Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Haşım bəy Vəzirov məişət mövzusunda bir neçə məzhəkə yazmış, çoxsaylı
felyetonlarında feodal-patriarxal münasibətlərə, şahidi olduğu müstəmləkə üsuli- idarəsinə qarşı tənqidi münasibət ifadə etmişdi. 1913-cü ildən başlayaraq şeirlərini çap etdirməyə başlayan istedadlı şair Əhməd Cavadın ilk kitabı 1916-cı ildə nəşr olundu. Onun yaradıcılığı üçün romantik lirika səciyyəvi idi. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində mətbuat və ədəbiyyat Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatını əks etdirir, 1905-1907-ci illər inqilabi hərəkatının təsiri altında mütləqiyyəti, polis sistemini, çarizmin milli-müstəmləkə zülmünü tənqid atəşinə tutur, zəhmətkeş kütlənin ağır iş şəraiti və güzəranına biganə qalmırdı. Bununla yanaşı, mətbuat və ədəbiyyat nümayəndələri ölkənin ictimai-siyasi həyatında baş verən mühüm hadisələrə (17 Oktyabr Manifesti, Dövlət duması və s.), Rusiya fəhlə hərəkatının məqsəd və vəzifələrinə, Rusiyanın gələcək dövlət quruluşu və s. məsələlərə mü xtəlif mövqelərdən yanaşırdılar. Mətbuatda və ədəbiyyatda rus çariz- minin, Qərb dövlətlərinin qəsbkar planlarının, həmçinin İran və Türkiyədə mütləqiyyət quruluşunun tənqidinə də geniş yer verilirdi. Bu dövrdə realist ədəbiyyat sürətlə inkişaf edir, romantik sənətkarlar yetişir, hətta simvolizm, futurizm kimi cərəyanlara qoşulanlar da olurdu. Qəzet və jurnalların demək olar ki, hər sayında mü xtəlif ədəbiyyat məsələlərinə dair məqalələr verilir, onların b ir ço xunda ədəbiyyat və incəsənət tənqidi şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Bu şöbələrdə mü xtəlif əsərlər haqqında ayrı- ayrı məqalələr, tənqidi xü lasələr dərc olunur, ədəbiyyat tarixi və nəzəriyyəsi məsələləri nəzərdən keçirilir, keçmiş irsə, ədəbi ənənələrə münasibətdə bədii sözün və sənətin tərbiyəvi ro lu qeyd olunurdu. Azərbaycanda ədəbi dil problemləri də d iqqət mərkəzində id i. Bu istiqamət in in kişafında mütərəqqi ədəbiyyat, incəsənət və mətbuat xad imlərinin, o cümlədən Ə.Haqverdiyev, S.S.A xundov, N.Vəzirov, Ü.Hacıbəyov, F.Köçərli, C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, M.Ə.Sabirin və A.Səhhətin böyük xid məti
201 olmuşdu. "Molla Nəsrəddin" jurnalının sadə, asan başa düşülən və lakonik dil üslubunun bu
istiqamətdə böyük
rolu olmuşdu. Onun redaktoru C.Məmmədquluzadənin əsərlərinin dili də əsil xalq dili olub, ədəbiyyata milli dilimizin zənginliyin i gətirmişdi. Bu sahədə Ü.Hacıbəyovun da ədəbi və musiqi əsərlərin in mətn (libretto) dili, jurnalistlik fəaliyyəti nümunə ola bilər. O, qəzet redaktoru kimi sadə, hamının başa düşə biləcəyi bir d ildə yazmağ ı tələb ed ir, ö zü də bu işdə nümunə göstərirdi. Ü.Hacıbəyov bu istiqamətdə gördüyü işi inkişaf etdirmək məqsədilə Ba kıda " Vətən dili" adlı qəzet nəşr et mək istəyird i. Azərbaycan dili elmi əsərlərin də dilinə çevrilird i. Azərbaycan xalq təhsili xadimlərinin hazırlad ığı dərs vəsaitləri də doğma dilin ədəbi normaların ın inkişafına xid mət ed irdi. Milli mətbuat orqanlarının səhifələrində Azərbaycan ədəbi dili məsələsi üzrə kəskin mübahisələrə yol verilirdi. Bu istiqamətdə H.Zərdabinin, S.M.Qənizadənin, Ü.Hacıbəyovun, F.Köçərlin in, C.Məmmədquluzadənin, N.Nərimanovun məqalələrinin böyük əhəmiyyəti var idi. Bu məqalələrdə milli d ili inkişaf etdirmədən milli mədəniyyəti inkişaf etdirməyin mü mkün olmadığ ı qeyd olunurdu. Xalq dilin in ö zünəməxsusluğunu rusdilli mətbuatın səhifələrində S.Ağamalıoğlu, H.Qabulov, H.Minasazov, M.Qarayev, R.Məlikov, E.Sultanov və b. müdafiə edirdilər. XX əsrin əvvəllərində A zərbaycan elmi fikri də inkişaf edirdi. Gö rkəmli darvinşünas alim, Azərbaycanda müasir elmi b iologiya, təbabətin və təbiətşünaslığın əsasını qoy muş H.Zərdabi təbii elmlər sahəsində əldə olunmuş nailiyyətləri təbliğ etməkdə böyük iş görürdü. Biologiya, kənd təsərrüfatı, tibbi biliklərin yayılmasında alimlərdən Məmməd Tağı Əliyev, Abdulxalıq və Bəhram Axundovlar fəal iştirak edirdilər. N.Nərimanov tibb sahəsində elmi-kütləvi əsərlər nəşr etdirmişdi. Dəmir yol və tərsanə tikintisi üzrə ixtiraçı alimlər Xudadat bəy Məlikaslanov və Fətəli bəy Sultanov bir sıra maraqlı layihələr işləyib hazırlamış, paytaxt jurnallarında elmi məqalələr nəşr etdirmişdilər. 