TƏBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏDƏBİYYAT.........................................................................................................105 G İ R İ Ş
- PREDMETİ VƏ DİGƏR ELMLƏRLƏ ƏLAQƏSİ
- 2. Təbiətdən istifadənin elmi-nəzəri məsələləri və inkişafının əsas mərhələləri.
- Dünya əhalisinin dinamikası Cədvəl 1.1 Tarix Əhali (milyon nəfər ilə) İllik artım %-ilə Eramızın 400-cü ili
|
K.B.Bayramov TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏNİN İQTİSADİ VƏ EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ B A K I – 2 0 1 1 - 2 - Elmi redaktoru: dos.O.K.Alxasov Rəyçilər: dos.M.X.Məmmədov dos.Y.Q.İsmayılov - 3 - M Ü N D Ə R İ C A T : G İ R İ Ş ................................................................................................................. 3 I FƏSİL. Təbiətdən istifadənin məqsəd və vəzifələri, elmi-nəzəri əsasları............. 4 1. Təbiətdən istifadənin predmeti, məqsəd və vəzifələri, predmeti və digər elmlərlə əlaqəsi................................................................................................4 2. Təbiətdən istifadənin elmi-nəzəri məsələləri və inkişafının əsas mərhələləri......................................................................................................7 3. Təbii şəraitlə ictimai mənimsəmənin qarşılıqlı münasibətləri ......................23 II FƏSİL. Təbiətdən istifadənin əsas istiqamətləri..................................................28 1. Qurunun təsərrüfata cəlb edilməsinin iqtisadi – coğrafi problemləri.............28 2. İqlim və rekreasiya resursları və onlardan istifadənin iqtisadi ekoloji xüsusiyyətləri...................................................................................................36 3. Su resursları, onun iqtisadi-coğrafi qiymətləndirilməsi və mühafizəsi..........40 4. Bioresursların təsərrüfata cəlb edilməsinin iqtisadi-coğrafi problemləri........47 III FƏSİL. Təbiətdən istifadənin sosial-ekoloji problemləri....................................54 1. Cəmiyyətlə coğrafi mühit münasibətlərinin formalaşması..............................54 2. Əhalinin təbii artımı, iqtisadi – fəal əhali, inkişaf və problemlər....................57 3. Təbii sosial-ekoloji problemlər və onlarla mübarizə formaları.......................62 IV FƏSİL. Azərbaycan Respublikasında təbiətdən istifadənin əsas istiqamətləri... 70 1. Faydalı qazıntılar, istifadə və problemlər........................................................72 2. Torpaq, su və rekreasiya resurslarından istifadə və problemlər......................83 3. Bioresurslardan istifadəninn sosial-coğrafi və ekoloji problemləri.................98 ƏDƏBİYYAT.........................................................................................................105 G İ R İ Ş - 4 - Müasir dövrdə təbiətdən istifadə nə qədər vacib və aktualdırsa, onu qorumaq, bərpa etmək, cəmiyyətin davamlı inkişafını təmin etmək bir o qədər əhəmiyyətlidir. Sivilizasiyanın indiki səviyyəsi əhalinin ekoloji tərbiyəsini formalaşdırmağı tələb edir. Ekoloji təşkilatlar həyəcan təbii çalsa da, insan əməyinin istismar səviyyəsi artmaqda davam edir. Sanki ekoloji şüur durğunluq içində süst düşüb. Elmin-texnikanın sürətli inkişafı insanlarda təbiətə də münasibəti dəyişməyi tələb edir, məhz buna görə gənc nəslin dünyagörüşünü formalaşdırmaq, onlarda təbiətə, təbii sərvətlərə məhəbbət hissi yaratmaq cəmiyyətin aparıcı qüvvələrinin əsas vəzifəsinə çevrilməlidir. Şagirdlərin, tələbələrin, gənc mütəxəssislərin təbiətə münasibətini formalaşdırmaq, ekoloji