının “Delta” neft şirkətləri ilə müqavilə imzalanmışdır. Lakin sonradan bu yataqlarda qazılan kəşfiyyat quyuları nəticəsində lazımi qədər neft ehtiyatları olmadığı müəyyənləşdirilmişdir. 5. 1997-ci il yanvarın 13-də Parisdə “Lənkəran-dəniz” və “Talış-dəniz” yataqlarından neft hasilatı üçün Fransanın “Elf Akiten” və “Total”, Almaniyanın “Deminenks”, İtaliyanın “ACYP” və İranın neft şirkəti ilə müqavilə imzalanmışdır. 6. 1997-ci ilin iyulun 4-də Moskvada Rusiyanın “Lukoyl” və “Rosnet” şirkətləri ilə birgə hasilatı nəzərdə tutulan “Kəpəz” və “Yalama” neft yataqlarının istismarı haqqında 2 illik müqavilə imzalanmışdır. 7. 1997-ci ilin avqustun 1-də Vaşinqtonda “Abşeron”, “Naxçıvan”, “Oğuz” və “İnam” yataqlarının birgə istismarı üçün ABŞ-ın “Şirvan”, “AMOKO”, - 79 - “EKSSON”, “Mobil” və Fransanın “Total” neft şirkətləri ilə müqavilə imzalanmışdır. 8. 1997-ci il sentyabrın 25-də İtaliyada “Kürdaşı”, “Araz” və “Hirkan” yataqlarının istismarı üçün İtaliyanın “Eni ACYP”, İspaniyanın “Repsol” və Türkiyənin “Türk petrolları” şirkətləri ilə müqavilə imzalanmışdır. 9. 1998-ci il iyunun 2-də Bakıda “Kürdaşı” (1940-cı ildə kəşf olunmuş) yatağının birgə işlənməsi üçün Yaponiyanın “Mitsui” bə Türkiyənin “Türk petrolları” neft şirkətləri ilə müqavilə imzalanmışdır. 10. 1998-ci il iyulun 2-də Lindonda “Araz”, “Alov” və “Şərq” yataqlarının birgə istismarı üçün B.Britaniyanın Norveç müştərək şirkəti olan “Bi-Pi-Statoyl” ilə “İnam” yatağının qalan hissəsinin ABŞ-ın “AMOKO”, B.Britaniyanın “Monument oil and gaz” və Rusiyanın Mərkəzi Yanacaq şirkəti ilə müqavilə bağlanmışdır. 11. 1998-ci ilin dekabrın 25-də “Yanan tava”, “Atəşgah” və “Muğan-dəniz” yataqlarının birgə istismarı üçün Yaponiyanın “Capanpetrolium”, “İndoneziya petrolium”, “İtoçu”, “Teykoku oyl” neft şirkətləri ilə müqavilə imzalanmışdır. 12. 1999-cu il aprelin 27-də Vaşinqtonda “Zəfər” və “Məşəl” yataqlarından ABŞ- ın “Eksson”, “Savalan”, “Dalğa”, “Lerik-dəniz” və “Cənub” neft yataqlarından “Mobil” şirkətləri ilə müqavilə imzalanmışdır. Eyni zamanda quruda olan köhnə və yeni quyuların xarici ölkə şirkətləri ilə yenidən qurulması, bərpası və istismarı ilə bağlı bir neçə müqavilə də imzalanmışdır: 1. 1998-ci il iyunun 2-də Cənub-Qərbi Qobustana aid olan sahələrin ABŞ-ın “Yunion Teksas”, B.Britaniya və Kanadanın “Komonvels oyl ənd qaz”, “Kürsəngi-Qarabağlı” yatağının ABŞ-ın “Amirada Hess”, Səudiyyə Ərəbistanının “Delta” və ABŞ-ın “Frontera Resorses Korporeyşn” neft şirkətlərinin birgə işlənməsi barədə müqavilə imzalanmışdır. 2. 1998-ci il iyulun 21-də Londonda “Muradxanlı”, “Cəfərli” və “Zərdab” yataqlarının B.Britaniyanın “Remko” şirkəti ilə istismarı barədə müqavilə imzalanmışdır. - 80 - 3. 1999-cu il aprelin 27-də Vaşinqtonda Şamaxı və Hacıqabul rayonları ərazisində yerləşən “Padar”, “Böyük və Kiçik Hərəmi”, “Qırlıq” yataqlarının hasilatı barədə ABŞ-ın “Monikrif” neft şirkəti ilə müqavilə imzalanmışdır. Dünyanın aparıcı neft şirkətləri ilə bağlanan bu müqavilələrin nəinki iqtisadi inkişafın, həmçinin siyasi müstəqilliyin əldə olunmasına, Dağlıq Qarabağ probleminin həllinə də ciddi köməyi danılmazdır. Cədvəl 1.9 Şirkətlər İnvestisiya payı Britiş Petrolium (B.Britaniya) 17.12% AMOKO (ABŞ) 17.01% LUKoyl (Rusiya) 10% Penzoil (ABŞ) 4.81% Eksson (ABŞ) 8.00 % Statoyl (Norveç) 8.56% İtoçu Sladzi (Yaponiya) 3.92% Remko Enerji: Qrup (B.Britamiya) 2.08% Yunokal (ABŞ) 10.05% Turkiş Petrolium Cor. (Türkiyə) 6.75% Delta Nimir Xəzər (S.Ərəbistanı) 1.68% ARDNŞ (Azərbaycan) 10% Ölkəmizin sənaye istehsalının sahə strukturunda neft-qaz sənayesinin payı ili- ildən sürətlə artmaqdadır. Neft-qaz sənayesinə investisiyaların cəlb edilməsi dövlət siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri kimi qiymətləndirilir. Son illərdə xarici şirkətlərlə birgə aparılan geoloji – kəşfiyyat işlərinin nəticələrinə əsaslanaraq qeyd etmək olar ki, ölkəmiz nəinki təbii qaza olan daxili tələbatı ödəməyə qadirdir, hətta NABUKO və digər beynəlxalq layihələrdə iştirak etməklə iri təbii qaz ixracatçısı rolunu da oynayacaqdır. - 81 - Neft və təbii qaz hasilatı ölkəmizdə elektroenergetika sənayesinin yaranmasına, inkişaf edib təsərrüfatın ayrı-ayrı sahələrinin formalaşmasına öz töhfəsini vermişdir. Hal-hazırda respublikamızın energetika sisteminə ümumi istehsal gücləri 5000 mvt- dan artıq olar 10 istilik elektrik stansiyası və 7 su elektrik stansiyası daxildir ki, il ərzində bu stansiyalarda 20 mlrd. kvt/saatdan artıq elektrik enerjisi istehsal edilir. Azərbaycanda yerli təbii resurslar əsasında qismən inkişaf etmiş sənaye sahələrindən biri qara metallurgiyadır. Bu sənaye sahəsini xammalla təmin edən dəmir filizi əsasən Daşkəsən rayonu ərazisində cəmləşmişdir. Burada Daşkəsən, Cənubi Daşkəsən, Dəmir və Dardərə yataqları, müəyyən qədər Gədəbəy rayonunun Novo-İvanovka kəndi yaxınlığında və Ordubad rayonunun Başyurd sahəsində aşkar edilmişdir. Eyni zamanda Alabaşlı, Çardaxlı, Atabəy, Aşağı Morul, Mansurlu, Təknəli, Lənkəran-Astara sahili boyu ərazilərdə (çökmə mənşəli) dəmir filizi yataqları yayılmışdır. Xromitin iri yataqları Göydərə, Zaidərə, Nikolayev, Kəzimbinin, Xotovəng, Qarilov və İpək qrupu ərazilərindədir. Xromit filizi ilə yanaşı filiz saxlayan alunit süxurları odadavamlı xammal kimi, maqnium metalı və nikel almaq, eləcə də turş torpaqları neytrallaşdırmaq üçün istifadəyə yararlıdır. Molla Cəlilli, Eldar və Daşsalahlı manqan yataqları sənaye əhəmiyyətlidir. Ölkəmizdə qara metallurgiya natamam silsiləli inkişaf etməklə Daşkəsən filizsaflaşdırma kombinatı, Sumqayıt boru-prokat zavodu, “Bakı Steel Company” və digər müəssisələrlə təmsil olunur. Daşkəsən filizsaflaşdırma kombinatı 1954-cü ildə istifadəyə verilmişdir. Burada filiz çıxarıldıqdan sonra süxurlardan təmizlənir, baraban tipli yuyucu maşınlara doldurulur, baraban fırlandıqca dəmir filizi suyun köməyilə süxurlardan azad olur, barabanın daxilindəki güclü elektrik-maqnit qurğusu dəmiri torpaqdan ayırır, filiz xırdalandıqdan sonra