1905-ci ildə Mustafa bəy Əlibəyovun Azərbaycan dilində Bakı neftinə həsr olunmuş ilk kitabı çıxd ı. 1912-ci ildə Moskva Universitetinin məzunu M.Y.Cəfərov hüquq elmləri üzrə elmi dərəcə almışdı. Ə.Ağayev və Ə.Hüseynzadə elmi ictimaiyyət arasında da böyük nüfuz sahibləri kimi hələ XIX əsrin sonlarından geniş şöhrət qazanmışdılar. Paris Sorbonna Universitetinin məzunu olan Ə.Ağayev bir neçə xarici dil bilirdi. Şərqşünas, ədəbiyyatşünas, tənqidçi alim kimi onu təkcə Rusiyada deyil, Yaxın və Orta Şərqdə, Qərbi Avropada da yaxşı tanıyırdılar. Onun tədqiqat dairəsi olduqca geniş idi: antik fəlsəfə və ədəbiyyat, zərdüştilik və "Avesta", Şərq, rus və Qərbi Avropa klassikası, Yaxın və Orta Şərqin sosial və mədəni problemləri, Rusiyada və Şərq
202 ölkələrində ictimai-siyasi hərəkatlar və s. Ə.Ağayev görkəmli publisist və islamşünas alim idi. O, ibn Rüşd, Təbəri, Dante, Lüter, Konfutsi, Höte, Tolstoy, Spenser, eləcə də digər alim və mütəfəkkirlərin zəngin irsindən bəhrələnərək, islamşünaslıq elminin siyasi, ideoloji, etnik, iqtisadi, hüquqi- fəlsəfı cəhətlərinə toxunaraq, mənəvi və ictimai mahiyyətini açır və təsdiq edirdi ki, İslam hər hansı bir millətin inkişafına tamamilə uyğun gəlir. Öz dövrünün çox tanınmış mütəfəkkirlərindən biri Əli bəy Hüseynzadə Şərq və Qərb ölkələrində şöhrət qazanmışdı. Ə.Hüseynzadə Peterburq Universitetinin fizika-təbiət fakültəsində oxumuş, Şərq fakültəsində mühazirələr dinlə mişdi. Daha sonra o, İstanbul Universitetinin tibb fakültəsini bitirmiş, onun professoru olmuşdu. Ərəb, fars, ingilis və alman dillərini bilirdi. Ə.Hüseynzadə dünya ədəbiyyatının, fəlsəfəsinin, dinlərinin (Homer, Dante, Vergili, Xəyyam, Sədi, Füzuli, Şekspir, Höte, Şiller, Bayron, Budda, Kant, Şopenhauer, Hartman, Fihte, Spenser, Tolstoy) bilicisi olmuşdur. Onun elmi yaradıcılığında sosiologiya və tarix, fizika və təbiətşünaslıq, ədəbiyyatşünaslıq və fəlsəfə, ps ixo logiya və dilçilik, etnoqrafiya və arxeo logiya məsələləri ö z əksini tap mışdır. C.Məmmədquluzadə hərtərəfli və dərin biliyə malik şəxsiyyət idi. O, Sokrat, Kant, Spinoza, Holbax, Leybnits, Şekspir, Şiller, Qlinka, Bethoven, Derjavin, Puşkin, Zərdüşt, Mani haqqında, müxtəlif fəlsəfi-dini, ictimai-siyasi cərəyanlar barəsində məqalələr yazmış, ümumbəşəri elmi təfəkkürün nailiyyətlərini təbliğ etməyə ça- lış mışdı. XX əsrin əvvəlinin tarixşünaslığı Rəşid bəy İsmayılovun "Qafqazın qısa tarixi" (Tiflis, 1904), Hacı Şeyx Həsən Mollazadə Gəncəvinin 1905-1913-cü illərdə nəşr olunmuş dördcildlik "Zübdət ül-təvarix" ("Tarixlərin qaymağı"), Mirzə Rəhim Fənanın "Qarabağın yeni tarixi" (1912-ci ildə yazılmışdı) əsərlərilə zənginləşdi. N.Nərimanovun da əsərlərində tarixi mövzulara müəyyən dərəcədə yer verilmişdir. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan elmi fikrinin görkəmli nümayəndələri sırasında M.Şahtaxtinski fərqlənirdi. Tarixçi, şərqşünas, etnoqraf olan M.Ə.Şahtaxtinski Sorbonna Universitetinin fəlsəfə, tarix və hüquq fakültəsini bitirmiş, ərəb, fars, rus, fransız, alman dillərini kamil öyrənmişdi. Onun ilk elmi əsərlərini xarici alimlər rəğbətlə qarşılamış və yüksək qiymətləndirmişdilər. 1898-ci ildən başlayaraq beş il ərzində dünya elminin aparıcı mərkəzlərindən biri olan Parisdə Şərq dilləri problemi üzərində çalışan M.Ə.Şahtaxtinskinin əsərləri Fransanın elmi ictimaiyyəti tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdi. O, Şərq dillərini tədris etmək üçün Sorbonna Universitetinə dəvət olunmuşdu. İbrahim ağa Vəkilov görkəmli alim, hərbi-topoqrafiya elmi üzrə görkəmli mütəxəssis idi. Peterburq hərbi-topoqrafiya məktəbində çalışan Məmməd Qasım Əliyev Şimali Mancuriyanın və Finlandiyanın topoqrafik coğrafiyasını tədqiq etməyə dəvət olunmuşdu. 1910-cu ildə Qafur Rəşad Mirzəzadənin Qafqazın coğrafiyasına dair kitabı nəşr