təhsilini artırmaq təhsil müəssisələri qarşısında aktuallığı ilə seçilməlidir. Əhalinin artım dinamikası, artan tələbatı, təbiətdən istifadə coğrafiyasının genişlənməsi şəraitində nəinki təbii resurslara qənaət tələb edir, həmçinin yeni alternativ resurs bazasının yaradılmasını, ondan səmərəli istifadəni önə çəkir. Respublikamıszda sürətli, dinamik inkişaf əməyə, təbiətə münasibəti dəyişdirmiş, davamlı inkişafın təməlini qoymuş, “Ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial- iqtisadi inkişafa dair Milli proqram” işlənib hazırlanmışdır. Dövlətimizin qəbul etdiyi bu proqram ölkədə indiki və gələcək nəsillərin ehtiyaclarını təmin etmək, mövcud ekosistemlərin iqtisadi potensialın qorunması və təbii resurslardan səmərəli istifadə etmək əsas vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur. Dövlətin bu vacib proqramı elm və tədris müəssisələri, istehsal, qeyri-istehsal sahələri qarşısında müəyyən tədbirlərin hazırlanıb həyata keçirilməsini tələb edir. Ali təhsil müəssisələri davamlı inkişaf üzrə tədris vəsaitləri və proqramları hazırlamalı, elmi kadr potensialını gücləndirməli, elmi-tədqiqat işlərini stimullaşdırmalı, tələbələrin tələbə elmi cəmiyyətlərdəki fəaliyyətini artırmalıdırlar. I F Ə S İ L - 5 - TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏNİN MƏQSƏD VƏ VƏZİFƏLƏRİ, ELMİ - NƏZƏRİ ƏSASLARI 1. TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏNİN MƏQSƏD VƏ VƏZİFƏLƏRİ, PREDMETİ VƏ DİGƏR ELMLƏRLƏ ƏLAQƏSİ Təbiətdən istifadə məhsuldar qüvvələrin formalaşması və inkişafı, təbiətlə cəmiyyət arasında münasibətlərin yaranmasının əsas prinsiplərini müəyyənləşdirir. İqtisadi və sosial coğrafiyanın predmeti, məqsəd və vəzifələri də məhz bu problemlərin araşdırılması, təbiətdən səmərəli istifadə etməklə əhalinin artan tələbatını öyrənməsi, həyat səviyyəsinin daim yaxşılaşdırılmasına öz töhfəsini verməsidir. Təbiətdən istifadə yollarının öyrənilməsi təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı münasibətinin mahiyyətinin aşkarlanması, təbii resurslardan istifadə yollarının təkmilləşdirilməsi deməkdir. Elm və texnikanın sürətli inkişafı şəraitində təbiətdən olduqca səmərəli istifadə etmək insan cəmiyyətin qarşısında ən mühüm problemə çevrilmişdir. Bu problemin yaranması və həlli də məhz cəmiyyətdən, onun intellektual səviyyəsindən asılıdır. Təbiət insan cəmiyyəti formalaşana qədər də mövcud idi. Təbii komponentlər arasında qarşılıqlı əlaqə daim olmuş və vahid coğrafi təbəqə yaranmışdı, hal-hazırda da insandan asılı olmayaraq mövcuddur. Sadəcə olaraq insan bu təbii komponentlərdən öz mənafeyi üçün istifadə edir. Təbii komponentlər planetar olub, coğrafi yerləşməsinə görə bütöv təbəqələri əhatə edir. Planetimizin ayrı-ayrı coğrafi təbəqələri cəmiyyətin mənimsəməsi baxımından – litosfer (dağ süxurları), hidrosfer (su), atmosfer ( oksigen, karbon və digər qazlar), biosfer (bitki və heyvanat aləmi) kimi dəyərləndirilir və istifadə edilir. İnsanlar da bioloji varlıq kimi biosferə daxildir, onun komponentidir, lakin təbii qanunlardan tam asılı deyildir. O, daha çox cəmiyyətin qanunlarına tabedir. Buna baxmayaraq cəmiyyət eyni zamanda təbiətdən asılıdır, onun qanunlarına qismən tabedir, lakin təbiəti dəyişməyə, onu bildiyi kimi istifadə etməyə meyllidir. Ona görə də təbiətdən səmərəli istifadə etmək üçün - 6 - cəmiyyət bütün təbiət elmlərindən, elmlər sintezindən daha bacarıqla istifadə etməyi öyrənməlidir. Cəmiyyətin təbiətə, coğrafi mühitə təsiri durmadan artır. Unutmaq olmaz ki, coğrafi mühit böyük təbii məhsuldar qüvvələrə malikdir və bu qüvvələri