domna sobasına daxil olur. Sumqayıt boru-prokat zavodu 1952-ci ildə istifadəyə verilmiş, çuquna xrom, nikel, ferroərinti qatmaqla sobalarda polad əridilir. Ölkəmizdə əlvan metallurgiya sənayesi mis, qurğuşun, sink, kobalt, alunit, molibden, civə, boksit, volfram, arsen, sürmə, qızıl, bismut və s. metallar, Gəncə və Sumqayıt alüminium zavodları ilə təmsil olunur. Alüminium sənayesindən başqa - 82 - digər sahələr tam dövriyyəli deyildir. Daşkəsənin Zəylik alunit xammalı əsasında 1965-ci ildə Gəncə alüminium gili zavodu istifadəyə verilmiş, ilk dəfə olaraq alunitdən alüminium oksidi yarımfabrikatı istehsalı yaradılmışdır. Bu yarımfabrikatın əsasında isə Sumqayıt alüminium zavodu fəaliyyət göstərir. Hal-hazırda əlvan metallurgiyanın, eləcə də qara metallurgiyanın kompleks inkişafı üçün dövlət proqramı qəbul olunmuşdur. Yerli gətirmə xammala əsaslanan kimya sənayesi vaxtıilə respublikamızın ən inkişaf etmiş sahələrindən biri olmuş, MDB məkanını müəyyən məhsullarla təmin etmişdir. Kimya sənayesini inkişaf etdirən neftayırma zavodlarının propan, piroqaz, butan-butilen və benzin kimi məhsullardan və dağ-mədən sənayesinin məhsullarıdır. Naxçıvanın Nehrəm və Duzdağ duz yataqları, Goranboy və Göygöl rayonlarının Başqışlaq və Çovdar mis yataqlarının tərkibində olan barit, Toğanalı və Çıraqdərə yataqlarında olan kükürd kolçedanı, Gədəbəy rayonu və Balakən kükürd kolçedanı yataqları, Naxçıvançayın yuxarı axarında yerləşən Gömür yatağının kükürd, Laçın rayonunun Qorçu və Yuxarı Ağcakənddə kopal, dolomit, mineral boyalar ehtiyatları kimya sənayesi üçün perspektivli ehtiyatlardır. Kür çayının aşağı axarlarında, Muğan düzündə, Abşeronun Böyükşor, Masazır göllərində toplanmış xörək duzu, Şamaxıda Pirsaat çayının hövzəsində, Qobustan şəhəri yaxınlığında olan mirabilit kimi xammallar mühüm əhəmiyyətlidir. Şəmkirin Zəyəm qəsəbəsi yaxınlığında, Naxçıvanda, Arazçayı boyu, Abşeron yarımadası və Laçın rayonu ərazisində Çili şorası ehtiyatı vardır. Naxçıvanın Nehrəmçay yatağında epsomit və molanterit, Şamaxı, Gədəbəy və Göygöl rayonlarında umbra, surik, siena, brekçiya kimi boyalar istifadəyə yararlıdır. Əsas kimya sənayesinin məhsulu kimi yod və brom istehsalı üçün kifayət qədər xammal ehtiyatı vardır. Abşeron göllərində, xüsusilə də Böyükşor, Pirallahı adasının kiçik gölməçələrində, Neftçala, Xıllının mədən sularında ehtiyatı daha çoxdur. Seolit neft-kimya sənayesində, neftayırmada, kimya sənayesində, kənd təsərrüfatında, metallurgiyada geniş istifadə olunur. Seolitin iri yataqları Qazaxda, Tovuzda, Naxçıvanda, Talış dağlarında, Kiçik Qafqazda mövcuddur. - 83 - Son illər kimya sənayesində edilən sahəvi və ərazi strukturundakı dəyişiklik, kiçik və orta həcmli müəssisələrə, xüsusilə də özəl müəssisələrə üstünlüyün verilməsi təsərrüfatın və əhalinin artan tələbatının ödənilməsinə, ətraf mühitin mühafizəsinə, xammal ehtiyatlarından səmərəli istifadəyə yönəldilmişdir ki, bu da özünü iqtisadi- ekoloji baxımdan doğrultmaqdadır. Respublikada tikinti sənayesi çoxsahəli olub, sement, dəmir-beton konstruksiyalar və panellər, sanatoriya-texnika məmulatları, mişar daşı, pəncərə və tikinti şüşəsi, şifer, asbest-sement borular, istilik izolyasiya, polimer tikinti materialları, polivinilxlor, linelium, aqloporit, perlit tipli yüngül doldurucu mineral tikinti materialları sahələrini əhatə edir. Sement sənayesi və dəmir-beton məmulatları istehsalının özəyini təşkil edən təbii-tikinti xammalı hasilatına mişar daşı, but daşı, mərmərəbənzər əhəngdaşı, mərmər, pemza, travertin kimi bəzək və üz daşları, müxtəlif tikinti gilləri, çınqıl, tikinti, şüşə və qəlb qumu, gips, gəc, perlit kimi yüngül suvaq və məsaməli doldurucu xammalı daxildir. Yerli tikinti materialları istehsalı müəssisələri arasında əsasən yerli sənaye kombinatlarının nəzdində fəaliyyət göstərən bişmiş kərpic, kirəmit və saxsı məmulatı hazırlayan 90-dan artıq müəssisə vardır. Kərpic istehsalı müəssisələrində həmçinin oda, turşuya davamlı materiallar, meliorasiya küngləri də istehsal olunur. Ölkəmizin tikinti materialları sənayesinin əsasını sement istehsalı təşkil edir. Bu sahə dəmir- beton və iri panel istehsalını xammalla, tikintini isə suvaq və hörgü materialı ilə təmin edir, müxtəlif sənaye sahələrinin texnoloji tələbatını ödəyir. Son illər respublikada aparılan məqsədyönlü iqtisadi islahatlar, özəlləşdirmə, özəl müəssisələrə və sahibkarlara dövlət qayğısı digər sənaye sahələrində olduğu kimi tikinti sənayesinə də öz təsirini göstərmiş, müəssisələrin yeni standartlara uyğun materiallar istehsalını artırmış, keyfiyyətini yüksəltmiş, ətraf mühitin mühafizəsində mühüm rol oynamışdır. - 84 - 2. Torpaq, su və rekreasiya resurslarından istifadə və problemlər Respublikada iqtisadi inkişafın davamlı olması, artan tələbatını müvəffəqiyyətlə ödəmək üçün torpaq, su, rekreasiya və digər resurslardan səmərəli istifadə etmək olduqca vacibdir. Burada torpaq ehtiyatlarından düzgün istifadənin təşkili və elmi-təcrübi əsaslara söykənən xüsusi proqramın olması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə ilk və sonradan qəbul olunmuş regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair dövlət proqramları yeni iqtisadi siyasət strategiyasının əsasını təşkil etməklə ölkənin torpaq ehtiyatlarının davamlı və dayanıqlı istifadəsi ön plana çəkilmiş, kənd təsərrüfatının dinamik inkişaf etməsi, kənd əhalisinin sosial həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, xüsusilə insanların yerlərdə məşğulluğunun təmin edilməsi əsas kimi şərtlənmişdir. Respublikamızın ümumi torpaq fondu 8.6 mln. ha- dır ki, bunun da 78%-dən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir. Ümumi torpaq fondunun 6.5%-i dağ-çəmən, 4.8%-i qonur dağ-meşə,14%-i qəhvəyi dağ-meşə, 1%-ə qədəri dağ-qara, 25.5%-i şabalıdı, 1.8%-i sarı, 28.9%-i boz və boz-qonur, 12.2%-i çəmən, 5.5%-i şoranlıq və digər torpaqların payına düşür. Torpaq fondunun quruluşunda kənd təsərrüfatında istifadə edilən sahələr 4.5 