203 olunmuşdu. 1914-1915-ci illərdə Yusif Əliyevin və Fərhad Ağazadənin Avropa ölkələrinə həsr olunmuş coğrafiya əsərləri çap edilmişdi. XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi elminin təşəkkülü ilə əlamətdardır. Onun əsasını F.Köçərli qoymuşdu. 1903-cü ildə Tiflisdə bu barədə ilk kitabını rus dilində buraxdıran görkəmli ədəbiyyatşünas 1908-ci ildə "Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı" adlı üçcildlik əsəri üzərində işi başa çatdırdı. F.Köçərli doğma ədə- biyyatın təbliğinə böyük əhəmiyyət verir, hesab edirdi ki, hər bir xalqın ədəbiyyatı ilə tanış olub, onun həyatı, inkişaf səviyyəsi, yetkinlik dərəcəsi, mənəvi qüdrəti və zənginliyi barədə fikir yürütmək mü mkündür. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ilə Abdulla Sur da məşğul olmuş, tədqiqatını 1908- ci ildə yekunlaşdıraraq üçcildlik "Türk ədəbiyyatı tarixi" əsərini nəşr etdirmişdi. Bu istiqamətdə M.M.Nəvvab da xeyli iş görmüşdü. Onun XIX əsr Qarabağ şairlərinə həsr olunmuş təzkirəsi böyük maraq doğurur. Bu təzkirəyə yüzdən artıq şairin tərcümeyi-halı və onların ən yaxşı əsərlərindən parçalar daxil edilmişdi. Ədəbiyyat tarixinin tədqiqi Ceyhun Hacıbəyovun yaradıcılığında əhəmiyyətli yer tuturdu. O, ilk dəfə Azərbaycanın qadın şairlərinin irsini toplayıb öyrənmiş, onları rus dilinə tərcümə etmiş və 1911-ci ildə "Kaspi" qəzetində "Azərbaycan gülləri" adlı məqaləsilə birlikdə dərc etdirmiş, sonralar isə fransız dilində Parisdə ayrıca kitab kimi buraxdırmışdı. C.Hacıbəyov Azərbaycan klassikləri haqqında yazmış, ədəbiyyatın nəzəri məsələləri ilə məşğul olmuş, dünya ədəbiyyatı məsələlərinə toxunmuş, ədəbiyyatın ictimai vəzifələrini, onun mühüm tərbiyəvi əhəmiyyətini vurğulamışdı. C.Hacıbəyov ilk dəfə Azərbaycanda yeni türk ədəbiyyatının geniş təfsilatını qələmə almış, burada Tofiq Fikrətin poeziyası, azadlıq ideyalarını yaymaqda onun roluna xüsusi diqqət vermişdi. Parisdə təhsil aldığı müddətdə C.Hacıbəyov Fransa ədəbiyyatı, mədəniyyəti və fəlsəfəsini dərindən öyrənmişdi. Ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslıq məsələlərinə N.Nərimanov, Seyid Hüseyn, C.Məmmədquluzadə, M.T.Sidqi, M.Hadi də bir sıra əsərlər həsr etmiş, H.Zərdabi, Ə.Haqverdiyev, N.Vəzirov və A.Şaiq öz yaradıcılığında onlara müəyyən yer vermişdilər. Azərbaycan xalqının qədim və zəngin folkloru da diqqətdən kənarda qalmır, yazılı ədəbi nümunələrlə birlikdə tədqiq olunurdu. Şifahi xalq yaradıcılığına dair materialların toplanmasında və tədqiqində T.Bayraməlibəyov, M.V.Qəmərli, F.Köçərli, M.F.Musəvi, A.Şaiq və başqaları böyük əmək sərf edirdilər. 1913-cü ildə "İqbal" qəzetində çap o lunmuş "Dilimiz və ədəbiyyatımız" məqaləsində A.Şaiq milli folklor nü munələrini toplamağın, onları tədqiq və nəşr etdirməy in böyük əhəmiyyətini qeyd etmişdi. XIX
əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində dilçilik elmi xeyli in kişaf etmişdi. Böyük dilçi alim S.M.Qən izadə Azərbaycan, rus, fars və ərəb dilləri ü zrə bir ço x vəsaitin müəllifidir. O, 1890-1904-cü illərdə A zərbaycan-rus dili lüğətləri tərtib etmiş, elmi-pedaqoji əsərlər yaratmışdır. Yeni əsrin
əvvəllərində A.Səhhət, S.S.A xundov, A.Şaiq,
M.Mahmudbəyov ana dili və ədəbiyyatı dərslikləri hazırlamışdılar. Azərbaycan