öyrənmək təbiətdən səmərəli istifadə etmək üçün olduqca vacibdir. Təbii məhsuldar qüvvələrə təbii resurslar və mənimsəmənin təbii şəraiti aiddir. Təbii resurslar planetimizin insanlar tərəfindən mənimsənilə bilən ayrı-ayrı xarici təbəqələrinin komponentləridir. Bura müxtəlif faydalı qazıntılar, bioresurslar, təbii enerji mənbələri və s. aiddir. Təbii mühit təbii resursların mənimsənilməsi üçün zəruri olan coğrafi mühitin elementləridir. Bura insanın nəfəs alması üçün oksigen, günəş istiliyi və işığı, rütubətlilik, yağıntılar, göllər, çaylar, relyef, bioloji varlıqların inkişafı üçün torpaq örtüyü və s. aiddir. Təbiətin mənimsənilməsi istehsal vasitələri ilə daha sıx əlaqədədir və bu elm və texnikanın inkişafı üçün əlavə stimuldur. Müasir dünyada elm, elmi-texniki- tərəqqi qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri də məhz elmin məhsuldar qüvvəyə çevrilməsidir. Cəmiyyətin elmi – intellektual səviyyəsi artdıqca, yeni-yeni istehsal vasitələri istehsal etdikcə təbiətə təsiri daha da artır, təbiətdən istifadəni “dərininə” və “eninə” doğru təkmilləşdirir, əhalinin artan tələbatını ödəmək üçün istehsalın artım imkanını genişləndirir. Təbiətdən istifadənin sürətli inkişafının baş verdiyi ərazilər ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif olmuşdur. Əgər ilkin dövrlərdə cəmiyyət və onun mənimsəmə imkanı təbiətdən çox asılı idisə, cəmiyyətin sonrakı tarixi ərzində o tez-tez dəyişmişdir. Həmçinin tarixi dövrlər ərzində coğrafi mühitdə baş verən dəyişiklikləri də nəzərə almaq lazımdır. Belə ki, son buzlaşma həm insanların inkişafına, həm məskunlaşmasına, həm də təbiətə təsirində ciddi izlər buraxmışdır. Digər tərəfdən insanlar bir sıra təbii hadisələri və təbii kompleksləri dəyişərək mənimsəmənin coğrafi mühitini dəyişir, təbiətin tarixi gedişini sürətləndirir. Dəyişən təbiət də öz növbəsində məhsuldar qüvvələrə, mənimsəmənin formasına öz təsirini göstərir. Elmin, texnikanın köməyi ilə səhralaşmanın qarşısı alınır, kanallar, kollektorlar, - 7 - irriqasiya sistemləri yaratmaqla təbii landşaft antropogen landşaftla əvəz edilir. Bütün bunları həyata keçirərkən nəzərə alınmalıdır ki, təbii komponentlərin dəyişməsi insana neçəyə başa gələcək, bu dəyişmələr mənimsəməyə nə verəcək və dəyişkənliyə sərf olunan vəsait nə qədər vaxta ödəniləcəkdir. Həmçinin təbiətə təsir hansı mənfi hallara gətirib çıxara bilər və əks təsir nə vaxt və ya hansı miqyasda özünü göstərə bilər. Müasir dövrdə təbiətdən istifadənin iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi, təbiətin qorunması və ekoloji problemlərin yaranmaması ön planda olmalıdır. İnsan təbiəti mənimsəyərkən daim ziddiyyətlə qarşılaşır. Təbiətin özünəməxsus və idarəolunmayan təbii proseslərin ilə cəmiyyətin məqsədli fəaliyyəti müxtəlif inkişaf qanunlarına tabedir. İnsan təbiətin mənimsəyərkən elmin, texnikanın köməyilə qarşısına çıxan ziddiyyətləri həll edir, yeni-yeni məhsuldar qüvvələri hərəkətə gətirir. Təbiətin mənimsənilməsi uzun tarixi proses olub, insan cəmiyyətinin formalaşma tarixi ilə uzlaşır. Təbiət elmləri həmişə cəmiyyətlə, cəmiyyət haqqında elmlərlə sıx əlaqəli olmuşdur. Hər bir ictimai-iqtisadi formasiyanın özünəməxsus inkişafı, təbiətdən istifadə bacarığı olmuşdur. Uzun illər boyu cəmiyyət təbiəti “eninə” mənimsəyirdi, “elm və texnikanın indiki mərhələsində daha çox dərininə” mənimsəməyə başlamışdır. Bu təbiətdən, təbii resurslardan daha səmərəli istifadə etməyə imkan yaradır. Digər tərəfdən, təbiətə təsirin, təbiətdən istifadənin iqtisadi səmərəliliyi də ön plana çıxmışdır. Belə