mln. ha təşkil edir ki, bunun da 1.6 mln.ha və ya 19%-i əkinlər, 2.7 mln.ha və ya 30%-i örüş və otlaqlar, 4%-i əkmələr, biçənək və dincə qoyulmuş torpaqlar təşkil edir. Dövlət tərəfindən aparılan özəlləşdirmə nəticəsində ümumi torpaq fondunun 57%-i dövlət, 24%-i bələdiyyə, 19%-i xüsusi mülkiyyətə verilmişdir. Təsərrüfatın inkişafı və yerləşdirilməsində su resursları mühüm yer tutur. Su ehtiyatlarına çaylar, göllər, su anbarları, yeraltı sular, həmçinin sənayedə istifadə edilə bilən dəniz suları aiddir. İl ərzində orta hesabla təsərrüfat sahələrinə 12.5 kub. km təzə su işlədilir ki, bunun da 75%-dən çoxu suvarmaya, kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə, 3 kub km-i sənaye ehtiyatlarına, bunun da 75%-i Bakı-Sumqayıt aqlomerasiyası müəssisələrinin payına düşür. Çayların respublika təsərrüfatının inkişafında, əhalinin suya olan tələbatının təmin olunmasında əhəmiyyəti böyükdür. Ümumi su ehtiyatının 65%-ni tranzit Kür, - 85 - Araz, Samur, Qanıx, Qabırrı və digər çaylar təşkil edir. Hündürlüyü 1000-1500 m olan orta dağlıq zonanın çay şəbəkəsi daha sıx inkişaf etmişdir. Bu göstərici Lənkəran zonasında daha çox olub 0.84 km/kv.km, Abşeron-Qobustanda 0.20, Arazboyu rayonlardan isə 0.28 km/kv.km-dir. MDB məkanında su ehtiyatları zəif təmin olunmuş ölkələrdən biri də Azərbaycandır. Respublikada su qıtlığı probleminin aradan qaldırılması üçün ölkədə su ehtiyatlarından düzgün və səmərəli istifadə edilməsinin və başqa hövzələrdən Azərbaycana çay axarlarının yönəldilməsinə böyük ehtiyac duyulur. Çaylar əsasən Kür hövzəsinə aid olduqlarından buradakı su çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün dövlət səviyyəsində Qərbi Gürcüstan və Şimali Qafqazdan buraya ildə 3-5 kub km su axıdılması layihəsinin sxemi hazırlanmışdır. Çayların su rejiminin tənzim edilməsində yeni su qovşaqları və anbarlarının, suvarma sistemlərinin yaradılmasının əhəmiyyəti böyükdür. Hazırda Mingəçevir, Şəmkir, Araz, Sərsəng, Ceyranbatan, Xanbulançay, Ağstafaçay, Arpaçay, Varvara, Aşıq Bayramlı, Cavanşir və s. kimi 34 su anbarı fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda su və elektrik enerjisinə olan tələbatı ödəmək məqsədilə Kür və Araz çayları üzərində kaskad su qovşaqlarının, sel təhlükəsi az olan dağ çayları üzərində kiçik SES-in tikintisini artırmaq məqsədəuyğundur. Suvarmaya ehtiyacı olan ərazilərin su təminatını yaxşılaşdırmaq, yeni dəryaça, sututarların yaradılması, suvarma-drenaj sisteminin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac böyükdür. Xəzər dənizinin respublika iqtisadiyyatında rolu böyükdür. Bura ölkənin əsas neft-qaz bazası rolunu oynaması ilə yanaşı, iqlimin formalaşmasında, bioresursları və rekreasiya resurslarının istifadəsində də əhəmiyyəti böyükdür. Respublika ərazisində çoxlu sayda regional və dünya səviyyəli tarixi-mədəni obyektlər, müqəddəs yerlər, nadir təbiət abidələri, ekoloji muzeylər, yaşlı nadir ağaclar, balneoloji-mineral sular, ovçuluq təsərrüfatları, milli parklar, müxtəlif turizm obyektləri, istirahət bazaları, əsrarəngiz təbiətə malik landşaftlar vardır. Bu təkrarolunmaz resurslardan səmərəli istifadə etmək, turizm- sənaye kompleksini formalaşdırmaq, bu resursların iqtisadi əhəmiyyətini artırmaq olduqca vacib məsələlərdəndir. - 86 - Ölkəmizin sürətli və davamlı inkişaf strategiyası, regionların sosial-iqtisadi inkişaf problemlərinin uğurlu həyata keçirilməsi, neft-qaz sənayesindən əldə olunan gəlirlərin qeyri-neft sektoruna cəlb edilməsi yerüstü təbii sərvətlərdən, xüsusilə də torpaq, su, rekreasiya resurslarının potensial ehtiyatlarından səmərəli istifadə etməyi tələb edir. Bu məqsədlə də ayrı-ayrı regionların, iqtisadi rayonların potensial ehtiyatlarının müəyyənləşdirilərək təhlil edilməsinə ehtiyac vardır. Abşeron iqtisadi rayonu (Bakı şəhəri də daxil olmaqla) Xəzərsahili düzənlikdən 2200 metr yüksəkliyədək bir ərazini əhatə etdiyindən burda torpaq əmələgətirici amillərin təsiri ilə səhra, yarımsəhra, bozqır, meşə, meşə-kolluq, çəmən və çəmən-bataqlıq bitki örtüyü hündürlük zonallığını yaratmış, üçüncü və dördüncü dövr və Xəzər dənizinin qədim çöküntülərindən ibarət çuxurlar üzərində boz və boz- qonur torpaqların tip və yarımtipləri əmələ gəlmiş və geniş yayılmışdır. Bu torpaqlar yaşca cavan olub, genetik qatların zəif istifadə olunması ilə səciyyələnir. Boz və boz- qonur torpaqların özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də onların müxtəlif dərəcədə şorakətli və şoranlı olmasıdır. Odur ki, bu torpaqlarda kənd təsərrüfatı bitkiləri yetişdirməzdən əvvəl əsaslı meliorativ tədbirlər həyata keçiriliməlidir. Ərazidə keyfiyyət göstəricilərinə və təsərrüfat əhəmiyyətinə görə geniş yayılmış torpaq tiplərindən biri də dağ-şabalıdı və şabalıdı torpaqlardır. Arid şəraitdə əmələ gələn bu torpaqlarda şorlaşma və şorakətləşmə hallarının baş verməsi geniş yayılmışdır. Şabalıdı torpaqların əmələgəlməsində və inkişafında antropogen amillərin rolu böyükdür. Rayon ərazisinin relyefi, iqlimi, həmçinin şabalıdı torpaqların fiziki- kimyəvi xüsusiyyətləri kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkilməsi üçün əlverişlidir. Rayonun kənd təsərrüfatında qismən istifadə olunan çimli dağ-çəmən, tipik qəhvəyi dağ-meşə, karbonatlı və bozqırlaşmış qəhvəyi dağ-meşə, dağ-qara və dağ boz- qəhvəyi torpaqlar ümumi torpaq sahəsinin 7.4%-ni təşkil edir. Əsasən biçənək, kəndyanı örüş və otlaq sahələri kimi istifadə olunur. Meşə və meşə-kolluqların qəhvəyi torpaqları ərazidə ekoloji durumun dayanıqlı olmasında, xüsusilə torpaqqoruyucu, su tənzimləyici və iqlimmülayimləşdirici əhəmiyyəti vardır. Başlıca olaraq dənizsahili düzənlik və qismən dağətəyi düzənlikdə lokal şəraitdə yayılmış - 87 - subasar allüvial-çəmən torpaqlar, şoranlar, takir və takirabənzər, dyunlu-təpəcikli qumlar, habelə çılpaq qayalıqlar və səthə çıxmış gilli süxurlar ümumi torpaqların 19.4%-ni təşkil edir. Bu torpaqlardan yalnız subasar – allüvial çəmən torpaqların az bir hissəsi kənd