204 dilinin tarixi, qrammatik quru luşu, lüğət fondu və s. məsələləri özündə əks etdirən bu dərsliklərin dilçilik elminin inkişafinda böyük rolu olmuşdur. Şair, maarif xadimi, Naxçıvanda yeni tipli məktəbin yaradıcısı olan M.Sidqi pedaqogika elminin nəzəriyyəçisi kimi də məşhur idi. O, həmçinin əxlaq və mənəviyyat barəsində bir ço x elmi-fəlsəfi əsərlərin də müəllifidir. XX əsrin əvvəllərində görkə mli mətbuat xadimlə ri, publisistlər, şairlə r, yazıçılar, alimlər, ədəbiyyatşünaslar Azərbaycan xa lqın ın ictimai-siyasi və fəlsəfi fikrinin tə msilç iləri idilər. Onla r ö z sələ flə rin in irsini yeni ideyala rla zənginləşdirird ilər. Bu işdə dahi satirik şair M.Ə.Sab irin xüsusi əməyi o lmuşdur. XX əsrin əvvəllərində rus tarixçi-qafqazşünasları V.İ.İvanenko, S.Esadze, V.Potto, P.İ.Kovalevski və başqaların ın Zaqafqaziya ilə bağlı əsərləri nəşr olunmuşdu. Bu əsərlərdə A zərbaycan xalq ının ta rixinin bəzi məsələlərinə də toxunulmuşdu. İ.L.Seqalın, S.M.Avalianinin, O.Syo minin, Q.E.Startsevin, V.Simonoviçin əsərləri isə bilavasitə Azərbaycan neft sənayesinin inkişafına və aqrar məsələlərə həsr edilmişdi. Neft haqqında elmin inkişafında qabaqcıl rus alimləri mühü m rol oynamışdılar. Görkəmli geoloq alimlərdən V.Qo lubyatnikov və İ.M.Qubkin in Azərbaycanda neft yataqlarının geoloji cəhətdən öyrənilməsində böyük xid mətləri olmuşdur. XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan memarlıq sənətinin inkişafında da əhəmiyyətli irəliləy işlər mərhələsi id i. Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda kap italizm dövründə şəhərsalma mədəniyyəti yeni in kişaf mərhələsinə qədəm qoy muş, yeni me marlıq məktəbinin formalaşmasında görkəmli memarlar nəslinin uzun illər boyu apardığı axtarışların önəmli əhəmiyyəti olmuşdu. Bu məktəbin nümayəndələri köklərilə tarixin dərinliklərindən gələn Azərbaycan xalq memarlığı ənənələrini Avropa memarlıq ənənələri ilə zənginləşdirird ilər. XX əsrin əvvəllərində Bakıda fəaliyyət göstərmiş istedadlı memarlar - 1902-ci ildə Peterburq Mülki Mühəndislər İnstitutunu bitirmiş ilk azərbaycanlı mühəndis-memar Zivər bəy Əhmədbəyov, İ.Q.Hacınski, N.Q.Babayev, K.A.Borisoqlebski, D.D.Buynov, İ.V.Qoslavski, K.B.Skureviç, İ.K.Ploşko və Q.M.Qermikelov xeyli iş görmüşdülər. Onların yaradıcılığındakı milli-romantik istiqamət Azərbaycan memarlığında yeni inkişaf mərhələsinə çevrildi. XX əsrin əvvəlində M.Nağıyevin "İsmailiyyə" binasının, H.Z.Tağıyev və M.Muxtarova məxsus sarayların - memarlıq incilərinin tikilməsi yeni mərhələni xarakterizə edirdi. Şəhər Dumasının, ictimai məclisin, Opera və Balet Teatrının gözəl tərtibatlı binaları istifadəyə verildi. Din ocaqları - "Təzə pir" məscidi, polyak kilsəsi və yəhudi sinaqoqu, Tağıyevin qız məktəbi, realnı məktəb, kişi gimnaziyası. Kommersiya məktəbi, "Səadət" məktəbinin binaları Bakının yaraşığı oldu. Bir sıra tibb müəssisələri, o cümlədən uşaq xəstəxanası və Musa Nağıyevin xəstəxanası tikild i. Ticarət, maliyyə və xidmət dairələri binaları sırasına (Tiflis kommersiya bankı və Şimal bankı) "Yeni Avropa" mehmanxanası (M.Nağıyev), Olginsk ticarət sıraları, bazar-
205 passaj binaları daxil oldu. 1903-cü ildə şəhərin dənizkənarı hissəsinin (bulvar) abadlaşdı- rılmasına başlandı. Şəhərdə yanaşı binaların tikintisi sürətləndi. Bunların bir çoxu memarlıq cəhətdən ço x qiymətlidir (M.Nağıyev, K.A.Hacıyev, Sadıxovlar, Hacınski və b. məxsus binalar). Bu nöqteyi-nəzərdən Bakı ətrafında kapitalistlərin (Ş.