ki, bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə təbii resursları istehsala və emala cəlb etmək baha başa gəldiyindən onun digər ölkələrdən gətirilməsi iqtisadi cəhətdən daha sərfəli olmuşdur. Təbiətdən istifadə indi bir çox dəqiq elmlərin nəticələrinə əsaslanır. Buna görə də təbiət – istehsal – idxal kompleksi bu elmi dəqiq elmlərlə sıx bağlayır. Təbiətdən istifadənin müasir mərhələsi elm və texnika ilə bağlıdır. İqtisadi səmərəlilik yeni texnika və texnologiya olmadan mümkün deyildir. Azalmaqda olan təbii komponentlər, xüsusilə də minerallar daha dəqiq tədqiq olunmanı, istifadə zamanı tullantısız istifadəni tələb edir. Bu isə müasir və təkmilləşmədə olan avadanlıqlar hesabına mümkündür. - 8 - 2. Təbiətdən istifadənin elmi-nəzəri məsələləri və inkişafının əsas mərhələləri. İnsan cəmiyyəti yarandığı gündən təbiətdən istifadənin səmərəli yollarını daim axtarmış, təsərrüfatının ərazi təşkilində təbiətin rolunu müəyyənləşdirməyə səy göstərmişdir. Hər bir ictimai – iqtisadi formasiyada təbiətdən istifadənin özünəməxsus forma və metodları formalaşmış, inkişaf edərək müasir səviyyəyə çatmışdır. Buna görə də indiki şəraitdə təbiətdən istifadə edilməsi barədə mövcud olan elmi-nəzəri məsələləri təhlil etmək, təbiətdən maksimum istifadə etməklə ekoloji tarazlığın qoyunması, cəmiyyətin təbiətə etdiyi texnogen təsirin gələcəkdə mənfi nəticələr verəcəyini minimuma endirməyin proqnozlarını hazırlamaq olduqca aktual səslənir. Sözün geniş mənasında təbiət dedikdə kainatın bütün maddi varlığını nəzərdə tuturuq. Təbiət insan zəkasından asılı olmayaraq öz-özünü tənzimləyən obyektiv varlıqdır. Təbiətə hərəkətsiz obyekt kimi baxmamalıyıq. Çünki o daima inkişafda olmaqla bütün təbii amillərə təsir edir. O, təbii proseslər və qanunauyğunluqlar əsasında yaranmış uzun sürən təkamül prosesində inkişaf etmişdir. “İnsan və təbiət” problemi həmişə elm xadimlərinin diqqətini cəlb edib. Epikür yazmışdır ki, insanlar, siz təbiətdən istifadə edərkən ona qarşı qəddar olmamağa çalışın. Ancaq biz insanlar sanki qarşımıza məqsəd qoymuşuq ki, əvvəlcə təbiəti sonra isə özümüzü məhv edəcəyik. İnsan təbiətin bir hissəsi, onun ən ali üzvüdür. Biz kainatın ayrılmaz tərkib hissəsi olmaqla təbiət amilləri ilə qarşılıqlı təsirdə artır, yaşayır və inkişaf edirik. Biz özümüz üçün nə lazımsa hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və s.-ni təbiətdən alırıq. Bu sərvətlərdən yüz illərdən bəri kor - təbii istifadə etməyimiz nəticəsində ətraf mühiti dünya miqyasında dəyişilməyə məruz qoymuşuq. Bu vəziyyət müasir elmi-texniki tərəqqi dövründə daha da kəskinləşib və XX əsr insanın təbiətə və onun sərvətlərinə qəddar münasibət bəslədiyi dövr kimi bəşər tarixinə həkk olunub. Belə ki, dünya əhalisinin sürətli artımı şəraitində maddi nemətlərin istehsalı və bölüşdürülməsi tələbatdan xeyli geri qalır. Buna görə də, yer sərvətlərinin istifadəsinin durmadan çoxalması, energetika, sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat - 9 - sahələrində yeni texnologiyanın tətbiqi və istehsalının genişlənməsi, dünya landşaftlarının antropogen dəyişməsi, beynəlxalq təsərrüfat əlaqələrinin mürəkkəbləşməsi və genişlənməsi bu və ya digər amillər mühitlə bəşəriyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin güclənməsinə və insanı əhatə edən mühitə antropogen yükün artmasına səbəb olur. Bu problemə D.Rikardo və T.Maltus böyük diqqət yetirmişdilər. Onlar iqtisadi inkişafın perspektivlərinə pessimist yanaşırdılar [9.230]. Son onilliklərdə istehsalın sürətlə inkişafı ilə əlaqədar dünya ölkələrində təbii ehtiyatların istifadəsi