təsərrüfatına yararlıdır, bostan və tərəvəz, qismən də meyvə əkini üçün istifadə edilir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, Abşeron iqtisadi rayonunun ümumi torpaq fondunun 46.0%-i kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardır. Bu torpaqların 82%-ni örüş və otlaq sahələri əhatə edir. Əkinə yararlı torpaqlarda meliorativ tədbirlərin genişləndirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Belə ki, suvarılan torpaqlarda şoranlaşma güclənmiş, qrunt sularının səviyyəsi artmışdır. Torpaq fondunun eroziyadan qorunmasına qarşı bir sıra tədbirlər görülsə də, yetərli deyildir. Regionun sosial- iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramında rayonda su və külək eroziyalarının qarşısının alınması, su rejiminin qorunub saxlanması və ətraf mühitin tənzimlənməsi məsələlərinin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Gəcnə-Qazax iqtisadi rayonunda torpaqəmələgətirən süxurlar labüd qırıntılı prölüvial və alüüvial-prölüvial gilli və gillicəli çöküntülərdən təşkil olunmuşdur. Formalaşmış torpaq örtüyünün tərkibində dağətəyi və düzən ərazilərində əkinçilik və heyvandarlığın əsas dayağı sayılan tünd, adi, açıq şabalıdı və çəmən şabalıdı, boz, boz-çəmən və subasar – allüvial çəmən torpaqları geniş yayılmışdır. Bu tip və yarımtip torpaqlar ümumi torpaq fondunun 48.3%-ni təşkil edir. Qismən qalıq şorlaşmış açıq şabalıdı yarımtip torpaqlar geniş ərazi tutması və meliorativ cəhətdən qeyri-kafi vəziyyətdə olması ilə səciyyələnir. Yüksək potensial təbii münbitliyi və nisbətən əlverişli meliorativ durumu ilə seçilən və kənd təsərrüfatında geniş istifadə edilən dağ-şabalıdı torpaqlar dağlıq ərazidə yayılmış və ümumi ehtiyatın 9.6%-ni təşkil edir. Dağlıq ərazilərdə istifadə arealına görə üstünlük təşkil edən boz-qəhvəyi torpaqlar ehtiyatın 18.8%-ni təşkil edir, dağ-qara və dağ-şabalıdı torpaqlar dağlıq ərazi torpaqlarının 33.8%-ni təşkil edir. Heyvandarlığın təbii yem mənbəyi olan alp və subalp çəmən torpaqları dağ- çəmən torpaqlarının 7.5%-ni təşkil edir. Rayonun ümumi torpaq ehtiyatının 63.2%-i - 88 - kənd təsərrüfatına yararlıdır. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların 25%-i əkin və dincə qoyulmuş torpaqlardır. Ən geniş yayılmış torpaqlar örüş və otlaq torpaqlarıdır (64.5%). Həyətyanı torpaqlar yararlı torpaqların 5.6%-nə, 9.7%-i meşə torpaqlarına, 23.6%-i suvarılan torpaqların payına düşür. Uzunmüddətli təbii və antropogen təsirlərə məruz qalmış rayonun kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin keyfiyyət göstəricilərinin əsaslı şəkildə dəyişməsi onların müxtəlif keyfiyyət qruplarında yer tutmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, rayonun kənd təsərrüfatında istifadə olunan əkin və dincə qoyulmuş torpaqlar təbii münbitlik xassəsini qoruyub saxlaya bilmişdir. Regionda torpaqların kənd təsərrüfatında uzunmüddətli istismar edilməsi və burada heç bir zaman kompleks torpaqyaxşılaşdırma tədbirlərinin həyata keçirilməməsi şaquli istiqamətdə bütün növ torpaqlara mənfi təsirini göstərmişdir. Suvarılan torpaqların keyfiyyət dəyişikliyi də aydın nəzərə çarpır. Qrunt sularının dərinliyə və minerallaşma dərəcəsinə görə suvarılan torpaqların 55.6%-i yaxşı, qalanı kafi və qeyri-kafi vəziyyətdədir. Rayonun torpaq örtüyündə münbitliyin itirilməsinə və məhsuldarlığın azalmasına, torpaqların ekoloji meliorativ vəziyyətinin pisləşməsinə səbəb olan təbii amillərdən biri də torpaqlarda eroziya prosesinin baş verməsidir. Bu təbii amillə antropogen amil, yəni örüş və otlaq sahələrin intensiv şəkildə otarılması, meşə və kolluqların kütləvi şəkildə qırılması, həmin sahələrin şumlanması da eroziya prosesinin sürətlənməsinə səbəb olur. Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunun torpaq fondu 883.5 min ha-dır. Bunun 54%-i dağlıq ərazidə, 46%-i Alazan - Həftəran vadisində yayılmışdır. Ümumi torpaq fondunun 30%-i dağ-meşə torpaqlarından ibarətdir. Yayılma arealına görə qonur dağ- meşə torpaq tip və yarımtipləri daha geniş əraziləri tutur. Çəmənləşmiş dağ-meşə torpaqları ilə birlikdə qonur meşə torpaqlarının sahəsi ümumi dağlıq ərazi torpaqlarının 52.3%-ni təşkil edir. Kənd təsərrüfatında, xüsusilə qoyunçuluğun inkişafında mühüm rol oynayan yüksək dağlıq ərazilərdə yayılmış subalp və alp çəmənliklərinin müxtlif tip və yarımtip çəmən torpaqları dağ torpaqlarının 10.3%-ni təşkil edir. Rayon ərazisində meyvəçiliyin, taxılçılığın, baramaçılığın, heyvandarlığın və digər kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafında geniş istifadə olunan və potensial - 89 - münbitliyi ilə seçilən dağ-qara, dağ-boz-qəhvəyi və dağ-şabalıdı torpaqların tip və yarımtipləri ümumi dağ torpaqlarının 7%-ni təşkil edir. Böyük təsərrüfat əhəmiyyəti olan düzən torpaqları ümumi torpaq fondunun 46%-ni təşkil edir. Bu zonanın çəmən- qəhvəyi, şabalıdı, boz, boz-qonur, allüvial-çəmən, çəmən-bataqlıq torpaqları kənd təsərrüfatında geniş istifadə olunur. Bu torpaqların bir hissəsi fəal antropogen fəaliyyət nəticəsində şoranlaşmış, bataqlıqlaşmış və meliorativ tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir. Qış otlaqları kimi istifadə olunan Acınohur çölünün şabalıdı, boz, boz-qonur torpaqlarının şoran, şorakətli, qobu və yarğan eroziyasına məruz qalmış sahələri xeyli genişlənmişdir. Rayonun ümumi torpaq fondunun 45.7%-i kənd təsərrüfatına yararlıdır və bunun da 39.8%-ni örüş və otlaqlar təşkil edir. Meşə altında qalan torpaqlar ümumi torpaq fondunun 30.9%-ni, istifadəsi mümkün olmayan torpaqlar isə 23.4%-ni təşkil edir. Rayonun suvarılan əkin sahələrində şoranlaşmaya meyl getdikcə artır. Burada mövcud aqroekoloji durum kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaqlarda əsaslı meliorativ işlərin aparılmasına ciddi ehtiyacın olduğunu göstərir. Ərazinin xeyli hissəsinin dağlıq və dağətəyi sahələrdə yerləşdiyindən ümumi torpaq ehtiyatı su eroziyasına məruz qalır. Bu sahələrdə səthi, xətti, qobu, yarğan və suvarma eroziya növləri formalaşmışdır. Yüksək dağlıq qurşağın alp, subalp və bozqır çəmənliklərində yayılmış dağ-çəmən və qaratorpaqlarında səthi eroziya inkişaf etmişdir. Səthi eroziya prosesi yay otlaqlarından düzgün istifadə edilməməsi nəticəsində baş verir. Ərazidə şabalıdı və boz torpaqların yayıldığı Acınohur çölündə eroziya prosesi daha intensiv gedir. Bitki örtüyü zəif inkişaf etdiyindən burada külək eroziyası ilə yanaşı, su eroziyası, xüsusilə şabalıdı və boz torpaqların üst yuxa qatını dağıdaraq daşlı-çınqıllı, bəzi sahələrdə isə gilli süxurların üzə çıxmasına səbəb olmuşdur. Rayonda eroziya prosesinə qarşı mütəşəkkil mübarizə aparmaq üçün ərazinin relyef şəraiti, torpaqların aqroistehsal xüsusiyyətləri, eləcə də müəyyən ərazidə baş verən eroziyanın növü nəzərə alınmaqla kompleks tədbirlər planı işləyib həyata keçirilməlidir. Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunun torpaq fondu 607 min ha-dır. Bunun 408.8 min ha-ı alçaq və orta dağlıq ərazilərdə yayılmışdır. Bunun 49.6%-i meşə mənşəli - 90 - çəmənləşmiş dağ-meşə, bozqırlaşmış qonur dağ-meşə, sarı dağ-meşə, qəhvəyi-dağ- meşə və dağ boz-qəhvəyi tip və yarımtip torpaqlardan ibarətdir. Çimli dağ-çəmən və bozqır dağ-çəmən torpaqları əsasən Astara, Lerik və Yardımlı rayonları ərazilərində yayılmışdır. Çimli dağ-çəmən torpaqları əsasən yay otlaq sahələri olub, təbii yem mənbəyi kimi qoyunçuluğun inkişafında istifadə olunur. Bozqır – çəmən torpaqları əsasən kartof və dənli bitkilərin əkinləri altında və qismən isə biçənək sahələri kimi istifadə olunur. Meşə torpaqları rayonun hidroloji rejiminin tənzimlənməsi rol oynayır, ot örtüyü və meşələr torpaqqoruyucu, iqlim mülayimləşdirici funksiyanı yerinə yetirir. Meşə örtüyü altındakı torpaqlarda qeyri-kapilyarlığın yüksək olması əraziyə düşən yağıntıların torpağa hopmasına böyük təsir edir, su axımının əmələ gəlməsinin qarşısını alır, onun dağıdıcı təsirini zəiflədir. Bozqırlaşmış meşə talalar əsasən otlaq və biçənək sahələri kimi yerli əhali tərəfindən geniş istifadə edilir. Dağlıq ərazilərdə vaxtıilə bir çox yaşayış məntəqələrinin ətrafı sıx meşələrlə örtülü olduğu halda, hazırda həmin meşələr qırılmış, əkin və örüş sahələrinə çevrilmişdir. Meşəsizləşmiş ərazilərin genişlənməsi eroziya, sel və sürüşmə hadisələrinin geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Dağətəyi düzənliklərdə geniş yayılmış boz qəhvəyi torpaqlar rayonun şimal hissəsində Cəlilabad, qismən də Masallı rayonları ərazisində yayılmışdır. Əsasən, üzümçülüyün və taxılçılığın inkişaf etdirilməsi üçün əlverişlidir. Astara, Lənkəran, qismən də Masallı rayonları ərazisində yayılmış podzollu sarı torpaqlar çayçılığın və digər subtropik bitkiçiliyin yetişdirilməsi üçün çox əlverişlidir. Lənkəran ovalığında geniş yayılmış şabalıdı, boz, çəmən-boz, allüvial-çəmən və bataqlıq torpaqlar müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi üçün istifadə olunur. Rayonun ümumi torpaq fondunun 47.5%-i kənd təsərrüfatına yararlıdır və istehsal dövriyyəsinə daxildir. Bu torpaqların 47.3%-i əkin və dincə qoyulmuş torpaqlardır, 3.3%-i çoxillik bitkilərin altındadır, biçənəklər isə cəmi 5.3%-i təşkil edir. Kənd təsərrüfatına yararlı həyətyanı torpaqların sahəsi çoxillik əkmələr becərilən və biçənək torpaqlarına nisbətən çoxdur və 8.6% təşkil edir. Örüş və otlaq torpaqları yararlı torpaqların 35.5%-ni təşkil edir. - 91 - Kənd təsərrüfatında istifadə olunmayan torpaqların bir hissəsi Qızılağac, Hirkan, Züvand qoruq və yasaqlıqlardandır. İqtisadi rayonda ən az torpaq ehtiyatı Astara inzibati rayonundadır (cəmi 10.2%), ən çox isə Lənkəran rayonunun (25.4%) payına düşür. Lakin Cəlilabad rayonunda bu göstərici Lənkərana nisbətən aşağı olsa da yararlılıq səviyyəsi 4 dəfə yüksəkdir. Rayonun kənd təsərrüfatında uzunmüddət istifadə olunan yararlı torpaqların münbitlik xassələrini səciyyələndirən və mövcud durumunu əks etdirən keyfiyyət göstəriciləri müxtəlifdir. Iqtisadi rayonun torpaq ehtiyatı çoxillik istismara məruz qaldığından həm suvarma, həm də eroziya proseslərinə məruz qalmışdır. Lerik və Yardımlı rayonlarında torpaqların zəif mühafizə edilməsi eroziya prosesinin şiddətlənməsinə səbəb olmuşdur. Torpaq ehtiyatlarının 60-65%-ni dağlıq əraziləri əhatə edən Astara və Lənkəran rayonlarında torpaq eroziyasının qarşısı meşə massivlərinin hesabına xeyli zəifləmişdir. Cəlilabad rayonunun torpaq ehtiyatı digər rayonların torpaq sahələrinə nisbətən az eroziyaya uğramışdır. Eroziyaya məruz qalmış sahələrə əsasən rayonun alçaq dağlıq və təpəli-dalğavari girintili-çıxıntılı relyef şəraitində yayılmış boz-qəhvəyi, dağ-çəmən, qəhvəyi dağ-meşə və şabalıdı torpaqlarda rast gəlinir. Rayonun oxşar ərazilərində olduğu kimi burada da torpaq örtüyündə baş verən dağıdıcı eroziyanın fəaliyyəti bilavasitə təbii və antropogen proseslərin təsiri ilə əlaqədardır. Bu baxımdan regionların inkişafına dair dövlət proqramlarında iqtisadi rayonda Astaraçay suətrafı sahələrdə yayılmış münbit torpaqların sel sularının yuyulma təhlükəsini məhdudlaşdırmaq məqsədilə sahilbərkidici işlərin icrası nəzərdə tutulmuşdur. Regionda çəltik istehsalının inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar kənd təsərrüfatına yararlı ətraf torpaq sahələrində baş verə biləcək bataqlaşmanın qarşısının alınması üçün kompleks meliorativ tədbirlərin həyata keçirilməsinə ehtiyac yaranmışdır. Dağlıq ərazilərdə mərmər və digər tikinti materiallarının istehsalının inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar ərazinin torpaq-ekoloji durumuna təsir göstərə biləcək halların - 92 - qarşısının alınmasına dair tədbirlərin işlənib hazırlanması və onların həyata keçirilməsi vacibdir. Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun torpaq fondu 696.5 min hektardır. Bunun 462.6 min ha – yəni 66.4%-i dağlıq relyef şəraitində yayılmışdır ki, bunların da əsasını meşə mənşəli torpaqlar təşkil edir. Meşə torpaqları dağ-torpaq ehtiyatlarının 63.6%-ni əhatə edir. Burada qəhvəyi dağ-meşə və bozqırlaşmış qəhvəyi dağ-meşə torpaqları meşə fondu torpaqlarının 61.3%-ni, qonur dağ-meşə torpaqları 37.3%-ni, çimli karbonatlı dağ-meşə torpaqları isə 1.4%-ni təşkil edir. Ərazidə yayılmış dağ- boz qəhvəyi torpaqlar ümumi dağ-torpaq fondunun 3.6%-ni təşkil edir. Bu torpaqlar kənd təsərrüfatında meyvəçilik, heyvandarlıq, taxılçılıq və s. sahələrdə istifadə edilir. Ərazinin maili dağətəyi düzənliyində geniş sahələri tutan çəmən-qəhvəyi və şabalıdı torpaq tipləri ümumi torpaq ehtiyatının 15.6% əhatə edir. Meyvəçilik və dənli bitkilərin əkinləri altında geniş istifadə edilir. Qismən qış otaqları və kəndyanı örüş sahələri kimi heyvandarlığı yem bazası kimi təmin edir. Rayonun torpaq örtüyünün tərkib hissəsini təşkil edən kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar ümumi torpaq fondunun 55.5%-ni təşkil edir ki, bunun da 32.9%-i əkin və dincə qoyulmuş torpaqlardır. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ən geniş sahəni örüş və otlaq torpaqları təşkil edir. Meşə fondu torpaqları ümumi torpaq ehtiyatının 29.7%-ni, istifadə olunmayan torpaqlar 26.8%-ni təşkil edir. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların 33.9%-ni suvarılan torpaqlar təşkil edir ki, bunun da 70.5%-i əkin və dincə qoyulmuş, 17.6%-ni çoxillik əkmələr təşkil edir. Rayonun kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinin miqdarı müxtəlif olduğu kimi, onların təyinatı üzrə istifadəsi də müxtəlifdir. Torpaq istifadəçiliyinin miqyası geniş olduğundan onun bugünki aqroekoloji durumu da xeyli fərqlidir. Müxtəlif təsərrüfat təyinatlı sahələrin uzunmüddətli istismarının nəticəsi olaraq torpağın təbii münbitliyinin kəskin şəkildə pisləşməsi onu hazırki vəziyyətə salmışdır. Belə ki, kənd təsərrüfatı dövriyyəsində olan 386.5 min ha torpaq sahəsinin yalnız 113 min ha-ı I aqroistehsal qrupunda, yəni yüksək keyfiyyət qrupunda yer tutmuşdur. - 93 - Respublikanın digər rayonlarında olduğu kimi, burada da torpaqdan uzunmüddətli səmərəsiz istifadə torpaqların deqradasiyasına səbəb olmuşdur. Təbii ki, yaxın gələcəkdə kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaqların münbitlik xassələrinə, eləcə də meliorativ durumuna əsasən konkret tədbirlər planı işlənib hazırlanmasa onların təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb olunması çətinləşəcəkdir. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların 131.2 min hektarı suvarılan torpaqlardır. Bu torpaqların ifrat dərəcədə suvarılması bir çox düzənlik ərazilərdə qrunt sularının həm səviyyəsini qaldırmış, həm də minerallaşma dərəcəsini yüksəltmişdir. Təhlilləri göstərir ki, suvarılan torpaqların 45.6%-nin meliorativ durumu qrunt sularının dərinliyinə və minerallaşma dərəcəsinə görə ərazidə yayılması yaxşı, 35.3%-i kafi, 19.1%-i qeyri-kafi vəziyyətindədir. Digər rayonlarda olduğu kimi burada da torpaq örtüyündə baş verən eroziya proseslərinə qarşı kompleks mübarizə tədbirləri hazırlanıb həyata keçirilməlidir. Qəbul olunmuş dövlət proqramlarında rayonun suvarılan torpaq sahələrinin genişləndirilməsi, onların davamlı su təminatının yaxşılışdırılması üçün bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulumuşdur. Aran iqtisadi rayonu digər rayonlara nisbətən böyükdür, torpaq ehtiyatı 2 mln 115179 min ha-dır. Bu torpaqların 95.2%-i ovalıq, 4.8%-i alçaq dağlıq ərazilərdə formalamışdır. Ovalıq torpaqlarının 66.1%-i boz və boz-çəmən, Mil düzününü qərbindəki dağətəyi düzənlikdə isə şabalıdı torpaqlardır. Şoranlı boz-qonur torpaqlar daxil olmaqla çəmən-bataqlıq, bataqlıq, şoran-şorakətli, təpəckli qumlar, daşlı-çınqıllı çay yataqları, çılpaq qayalıqlar və səthə çəxmış süxurlar əhatə etdiyi kənd təsərrüfatına az yararlı və şərti yararsız sahələrin ölçüsü isə ümumi torpaq fondunun 11.6%-ni təşkil edir. Ovalığın şimal və şimal-qərbində yerləşən alçaq dağlıq ərazilərdə dağ-qəhvəyi və dağ-şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Bütövlükdə rayonun ümumi torpaq fondunun 67.1%-i kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardır. Bunun 42.2%-i əkin və dincə qoyulmuş torpaqlar, 0.9%-i çoxillik əkmələr, 0.2%-i biçənək, 5.6%-i həyətyanı torpaqlar, 51.1%-i isə örüş və otlaq sahələridir. Kənd təsərrüfatı istehsalına cəlb olunmuş torpaqların 46.8%-i suvarılan torpaqlardır ki, bunun da 84.9%-i əkin sahələridir. Çoxillik əkmələrin 1.7%-i, örüş və otlaq torpaqlarının 3.1%- - 94 - i, həyətyanı torpaqların 10.1%-i, meşə fondu torpaqlarının 0.9%-i suvarılır. Kənd təsərrüfatında istifadə olunmayan torpaqlar ümumi torpaq fondunun 31.3%-ni təşkil edir. Bunun əsas hissəsi kənd təsərrüfatına az yararlı və ya şərti yararsız torpaqlardan ibarətdir. Rayonun kənd təsərrüfatına yararlı torpaq ehtiyatları tükəndiyindən gələcəkdə bu torpaqların əsaslı şəkildə yaxşılaşdırılması yolu ilə əkin dövriyyəsinə cəlb edilməsi gündəmdə duran məsələlərdəndir. Iqtsadi rayonda İmişli, Ağcabədi, Hacıqabul, Kürdəmir, Salyan, Yevlax, Neftçala, Saatlı və Biləsuvarın kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələri daha çoxdur və əsasən də örüş və otlaqlardan ibarətdir. Qış otlaq torpaqları kimi istifadə olunan bu saəhələr həm iqtisadi rayonun, həm də respublikanın digər rayonlarının köçəri qoyunçuluğunda geniş istifadə olunur. Kənd təsərrüfatı sahələri içərisində istifadəyə görə əkin və dincə qoyulmuş torpaqlar üstünlük təşkil edir və suvarılan torpaqların əsasını təşkil edir. Örüş və otlaq torpaqların az bir hissəsi suvarılır. Rayonun torpaq ehtiyatlarının çoxəsirlik istismarı nəticəsində onun təbii münbitlik xassələrinin əsaslı şəkildə dəyişməsi baş vermişdir. Belə ki, kənd təsərrüfatı dövriyyəsində olan torpaq ehtiyatının yalnız 6.3%-i yüksək keyfiyyətli torpaqlardır ki, bu da əsasən əhalinin həyətyanı torpaqlarıdır. Əkin sahələrinin düzgün becərmə və uzunmüddətli aqromeliorativ tədbirləri tətbiq etməklə keyfiyyətlərini yüksəltmək mümkündür. Rayonlarda suvarılan torpaqların meliorativ durumunun qiymətlndirilməsi və suvarma sistemlərinin texniki vəziyyətinə dair kodastr məlumatlarına əsasən ərazidə suvarılan torpaqların qrunt sularının dərinliyinə və minerallaşma dərəcəsinə görə paylanması müxtəlifdir. Belə ki, ümumi suvarılan torpaqların 29.3%-i qeyri-kafi, 60.5%-i kafi, 10.2%-i isə yaxşı vəziyyətdədir. Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunda torpaq əmələgətirən süxurlar dağlıq və dağətəyi ərazilərdə əsasən vulkanogen mənşəli andizit, andizit-bazalt və digərləri əsas süxurların aşınmış allüvial, delüvial, düzənliklərdə isə lossobənzər allüvial, qumsal gillicəli və qismən isə gilli çöküntülərdən ibarətdir. Burada təbii komplekslərin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində özünəməxsus torpaq örtüyünün tərkibi formalaşmışdır. Formalaşan və inkişaf edən bölgənin mövcud torpaq örtüyündə əsasən çimli dağ- - 95 - çəmən, bozqır dağ-çəmən, qonur dağ-meşə, qəhvəyi dağ-meşə, dağ-qara, boz- qəhvəyi, dağ-şabalıdı, boz, çəmən-meşə və subasar allüvial-çəmən torpaq tipləri yayılmışdır. Torpaq ehtiyatının (834166 ha) 29.6%-ni təşkil edən dağ-şabalıdı torpaqlar bağçılıq, taxılçılıq və heyvandarlıqda geniş istifadə olunur. Torpaq ehtiyatının 25.1%-ni təşkil edən dağ-meşə torpaqları heyvandarlıqda geniş istifadə olunmaqla qiymətli biçənək sahəsi də sayılır. Torpaqların 14.7%-ni təşkil edən dağətəyi düzənlikdə formalaşmış şabalıdı torpqlar əkib-becərilən sahələrin əsasını təşkil edir. Rayoun ümumi torpaq fondunun 60.1%-ni kənd təsərrüfatına cəlb edilmiş torpaq tipləri təşkil edir. Bu torpaqların da 48.9%-ni otlaq və örüş sahələri, 38.3%-ni əkin və dincə qoyulmuş, 9.1%-ni çoxillik əkmələr təşkil edir. Xocalı, Şuşa və Ağdərə rayonları ərazisində yerləşən biçənək torpaqları 4.2 min ha, kənd təsərrüfatına yararlı həyətyanı torpaqlar isə 2.8%-ə bərabərdir. Kənd təsərrüfatında istifadə olunmayan və ətraf mühitdə qoruyucu əhəmiyyət kəsb edən meşə torpaqları ümumi torpaq fondunun 18.5%-ni əhatə edir. Əsasən dağ yamaclarında canlı örtük yaratmış meşə sahələri bir çox yerlərdə qismən də olsa meşəsizləşdirilərək bozqır çəmənliklərinə çevrilmişdir. Ərazinin erməni işğalından sonra vəziyyəti bir qədər də ağırlaşmışdır. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin 34.8%-i suvarılan sahələrdir. Bunun da 67.8%-i əkin və dincə qoyulmuş torpaqların payına düşür. Suvarlan torpaqların 81.7%-i çoxillik əkmələrin altındadır. Həyətyanı torpaqların 71.8%-nə suvarma tətbiq olunur. Düzənlik ərazilərdə yarımsəhra və quru çöl-bozqır şəraitdə yerləşən örüş və otlaqlar 2.4% təşkil edir. Ən çox suvarılan torpaqlar Ağdam və Füzuli rayonlarındadır. Rayonda kənd təsərrüfatı bitkiləri əsasən dəmyə şəraitində yetişdirildiyindən suvarma əkinçiliyi zəif inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatı dövriyyəsində olan torpaqların 11%-i yüksək münbitlik keyfiyyətinə, 53%-i yaxşı keyfiyyət, 31.4%-i orta keyfiyyət, 4.3%-i aşağı keyfiyyət göstəricisinə uyğundur. Torpaq münbitliyinin pisləşməsinə təsir göstərən səbəblərdən biri suvarılan torpaqların meliorativ durumunun pisləşməsidir. Belə ki, suvarılan torpaqların cəmi - 96 - 2%-nin qrunt sularının səthə yaxın, yəni 1 metrdən az dərinlikdə yerləşməsi, 31.1%- nin isə 3 metrədək dərinlikdə yerləşməsi qeydə alınmışdır. Suvarılan torpaqların 66.9%-i şorlaşma təhlükəsi olmayan ərazilərdədir. Rayon torpaq fondunun 45.9%-i müxtəlif dərəcədə eroziyaya uğramışdır. Ərazinin çox hissəsinin dağlıq və dağətəyi sahələrdən ibarət olması eroziya prosesinin geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Burada səthi, xətti, külək və suvarm eroziya növləri geniş yayılmışdır, qobu və yarğan formaları da vardır. Ərazinin dağ-çəmən və bozqır dağ-çəmən torpaqlarında səthi eroziya üstünlük tşkil edir. Bu otlaq sahələrindən düzgün istifadə edilməməsinin hesabına yaranmışdır. Dağ-çəmən zonasının otlaq torpaqlarında otarma yükünün ildən-ilə artması eroziya prosesini sürətləndirməklə yanaşı yem bitkilərin bioloji məhsuldarlığının da kəskin şəkildə azalmasına və tədricən az məhsuldar və keyfiyyətsiz bitki qrupları ilə əvəz olunmasına səbəb olmuşdur. Dağ-meşə zonasında yayılmış torpaqlarda eroziya prosesinin baş verməsi və onun arealının genişlənməsinin əsas səbəbi təbii proseslərlə yanaşı, insanların təbiətə qarşı fəal təsiri ilə əlaqəlidir. Dağ-bozqır zonasında yayılmış qaratorpaq, boz-qəhvəyi və şabalıdı torpaqlar kənd təsərrüfatında taxıl, üzüm və meyvə bağları altında və heyvandarlıqda intensiv istifadə edilir. Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun torpaq fondu 613026 ha-dır, onun 69.8%-i dağlıq, 30.2%-i dağətəyi düzənliklərdə yayılmışdır. Bu torpaqların 28.4%-i dağ şabalıdı, 20.6%-i meşə torpaqları, 5.7%-i dağ-çəmən, 4.7%-i dağ-qara, 8.1%-i boz, 8.0%-i allüvial-çəmən torpaqların payına düşür. Rayonda ümumi torpaq fondunun 61.5%-i kənd təsərrüfatına yararlıdır. Bunun 37.5%-i əkin və dincə qoyulmuş, 2.5%-i çoxillik əkinlər becərilən torpaqlardır. Yararlı torpaqların 57.1%-i örüş və otlaqlardan ibarətdir. Həyətyanı təsərrüfatlarda 2.5% - torpaq ehtiyatı vardır. Suvarılan torpaqlar isə istifadə olunan torpaqların 14.2%-i təşkil edir. Suvarılan torpaqların 15.3%-i qrunt sularının dərinliyinə və minerallaşma dərəcəsinə görə yaxşı, 60.1%-i kafi, 24.6%-i qeyri-kafi vəziyyətdədir. Ərazidə suvarılan torpaqların 52.4%-i şorlaşmaya məruz qalmışdır. Bu torpaqların da çox hissəsi Ağsu rayonu ərazisindədir. Burada suvarılan sahələrin 67.0%-i şorlaşmışdır. Bunun 16.1%-i yüksək, 34.7%-i orta, 49.2%-i zəif - 97 - şorlaşmış torpaqlardır. Ağsu rayonunda suvarılan torpaqların 54%-nin drenləşdirilməsinə baxmayaraq, orta və yüksək şorlaşmış torpaqların çəkisi çox böyükdür, onların bir qisminin əsaslı yuyulması, digər hissəsində təsirli suvarmanın aparılması drenkollektor şəbəkələrinin texniki vəziyyətinin yaxşılaşdırılması tələb olunur. Kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaqlarda təbii münbitliyin pisləşməsinə təsir göstərən və böyük dağıdıcı gücə malik olan eroziya prosesidir. Regionda torpaq fondunun 