Əsədullayev, T.Aşurbəyov, İ.Hacınski və b.) tikdirdikləri istirahət ocaqları (villalar), Axund Əbu Turabın Mərdəkandakı mavzoleyi diqqətəlayiqdir. Milli memarlıq məktəbinin nümayəndəsi Məşədi Qafar İsmayılovun tikdirdiyi binalar milli memarlıq abidələridir. Bakıdakı möhtəşəm binaların çoxu İmran Hacı Qasımov tərəfindən inşa edilmişdi. Şəhərin memarlıq tikintilərində aparıcı rol mülki şəxslərə məxsus idi. H.Z.Tağıyevin sifarişi ilə onun sarayı, müsəlman qız məktəbi, teatr (yanğından sonra), texniki məktəb, həmçinin toxuculuq fabriki və onun ətrafındakı fəhlə yaşayış məntəqəsi İ.V.Qoslavskinin layihələri əsasında tikilmişdi. Bu memar Bakı Şəhər Duması binasının da müəllifi olmuşdur. Məşhur Bakı sahibkarları M.Nağıyev və M.Muxtarovun sarayları İ.K.Ploşko, Mayılov teatrı M.Q.Bayev, əsrarəngiz dini tikililər ("Təzə pir" və Əjdər bəy Aşurbəyovun məscidləri) Əh mədbəyov Zivər bəy Gəray oğlu tərəfindən tikilmişdir. Bu memarlıq sənəti abidələrinin fenomenallığı onların çox qısa müddətdə tikilməsində idi. Memarların layihələri ilə Gəncədə, Şəkidə və başqa şəhərlərdə də binalar inşa edilmişdi. Z.G.Əhmədbəyovun layihələrilə Göyçayda (1906), Şamaxıda (1909) məscidlər tikilmişdi. Onun Ploşko ilə birlikdə Şamaxıda tikdiyi (1909-1918) "Cümə məscidi" gözəl memarlıq abidəsi id i. Əsrin başlanğıcında milli teatr sənəti özünün yüksək inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Daimi teatr truppalarının yaradılması mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Onlardan biri Müsəlman Dram Artistlərinin Cəmiyyəti adlanırdı. Ə.Haqverdiyev ona həm başçılıq, həm də rejissorluq edirdi. Bu truppaların fəaliyyətində N.Vəzirov və N.Nərimanov da iştirak edirdilər. 1906-cı ildə "Təkamül" qəzeti nəzdində həvəskarların "Həmiyyət" qrupu və İ.Əbilovun Bakı müsəlman dram dərnəyi yaradıldı. Fəhlə rayonlarında çıxış edən "Həmiyyət" qrupunun tərkibinə M.Əliyev, A.Rzayev, C.Hacınski, H.Ərəblinski və b. daxil idilər. "Balaxanı dərnəyi" də xeyli iş görürdü. Onun rejissoru H.Ərəblinski idi. Milli teatr sənətinin inkişafında maarif cəmiyyətinin Nicatın mühüm rolu olmuşdu. Onun nəzdində aktyor və jurnalist Mehdi bəy Hacınskinin başçılıq etdiyi teatr bölməsi var idi. Maarif cəmiyyəti "Səfa"nın nəzdində 1912-ci ildən teatr qrupu fəaliyyət göstərirdi ki, ona da 1914-cü ildən C.Zeynalov rəhbərlik edirdi. Yeni əsrin əvvəllərində ilk peşəkar aktyor birlikləri yaranmağa başladı. Onlardan biri Müsəlman Dram Cəmiyyəti (1916) aktyorların peşəkarlığının yüksəldilməsi, onların ustalığının təkmilləşdirilməsi məsələlərinə daim diqqət verirdi. Azərbaycan teatrının repertuarı getdikcə zənginləşirdi. Milli müəlliflərin əsərləri ilə yanaşı, rus, Qərbi Avropa, Şərq dramaturgiyası əsərlərinə də diqqət verilirdi. Lakin
206 milli səhnə əsərləri üstünlük təşkil edirdi. Əgər 1907-ci ildə Tiflis Nəşriyyat Komitəsi qarşısında altı əsərin tamaşaya qoyulması barəsində vəsatət qaldırılmışdısa, 1912-1913- cü illərdə on beş, 1916-cı ildə isə on yeddi əsərin tamaşaya qoyulması barəsində məsələ qaldırılmışdı. Bütün bu tədbirlər Hacı Ağa Abbasov, Mirzəağa Əliyev, Hüseyn Ərəblinski, Cahangir Zeynalov, Əbülfət Vəliyev (Vəli), Mir Mahmud Kazımovski, Mehdi bəy Hacınski, Muxtar Məlikov (Əlvəndi), Murad Muradov, Hüseynqulu Rzayev, Sidqi Ruhulla, Abbas Mirzə Şərifzadə və başqa bu kimi istedadlı aktyorların yetişməsinə kömək edirdi. 1910-cu ildə Azərbaycan teatrının yaranmasında böyük xidmətləri olmuş C.Zeynalovun səhnə fəaliyyətinin 25 illiyi qeyd edildi. Teatr tariximizdə milli səhnənin ilk peşəkar aktyoru olan H.Ərəblinskinin xüsusi yeri var. Azərbaycan dramaturgiyasının qayğıkeş təbliğatçısı olan dahi aktyor öz yaradıcılığında rus və Qərbi Avropa klassiklərinə geniş yer vermiş, Azərbaycan tamaşaçısını ilk dəfə Molyerin, Şillerin, Heynenin, Volterin qəhrəmanları ilə tanış et- mişdir. H.Ərəblinski həm də istedadlı rejissor və teatr təşkilatçısı idi. Bütün bunlar ona geniş şöhrət qazandırmışdı. H.