xeyli artmışdır. Bu da öz növbəsində təbiətə təsirin güclənməsinə və eyni zamanda təbiətdən istifadə problemlərinin kəskinləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Dünya üzrə ümumi istehlakın artmasını “demoqrafik sıçrayış” adlanan əhalinin sayının xeyli yüksəlməsi ilə izah etmək mümkündür. Dünya əhalisinin artım dinamikası cədvəli 1.1 – də göstərilib [37.335]. Dünya əhalisinin dinamikası Cədvəl 1.1 Tarix Əhali (milyon nəfər ilə) İllik artım %-ilə Eramızın 400-cü ili 205 0.005 800 224 0.005 1200 400 0.005 1400 375 0.005 1600 578 0.2 1800 954 0.5 2000 8000-dən çox 1.2 Cədvəldən göründüyü kimi əhalinin artım sürəti ilbəil sürətlənir. Əhalinin artımı təbii sərvətlərə olan əlavə təsiri gücləndirir və ətraf mühitin çirklənmə dərəcəsini artırır. Burada əsas problem əhalinin maksimal miqdarında deyil, bu miqdarın mövcud sərvətlərə necə münasibətdə olmasından ibarətdir. Dünya əhalisinin sürətlə artması nəticəsində əmələ gələn ehtiyatcların ödənilməsi üçün yeni-yeni təbii ehtiyatlar cəmiyyətin istifadəsinə verilir, kənd təsərrüfatı sənayeləşir və - 10 - intensivləşdirilir. Elmi texniki tərəqqi bir tərəfdən insanın təbiətdən asılılığını minimuma endirir, digər tərəfdən isə ekoloji sistemdə mənfi iz buraxır. Ümumiyyətlə, insan dünyada bu günə kimi mövcud olan yeganə varlıqdır ki, daima təbiətlə münaqişə aparmış və aparır. Bəli, biz insanlar təbiətin tərkib hissəsiyik ancaq təbiətin bir çox qanunlarına qarşı çıxırıq. Belə ki, təbiətdə milyon illər davam edən tullantısız mübadilə proseslərindən və ziyansız maddələr mübadiləsi dövranı qanunlarından kənara çıxmışıq. Bundan başqa, təbiətə xas olan təbii sərvətlərdən “qənaətlə” istifadə prinsipləri müasir insanlar tərəfindən qorunmamışdır. Məsələn, son bir milyard ildə yaranan təbii sərvətlər son 100-120 ildə insanlar tərəfindən istifadə olunmuşdur [21, 191]. İnsanın ekoloji böhranla üzləşməsi təbii sərvətlərdən kortəbii istifadə olunması sayəsində yaranmışdır. Akademik S.S.Şvars göstərir ki, biosfer həyat üçün zəruri olan elementlərin optimal nisbətini milyon illərlə sabit saxlamış, lakin bir neçə onillik ərzində insan bu tarazlığı poza bilmişdir. Bu isə ekoloji problemlərin yaranmasına səbəb olub. Ekoloji problemlər hazırda bəşəriyyətin ən böyük qlobal problemidir. Bu gün bu ekoloji problemlərin həllində hamı iştirak etməlidir. Heç kimin bu işdən kənarda qalmağa mənəvi haqqı yoxdur. Ekoloji problemlər təbiətdən düzgün istifadə edilməmənin nəticəsidir. Biz biosfer təliminin banisi V.İ.Vernadskinin insan 1 dəqiqə də olsun belə biosfersiz yaşaya bilməz sözlərini unutmamalıyıq [24.,238]. Təbiətdən istifadə dedikdə təbii-resurs potensialının istismar edilməsinin və onun qorunub saxlanmasının bütün növlərinin məcmuu nəzərdə tutulur. Demək təbiətdən istifadə dedikdə aşağıdakı anlayışları nəzərdə tutmalıyıq. 1. Təbii şəraitin istifadəsi və mühafizəsi; 2. Təbii resursların çıxarılması, emalı, onların bərpası və təkrar istehsalı; 3. Təbii sistemlərin ekoloji balansının saxlanması, təkrar istehsalı və səmərəli dəyişdirilməsinin təmin edilməsi. E.F.Yusifov ətraf təbii mühitin faydalı xüsusiyyətlərinin insan tərəfindən istifadə imkanlarını təbiətdən istifadə kimi izah etmişdir [30,355]. Əgər bu xüsusiyyətləri iqtisadi, sağlamlıq və mədəni xüsusiyyətlər olaraq 3 qrupa ayırsaq, - 11 - onda təbiətdən istifadə iqtisadi, mədəni və ekoloji sağlamlıq kimi 3 formada özünü büruzə verir. Təbiətdən istifadəni torpaqdan istifadə, yerin təkindən istifadə, heyvanat aləmindən istifadə, atmosfer havasından istifadə kimi müxtəlif qruplara ayıra bilərik. Təbii