63%-i müxtəlif dərəcədə eroziyaya uğramış sahələrdir və ən çox da Qobustan rayonundadır. Kəlbcər – Laçın iqtisadi rayonunda torpaq örtüyü əsasən vulkan mənşəli süxurların aşınmış allüvial-dellüvial çöküntüləri üzərində əmələ gəlmişdir. Rayonun torpaq fondu 530787 ha-dır. Bütün torpaq ehtiyatları dağlıq ərazidə yerləşir. Yüksək dağlıq hissədə yayılmış ibtidai, torflu və çimli dağ-çəmən torpaqları torpaq ehtiyatının 24.6%-ni təşkil edir. Orta dağlıq ərazidə qaramtıl və bozqır dağ-çəmən torpaqlar 10.4%-ni, meşə altı torpaqlar 42.2%, alçaq dağlıq və dağətəyi düzənlik zonada boz-qəhvəyi, şabalıdı və allüvial-çəmən torpaqlar 15.8%-ni əhatə edir. Torpaq fondunun 45.0%-i kənd təsərrüfatına cəlb olunmuşdur. Bunun 18.5%-i əkin və dincə qoyulmuş, 1.6%-i çox illik əkin sahələridir. Örüş və otlaqlar ümumi torpaq fondunun 73.4%-ni, həyətyanı torpaqlar 1%-ni, 5.5%-i biçənək sahələri kimi istifadə olunur. Ərazidə suvarılan torpaqların sahəsi 13.5 min ha-dır, bunun 75.6%-i əkin sahələrinin payına düşür. Naxçıvan iqtisadi–coğrafi rayonunun torpaq fondu 536300 hektardır. Bunun 23.4%-i əkin və dincə qoyulmuş, 0.4%-i çoxillik əkmələr, 1.9%-i biçənək, 67.0%-i örüş və otlaqlar, 7.3%-i həyətyanı torpaqların, 66.5%-i meşə və kənd təsərrüfatında istifadə olunmayan torpaqların payına düşür. Əsasən vulkanogen və antropogen mənşəli müasir dördüncü dövrün elüvial, elüvial-delüvial və allüvial çöküntüləri üzərində formalaşıb inkişaf edən Arazboyu düzənliklərdə və alçaq dağlıq sahələrdə boz, boz-çəmən, çəmən-boz, allüvial-çəmən, şoranlı, şorakətli, şabalıdı və s. torpaq tipləri və yarımtipləri yayılmışdır. Orta dağlıq sahələrdə dağ-şabalıdı, qəhvəyi dağ-meşə torpaqları, yüksək dağlıq ərazilərdə isə - 98 - bozqır dağ-çəmən, çimli dağ-çəmən, ibtidai və torflu dağ-çəmən torpaqları formalaşmışdır. Əsasən düzənlik və dağətəyi ərazilərin torpaqları kənd təsərrüfatında geniş istifadə edilir. Bu becərilən torpaqlarda taxılçılıq, tərəvəzçilik, üzümçülük, bağçılıq, kartofçuluq və s. kimi təsərrüfat sahələri inkişaf etmişdir. Rayonda torpaq sahələrinin antropogen və təbii dağıdıcı fəaliyyətin təsirinə məruz qalmış hissələrinin bərpa edilməsi olduqca vacibdir. Belə ki, düzənlik ərazilərdə şoranlaşma, dağlıq və dağətəyi ərazilərdə isə külək və iqlim eroziyaları üstünlük təşkil edir ki, buna qarşı aqlomerativ tədbirlərin həyata keçirilməsi, suvarma sisteminin təkmilləşdirilməsi vacibdir. Respublika ərazisinin əlverişli coğrafi mövqeyi, təbiəti, təbii şəraiti, əhalinin çoxillik təsərrüfat fəaliyyəti, dünya təsərrüfatında iştirak səviyyəsi, tarixi-etnoqrafik strukturu, ümumi sosial-iqtisadi inkişafı dünya ölkələrinin getdikcə marağını artırmaqdadır. Belə ki, iki iqlim qurşağının qovşağı, özünəməxsus və təkrarolunmaz landşaft quruluşu müxtəlif növ rekreasiya resurslarını formalaşdırmışdır. Əsrarəngiz təbii rekreasiya resurslarının böyük potensialı vardır. Mənzərəli landşaft, dağların ekspozisiyası, göllər, alp-subalp çəmənliklər, dağ və düzən meşəliklər, sıldırım qayalıqlar, şəlalə və sututarlar, mineral va balneoloji sular turistlərin diqqətindən kənarda qala bilməzdi. Xəzər dənizinin, sahil qumlarının, bol günış enerjisinin müalicəvi əhəmiyyəti, Abşeron, Quba-Xaçmaz, Lənkəran–Astara sahillərinin mineral və termal suları olduqca məşhurdur. Göygöl, Maralgöl və ora dxil olan göllər sistemi, Batabat, Hacıqabul, Böyükşor, Masazır göllərinin ətrafı, suları və onların mikroiqlim şəraiti böyük rekreasiya potensialına malikdir. Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Talış dağları, Naxçıvan ərazisi zəngin və çoxşaxəli mineral və termal sulara malikdir. Belə ki, Naxçıvanda Badamlı, Sirab, Vayxır, Darıdağ, Kəlbəcərdə İstisu, Bağırsaq, Xaçında Qoturlu, Minkənd, Şuşada Turşsu, Şırlan, Gədəbəydə Slavyanka, Şəki- Zaqatalada İlisu, Xalxal, Bum, Şamaxıda Çuxuryurd, Quba-Xaçmazda Cimi, Xaltan, Qalaaltı, Abşeronda Qala, Bilgəh, Şıx, Lənkəranda Ərkivan, Orva, Meşəsu, Biləsər, Aşağı Ağkörpü, Qızılca, Taxtakaran, Qoturlusu, İstisu, Astara kimi mineral və termal sular vardır. Abşeronda Böyükşor, Masazır, Binəqədi və digər göllərin minerallaşmış - 99 - suları və palçıqları müalicəvi əhəmiyyətlidir. Uzun tarixi inkişaf yolu keçən ölkəmiz çox zəngin antropogen resurslara – möhtəşəm qalalara, arxeoloji abidələrə, qayaüstü rəsmlərə, mağaralara, qədim insan məskənlərinə malikdir. Qobustan və Gəmiqayanın qayaüstü rəsm və təsvirləri, Azıx, Tağlar, Damcılı mağaraları, Əlincə, Çıraq, Cavanşir, Ərkivan, Ramana qalaları, Bakıda Şirvanşahlar sarayı, Qız qalası, Qala divarları, İçərişəhər, Mərdəkan qalası, Atəşgah, Şəkidə Xan sarayı, Gəncədə, Naxçıvanda, Ordubadda, Şamaxıda, Qubada, Lənkəranda və s. regionlarda müxtəlif tarixi abidələr mühüm rekreasiya resurslarıdır. Təbii və antropogen resurslardan fəal istifadə etməklə əhalinin sağlamlığını qorumaq, bu potensialdan səmərəli istifadə etmək, turizmin yüksək inkişaf səviyyəsinə nail olmaq məqsədilə 2010-cu ildə “Azərbaycan Respublikasında 2010- 2014-cü illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı” qəbul etmişdir. Eyni zamanda ölkəmizdə davamlı inkişafı təmin etmək üçün ətraf mühitin mühafizəsi və təbii resurslardan səmərəli istifadə etmək üçün bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi olduqca vacibdir. Bura su ehtiyatlarının səmərəli istifadəsinin stimullaşdırılması, içməli suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, müvafiq standartlara uyğunlaşdırılması, transərhəd çayların çirklənmədən mühafizəsi, səhralaşma prosesinin qarşısının alınması üçün torpaqların inventarlaşdırılması, məhsuldar və rekreasiya əhəmiyyətli torpaqların inşaat üçün istifadəsinin qadağan edilməsi, milli turizm proqramının hazırlanmasında davamlı inkişaf prinsiplərinin nəzərə alınması, hər cür zona üçün ətraf mühitə maksimum yol veriləsi turist təzyiqinin müəyyənləşdirilməsi, ekoloji turizm və turizmin digər yeni formalarının inkişaf etdirilməsi aiddir. Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|