Ərəblinskinin yaradıcılığı Orta Asiyada, Şimali Qafqazda, Volqaboyunun türk xalqlarında, həmçinin İranda teatrın dirçəlməsinə güclü təkan vermişdi. O, 1916-cı ildə nümayiş etdirilmiş "Neft və milyonlar səltənətində" adlı ilk Azərbaycan filminin yaradılmasında fəal iştirak etmişdi. Teatrın inkişafında dramaturq, rejissor, aktyor, teatrşünas, həm də bacarıqlı teatr təşkilatçısı kimi böyük rol oynayan N.Nərimanov həm də milli səhnənin bütün görkəmli xadimlərini özündə birləşdirən Türk Artistləri İttifaqının yaradılmasının təşəbbüskarı olmuşdu. Azərbaycanın mədəniyyət xadimləri teatra xalqın maarifləndirilməsində qüdrətli vasitə kimi baxırdılar. Azərbaycanın digər şəhərlərində - Şuşa, Gəncə, Şəki, Şamaxı, Quba, Naxçıvan və Salyanda fəaliyyət göstərən teatr kollektivlərinin fəaliyyəti böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. XX əsrin əvvəllərində bu şəhərlərdə teatr həyatı xeyli canlanmış, yaradıcı kollektivlərin səhnəyə qoyduqları pyeslərin sayı da artmışdı. 1904- cü ildə Şuşa səhnəsində ilk dəfə Şekspirin "Otello"su tamaşaya qoyuldu. Azərbaycan sənətkarları ilə yanaşı, rus və digər əcnəbi müəlliflərin əsərləri də Gəncə şəhəri səhnəsində özünə geniş yer tutmuşdu. 1906-cı ilin avqustunda burada Ələsgər bəy Xasməmmədovun başçılığı ilə Müsəlman Dram Cəmiyyəti yaradılmışdı. Onun idarə heyətinə Mirzə Mahmud Axundzadə, Məmməd Bağır Şıxzamanov, Rüstəm bəy Mirzəzadə, Talıb bəy Məmmədzadə daxil idilər. Əsrin başlanğıcından etibarən yerli həvəskar aktyorlar Salyanda da tamaşalar qoymağa başladılar. Teatr həvəskarlarının sayı başqa şəhərlərdə də artırdı. 1917-ci ildə Naxçıvanda "El güzgüsü" teatr cəmiyyəti təşkil edildi. Rza Təhmasib, Əliqulu Qəmküsar yerli teatrın görkəmli xadimləri idilər. XIX əsrin sonlarında Tiflisdə və İrəvanda yaradılmış milli dram qrupları öz fəaliyyətlərini genişləndirird ilər. Bakının mədəni həyatında V.İ.Vasilyev-Vyatski, və V.İ.Nikulinin teatr qrupları görkəmli rol oynayırdı. Bu kollektivlərin səyi nəticəsində Azərbaycan dramaturqlarının (o
207 cümlədən N.Nərimanovun "Nadir şah" pyesi) əsərləri ilk dəfə rus dilində tamaşaya qoyuldu. S.İ.Valentinov Azərbaycan aktyor qruplarına rejissor köməyi göstərirdi. Azərbaycan milli dram kollektivlərində Azərbaycan dilini bilən rus aktyorları da var idi. XIX əsrin 90-c ı illərinin sonunda azərbaycanlı qızlar səhnədə görünməyə başladı. 1898-ci ildə M.F.Axundovun Gəncədə tamaşaya qoyulmuş "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" komediyasında qadın rollarını Mina xanım, həmçinin Rübaba və Məryəm İsgəndər qızı Mirzəyeva bacıları ifa etmişdilər. Tiflisdə ilk dəfə teatr tamaşasında Gövhər xanım çıxış etmişdi. Tiflis Azərbaycan teatrının görkəmli xadimi M.A.Abbasov qızı Diləfruz xanımı səhnəyə cəlb etmişdi. 1914-cü ildə Bakıda tamaşaya qoyulmuş Şekspirin "Otello"sunda Dezdemona rolunu Gülsabah xanım ifa etmişdi. O, 1916-cı ildə Gülbahar xanımla başqa bir pyesdə də iştirak etmişdi. Bütün bunlar, azərbaycanlı qadınların ilk, lakin peşəkar sənət yolunda atdığı sınaq addımları id i. Azərbaycan teatrı nadanlığa, xurafata, xalqın inkişafına mane olan köhnə qalıqlara qarşı mübarizə kürsüsünə çevrilmişdi. Azərbaycanda teatrşünaslıq da inkişaf edirdi. Onun milli və rus mətbuatında çıxış edən Ə.Ağayev, M.S.Axundov, H.Vəzirov, M.Hacınski, Q.İ.Qasımov, F.Köçərli, R.Məlikov və H.Minasazov kimi nümayəndələri var idi, onlar Azərbaycan dramaturgiyası və teatr tənqidinin in kişafında mühü m rol oynayırdıla r. Azərbaycan teatrı ictimai-mədəni inkişafın mühüm göstəricilərindən biri idi. Zaman keçdikcə milli teatrın fəaliyyəti, onun köhnə dünyaya, həyatın eybəcərliklərinə qarşı mübarizəsi, xalqın həyatını yeniləşdirmək uğrunda çalışması ictimai əhəmiyyət kəsb edirdi. Azərbaycan teatrı insanların gözünü açır, onları tərəqqi yoluna çağırır, onların təhkimçilikdən ruhən azad olmasına kömək edirdi. Teatr sənəti milli