vasitələr isə öz növbəsində bir neçə məqsəd üçün istifadə oluna bilər. Məsələn, su içmək üçün, həmçinin hidroenerji mənbəyi kimi və nəqliyyat vasitəsi kimi məişətdə istifadə edilir. Meşədən oduncaq mənbəyi, istirahət yeri, otlaq, giləmeyvə, dərman bitkiləri toplamaq və başqa məqsədlər üçün istifadə edilir. Ətraf mühitin obyektlərinin insan tərəfindən ilkin mənimsənilməsi, istifadə edilməsi də təbiətdən istifadə kimi izah edilə bilər. Biz təbiətdən istifadə edərkən əsasən təbii resurs potensialının qorunmasını təmin etməklə təbii ehtiyatlar, təbii şərait və cəmiyyətin sosial iqtisadi inkişafı arasında qarşılıqlı münasibəti düzgün qurmağa çalışmalıyıq. Çünki geniş mənada “Təbiətdən istifadə” fikri təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı münasibəti şəraitində bir-birinə təsir prosesidir. Biz təbiətdən istifadə edərkən yalnız bir istiqamətdə olan fəaliyyəti yəni insanın təbiətə təsirini nəzərdə tutmamalıyıq. Həmçinin təbiətin də insana təsir edə biləcəyini unutmayaq. Biz təbiəti istismar edirik. Bəs, görəsən, bu qədər istismarın qarşılığında təbiətin cavabı necə olacaq? Tarixi inkişaf dövründə insanların sayının artması yeni ərazilərin mənimsənilməsini, tələbatın daim artmasına görə daha çox məhsul istehsal edilməsini, deməli yeni zavodlar, fabriklər, digər istehsal və xidmət təyinatlı obyektlər tikilməsini zəruri etmişdir. Ona görə daim yeni-yeni şəhərlər, kəndlər salınır, onların iqtisadi bazasının genişləndirilməsi üçün müəssisələr təşkil olunur, yaşayış ərazisi genişlənir. Nəticədə insanlar təbiətdən getdikcə daha çox istifadə edir, onun geniş sahələrini təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edir, təbiətin ehtiyatları çox hasil edilir. Bunlar isə təbiətə qaytarılan tullantıların artmasına səbəb olur. Bu isə o deməkdir ki, cəmiyyətlə təbiətin münasibətlərində insanlar ona ikiqat ziyan vurur. Cəmiyyətin tələbləri qeyri – məhdud, təbii sərvətlər isə məhduddur. Əsas ziddiyyət elə buradan yaranır, yəni: 1) cəmiyyətin tələbatı sonsuz və tamamilə qarşısı alınmazdır; 2) cəmiyyətin sərəncamında əmtəə və xidmət istehsalı üçün gərəkli olan - 12 - resurslar məhdud və aztapılandır. Demək, təbiətdən istifadə edərkən əsas məqsədimiz məhdud resurslardan səmərəli istifadə etməklə cəmiyyətin tələbatının ödənilməsi tədbirlərini müəyyən etmək və bu tədbirlərin həyata keçirilməsinin yollarını öyrənməkdən ibarət olmalıdır. Bu istiqamətdə resursların səmərəli bölüşdürülməsi üsulu da sərfəli yollardan biridir. Səmərəli bölüşdürülmə tələb edir ki, əmtəə və xidmətlərin çeşidlərinin seçimi düzgün olsun, başqa sözlə, hər bir əmtəə vahidi daha az məsrəflə istehsal edilsin. Yəni: resursların səmərəli bölüşdürülməsi dedikdə, resursların o əmtəə və xidmətlərin istehsalına sərf edilməsi nəzərdə tutulur ki, cəmiyyətin ona daha çox ehtiyacı var. Bu o deməkdir ki, məhdud resurslar kompaniya və sahələr arasında elə bölüşdürülməlidir ki, cəmiyyət indi məhz həmin əmtəə və xidmətlərə ən çox tələbat duyur. Uzun illərdir ki, insan durmadan inkişaf etmək və ehtiyacını ödəmək məqsədilə təbii sərvətlərdən düşünülməmiş tərzdə istifadə edir. Sanki insanlar İ.Miçurinin söylədiyi” “Biz təbiətdən xeyirxahlıq gözləməməliyik, onları ondan almaq bizim vəzifəmizdir” – fikrini öz xeyirlərinə istifadə edirlər [29,115]. Lakin insan dərk etmir ki, təkcə almaq lazım deyil, həm də təbiətdə insan fəaliyyəti nəticəsində baş vermiş itgilərin yerini doldurmaq lazımdır. Təəssüflər olsun ki, bu təsirlər nəticəsində həm planetimizdə, həm də respublikamızda ekoloji tarazlıq ciddi surətdə pozulub. Məsələn, uzun müddət Mərkəzi Aran rayonlarında pambığın intensiv əkilməsi torpaqların şoranlaşmasına və sıradan çıxmasına səbəb olub. Zamanında K.Marks: “Kapitalizm təbiəti məhv edəcək və dağıdacaq”, - deyə qeyd etmişdi. Onun qeyd etdiyinə görə təsərrüfatın planlı inkişafı, təbii sərvətlərdən səmərəli və kompleks istifadə edilməsi, ekoloji mühitin saflığının təmin edilməsi yalnız sosializm şəraitində mümkündür [23,696]. Çünki müvazinətli surətdə bir-birindən təcrid edilmiş istehsalçı olan insanlar təbiətlə təmasda olduğu zaman mübadiləni səmərəli nizamlayır, təbiət üzərində kortəbii surətdə ağalıq etməyib onu nəzarət altında saxlayır, bunu az məsrəf müqabilində insan təbiətinə layiq şəkildə yerinə yetirir. Indi biz kapitalizmin təbiəti məhv etdiyi bir dövrdəyik. Hal-hazırda insanların uzun müddət daha çox gəlir, mənfəət qazanmaq, inkişaf etmək məqsədilə təbii - 13 - sərvətlərdən qəddarcasına istifadənin nəticəsi olaraq yaranan ekoloji problemlər eyni şəkildə yəni qəddarcasına insana doğru yönəlib. Buna insan tərəfindən meşələrin qırılması ilə başlayan problemləri misal göstərə bilərik. Insanın meşələrə təsiri bir neçə min il əvvəl insanın əkinçiliklə məşğul olmağa başlağıdı dövründən müəyyən edilmişdir. Rayonların çoxunda əkinçilik məqsədilə meşələr qırıldı, bu isə yer səthində küləyin sürətini artırdı, havanın temperatur, nəmlik rejiminin dəyişməsinə gətirib çıxartdı. Torpağın nəmliyi, buxarlanma da öz növbəsində çayların axım rejimini dəyişdi. Quru iqlimli regionlarda meşələrin qırılması toz tufanları torpaq örtüyünün pozulmasına, təbii şəraitin dəyişməsinə gətirib çıxartdı. Göründüyü kimi, təbiətin sadəcə bir elementinə qarşı atılan səhv bir addım bütün təbiət komponentlərinin yararsız hala düşməsinə səbəb oldu. M.C.Atakişiyev bu haqda belə qeyd etmişdir ki, tarixi prosesin gedişində əvvəllər təbiətin insanlığa təsiri zəif olduğu müşahidə edilsə də, sonralar, xüsusilə də hazırki dövrdə təbiətin dəyişməsi insanlara və onların təsərrüfatına güclü, lokal, regional və qlobal təsir göstərir [6.219]. Halbuki, ekoloji kontekstdə inkişaf təbii və əmək ehtiyatlarının elə istifadəsidir ki, bu həyatın keyfiyyətinə və yaxşılaşmasına xidmət etsin. İnsanın mühitlə hər zaman əlaqədə olmasına baxmayaraq onun təbiətə təsiri əsasən təsərrüfat fəaliyyəti zamanı intensivləşir. Təbiətə güclü antropogen təsir nəticəsində ətraf mühit gərginləşir, sosial və təbii şərait mürəkkəb əlaqələr sistemi yaradır. Məsələn, respublikamızın ən böyük problemlərindən biri səhralaşmadır. Ölkəmiz Cənubi Qafqazda səhralaşma prosesinin daha intensiv inkişafı ilə seçilir. Məlum olmuşdur ki, son illərdə təbii amillərlə yanaşı səhralaşmaya təsir göstərən əsasən antropogen amillər olmuşdur. Məsələn, elə rayonlar var ki, qışlaqda bir hektarda 2-3, bəzi tükənmiş torpaqlarda isə 1 qoyun saxlamaq mümkün olduğu halda, orada saxlanılan qoyunların sayı 40-45-ə çatır. Digər tərəfdən bəzi torpaqların 3 faizini hansısa kiçik ehtiyaclar üçün əkib-becərmək olar. Amma bu göstəriciyə baxmayaraq həmin torpağın 30-40%-i şum altındadır. Halbuki, onların dözümü yoxdur. Yəni, belə yerlərdə torpaq artıq dözmür, səhralaşma gedir. Səhralaşma öz- özlüyündə problemdir, amma onun əks tərəfi o deməkdir ki, həmin ərazilərdə olan - 14 - bioloji növlər, bitki növləri, canlılar yox olur. Nəticədə, ancaq kasadlaşmış, bərəkətini itirmiş torpaq qalır. Səhralaşma əsasən təbii yolla getsə də, antropogen amillər onu sürətləndirir. Bu işdə əsas həlledici amillərdən biri də insanın təsərrüfat fəaliyyətinin mənfi nəticəsidir. Hazırda müəyyən edilmişdir ki, insan və