özünüdərketmənin əhəmiyyətli vasitəsinə çevrilirdi. Teatr inkişaf etdikcə, dövrün aktyor və teatr xadimlərinin peşəkarlıq səviyyəsi də artırdı. Azərbaycan teatrı həm mənəvi, həm də maddi cəhətdən xeyriyyəçilik məqsədləri ilə bağlı idi. Müstəmləkəçilik şəraitində yaşayan xalqın güzəranı ağır, maddi imkanları olduqca məhdud idi. Ona görə də teatr tamaşalarından əldə olunan vəsaitdən daha çox məktəblər, kitabxanalar, klublar açmaq, kasıb şagirdlərə, tələbələrə kömək etmək üçün istifadə olunurdu. Əslində teatrın özü də cəmiyyətin qabaqcıl qüvvələrinin xeyriyyəçiliyi hesabına yaşayır, maddi çətinliklər, kasıbçılıq içində olsa da, özünün mənəvi qüdrəti ilə xa lqın mənəvi zənginləşməsi və mədəni tərəqqisi mənbələrindən biri idi. Məhz buna görə də teatrın ən görkəmli təşkilatçı və hima- yəçilərinin maarif xadimləri, xalq müəllimləri, ədəbiyyatçılar və jurnalistlər olması təsadüfi deyild i. XX əsrin əvvəli Azərbaycan musiqi sənətinin də inkişafında yeni bir mərhələ oldu. Azərbaycan musiqisi iki istiqamətdə inkişaf edirdi. Onlardan biri xalq həyatı ilə sıx bağlı olan və peşəkar aşıqlar tərəfindən inkişaf etdirilən aşıq yaradıcılığı, digəri isə xanəndə və sazəndələrin yaradıcılığı idi. XX əsrin əvvəllərində xalq yaradıcılığının ictimai mahiyyəti xeyli zənginləşdi. Məhəbbət, gözəllik və s. haqqında şeirlərlə yanaşı, aşıqlar istismarçılara və zülmkarlara qarşı nifrət doğuran əsərlər yaradır, azadlıq uğrunda
208 mübarizə aparan qəhrəmanları tərənnüm ed irdilər. Aşıq sənəti Qazax, Gəncə, Tovuz, Şəmkir, Kəlbəcər və Borçalı bölgələrində geniş yayılmışdı. Göyçədə Azərbaycan aşıqlarının bütöv bir nəsli yetişmişdi. Aşıq yaradıcılığının inkişafında məşhur el sənətkarları Əsəd Abbasqulu, Hüseyn Bozalqanlı, Qurban, Miskin Əli, Nəcəfqulu, Şair Vəli, Xəyyat Mirzə və başqalarının böyük rolu olmuşdu. Azərbaycan aşıqlarının yaradıcılığı qonşu regionlarda və ölkəmizdən kənarlarda da ço x sevilird i. XX əsrin əvvəllə rində Azə rbaycan xa lq musiqisinin yarad ıcı şəkildə inkişaf və təbliğ etməkdə xanəndələrin böyük rolu olmuşdur. Xanəndələrin içərisində Cabbar Qaryağdı oğlu, İslam Abdullayev, Əbdülbaqi Zü lalov, M irzə Muxtar, Keçəçi Məhəmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, Mahbəyli Həmid, Mahbəyli Cü mşüd, Zabul Qasım, Məcid Behbudov, Məşəd i Cəmil Əmirov, Sey id Şuşinski, Zü lfü Adıgö zəlov, Xan Şuşinski, bakılı Seyid Mirbabayev, şəkili Ələsgər Abdullayev, şamaxılı Mirzə Məmməd Həsən və b. çox məşhur idilər. Xalq musiqisi xəzinəsinə H.Q.Sarabski də ö z töhfəsini vermişdi. İranda və Zaqafqaziyada məşhur olan xanəndələrdən biri də Cənubi Azərbaycan torpağının yetirməsi Əbul Həsən xan Azər idi. Məşədi Zeynal (Şuşa), Qurban Primov (Ağdam), Mirzə Fərrac və M irzə Mənsur (Bakı), Şirin A xundov (Salyan) və b. tar ustaları onun milli musiqi a ləti kimi imkan larını aç maq istiqamətində böyük xid mət göstərmişdilər. C.Qaryağdı oğlu, Q.Primov və S.Ohanezaşvili musiqi üçlüyü təkcə Qafqazda deyil, onun sərhədlərindən uzaqlarda da şöhrət tapmışdı. XX əsrin əvvəllərində xalq musiqiçiləri arasında elmi biliyə və təhsilə, muğam sənətini daha da geniş miqyasda təbliğ etməyə meyl xeyli artmışdı. İstedadlı tar ustası Məşədi Cəmil Əmirov 1911-ci ildə İstanbula getmiş, burada not savadına yiyələnərək, Avropa musiqisi ilə tanış olmuş, eyni zamanda Azərbaycan xa lq musiqisinin təbliği ilə məşğul olmuşdu. O, burada muğamı ilk dəfə nota köçürüb nəşr edənlərdən biri idi. Xanəndə sənəti də yeni keyfiyyət qazan mağa, toy və başqa şənlik tədbirlərindən kənara çıxaraq, teatr və konsert salonlarına yol açmağa başladı. Xalq musiqiçilərini ilk dəfə səhnəyə çıxaran mədəniyyət xadimi-məşhur yazıçı Ə.Haqverdiyev 1897-ci ildə Şuşada yerli həvəskarların iştirakı ilə Fü zulin in "Leyli və Məcnun", 1902-ci ildə