onun təsərrüfat fəaliyyəti birinci növbədə torpağa, bitkiyə və su mənbələrinə güclü təsir göstərir. Bu təsirə səhra örüşlərinin bitkiləri daha çox məruz qalır. Səhralaşma ilə əlaqədar olaraq relyef formaları pozulur, qrunt suların səviyyəsi və minerallaşma dərəcəsi də dəyişir. Səhralaşmanın qarşısının azaldılması üçün ağac – kol bitkilərinin odun kimi istifadə məqsədilə bitki örtüyünün məhv edilməsini azaltmaq və mövcud otlaq və biçənəklərdən daha səmərəli istifadə etmək, kommunal və irriqasiya işlərinin yerinə yetirilməsinin nəticəsi olaraq torpaq örtüyünün bərpa edilməyəcək dərəcədə istifadəsinə son qoymalıyıq. Təbiətdən istifadə səmərəli və səmərəsiz ola bilər. Təbiətdən səmərli istifadə ekosistemlərə ekoloji yükü kifayət qədər azaldır və sabit iqtisadiyyat üçün zəmin yaradır. Təbii resurslardan səmərli istifadə - ümumi şəkildə onlardan faydalı elementlərin əldə edilməsini və bununla yanaşı təsərrüfat sahələrinə, təbii mühitə minimum zərər vurulmasını ifadə edir. Təbii resurslardan səmərəsiz istifadə isə bir qayda olaraq, təbii resursların tam hasil edilməməsini və ətraf mühitə əhəmiyyətli ziyan vurulmasını ifadə edir. Məsələn, uzun illərdir ki, Filizçay polimetal yatağı köhnə texnologiya ilə istismar edilir və nəticədə xammal əhəmiyyətli çoxlu tullantı yaranır. Hesablamalar göstərir ki, əgər Filizçay polimetal yatağı düzgün istismar edilərsə, respublika ehtiyacını hələ 100 də ödəyə bilər [26.126]. Bunun üçün yatağın istismarını müasir texnoloji üsullarla aparmalıyıq. Demək, səmərəsiz istifadə iqtisadi potensialın qorunmasını təmin etməyən fəaliyyətdir. Təbiətdən səmərəli istifadə dedikdə təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə, təbii ehtiyatların artırılması və ətraf mühitin mühafizəsi nəzərdə tutulur. Təbii ehtiyatların səmərəli istifadəsi ətrafa olan antropogen yükün miqdarını azaldır. Bu isə öz növbəsində ətraf mühitin mühafizəsinə gətirib çıxardar. - 15 - Təbiətdən səmərəli istifadəyə nail olmaq üçün əsas məqsədimiz təbii ehtiyatların və təbii şəraitin qənaətcil istismarını təmin etməklə insan sağlamlığını qorumaq və perspektiv inkişafı təmin etmək olmalıdır. Əgər bu məqsədə çata biliriksə, bu zaman biz təbiətin istifadəsinin səmərəliliyindən danışa bilərik. Əks halda yəni təbii resurslar alayarımçıq çıxılarsa, faydalı qazıntının ən yaxşı hissəsi yerin təkində qalarsa, tullantıların tərkibində qiymətli komponentlər qalarsa, insanların sağlamlığı təhlükə qarşısında qoyularsa, heç bir səmərədən danışa bilmərik. Təbii sərvətlərin səmərəli, qənaətlə, itkisiz istifadə edilməsi təbii ünsürlərlə ehtiyatla yanaşmağı, faydalı qazıntıların çıxarılması və təkmilləşdirilməsi, tükənməyən təbii sərvətlərin planlı və müvazinətli surətdə təkrar istehsala verilməsi, ətraf təbii mühitin çirkləndirilməsi səbəblərinin əvvəlcədən aradan qaldırılması müasir insanlardan və gələcək nəsillərdən səy, bacarıq və vicdan tələb edir. Biz təbii ehtiyatlardan istifadəyə heç cür qadağa qoya bilmərik. Elə buna görə də, təbiətdən istifadə edərkən təbii sərvətlərin mühafizəsini, səmərəli istifadəsini və təbiəti qorumağı qarşımıza məqsəd kimi qoymalıyıq. Əgər bu əsas şərtə əməl edilməzsə biz iqtisadi səmərədən çox yarana bilən ekoloji problemlərlə üz-üzə qalarıq. Sonradan bunların aradan qaldırılması külli miqdarda əmək və kapital qoyuluşu ilə həyata keçirilə bilər. Məsələn, cədvəl 1.2-də 2000-2009-cu illər ərzində ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlərin keçirilməsinə çəkilən cari xərclər (min manat) verilmişdir [4]. Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|