isə Nizamin in "Xosrov və Şirin" poemalarını səhnələşdirmişdi. Hər iki tamaşada baş rolda C.Qaryağdıoğlu çıxış etmişdi. "Şərq konserti" adı ilə yeni konsert növü meydana çıxd ı. Belə konsertlər ilk dəfə Şuşada (1901), daha sonra isə Bakıda (1902) təş kil olundu. Ə.Haqverdiyevin hazırladığı hər iki konsertdə C.Qaryağdı oğlu başda olmaqla, görkəmli muğam üçlüyü muğam, xalq mahnıları, rəqsləri, aşıq melodiyaları ifa etmiş, səhnələşdirilmiş musiq i əsərləri də göstərmişdi. "Şərq konserti"nin inkişafına maarif və xeyriyyə cəmiyyətləri kömək edirdilər. Məsələn, 1907-ci il yanvarın 20-də Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti Azərbaycan musiqisindən ibarət böyük konsert təşkil
209 etmişdi. "Nəşri-maarif" (1908-1914, 1915), "Nicat" (1914-1915), "Səfa" (1914) və s. cəmiyyətlər tərəfindən "Şərq konsert"ləri təşkil o lunurdu. "Şərq konsert"ləri (xüsusən Şuşada ilk səhnələşdirilmiş musiqi tamaşası) - milli operanın yaranmasında böyük rol oynadı. 1907-ci ildə Bakıda yeni konsert firması - "Şərq gecələri" meydana çıxdı. Bu gecələrin tamaşaçıları Qafqaz xalqlarının musiqisi ilə tanış edən müxtəlif proqramları var idi. Onlar geniş kütlələri özünə cəlb edir, beynəlmiləl səciyyə daşıyırdı. Şuşada, Gəncədə, Şəki və Tiflisdə də "Şərq gecələri" keçirilir, Bakıda yerli musiqiçilərin şəhərin fəhlə rayonlarında çıxışları ço xalırdı. Əsrin əvvəllərində ənənəvi musiqi nəzəriyyəsinin təşəkkülü sahəsində ilk addımlar atıldı. Bu sahədə M.M.Nəvvab səmərəli fəaliyyət göstərmiş, onun tədqiqatları muğama həsr olunan "Musiqi incəsənəti" kitabının əsasını təşkil etmişdi. Gənc həvəskar musiqiçi Ə.Əliverdibəyov Azərbaycan musiqi tarixinə, həmçinin başqa xalqların musiqi sənətinə dair materiallar toplamağa başlamışdı. İlk peşəkar sənətşünaslardan biri olan C.Hacıbəyov Bakı musiqi məktəbini bitirdikdən sonra təhsilini M.Muxtarovun köməkliyi ilə 1909-cu ildə Paris konservatoriyasında davam etdirmişdi. O, peşəkar musiqi təhsili almış ilk azərbaycanlı idi. Azərbaycan xalqının musiqi mədəniyyəti nümunələrini toplamaq və nəşr etmək sahəsində əhəmiyyətli işlər görülürdü. 1901-ci ildə H.Zərdabi "Türk mahnıları" külliyyatını nəşr etdi. Müəllim və jurnalist C.Bünyadzadə 1910-cu ildə "Kəşkül" adı ilə ona oxşar ikinci bir külliyyatı çap etdirdi. 1917-ci il ərəfəsində Azərbaycan qadınları arasında ilk musiqişünas qadın - H.B.Ağayevin qızı X.Ağayeva fəaliyyətə başladı. Musiqi təhsilini inkişaf etdirmək üçün də ilk addımlar atılırdı. Moskva konservatoriyasını bitirmiş A.N.Yermolayevanın təşəbbüsü ilə Bakıda mülki şəxsə məxsus xüsusi musiqi məktəbi fəaliyyətə başladı. 1910-cu ildə onun təşəbbüsü ilə nəzdində musiqi sinifləri olan Rusiya imperator musiqi cəmiyyətinin Bakı şöbəsi yaradıldı. Bu bölməyə A.N.Yermolayeva başçılıq edirdi. Belə bir vəzifənin Rusiyada qadına həvalə edilməsi ilk hadisə idi. Yermolayevadan sonra uzun illər boyu musiqi qruplarına Peterburq Konservatoriyasından dəvət olunmuş S.R.Kronqold başçılıq etmişdi. 1907-1908-ci illərdə bu qruplarda 140 nəfər təhsil alırdı. 1918-ci ildə təhsil alanlardan cəmi yeddi nəfəri azərbaycanlı idi. 1916-1917-ci illərdə musiqi sinifləri Rusiya Musiqi Cəmiyyətinin Bakı şöbəsi nəzdində musiqi məktəbinə çevrildi. Bakıda bu məktəbə girmək üçün namizədlər hazırlayan kurslar və məktəblər mövcud idi. Simfonik musiqi konsertləri Bakının mədəni həyatında əhəmiyyətli rol oynayırdı. Bu konsertləri özünün daimi orkestri olan Bakı ictimai yığıncağı təşkil edirdi. "Kaspi" qəzeti qeyd edirdi ki, paytaxtları və iri quberniya şəhərlərini (Varşava, Kiyev, Riqa) nəzərə almasaq, Rusiyada, yəqin ki, belə musiqi kollektivi olan ikinci bir şəhər yoxdur. Orkestr dinləyiciləri rus və Avropanın musiqi klassiklərilə tanış edirdi. Orkestrdə işləmək üçün M.Q.Çernyaxovski (1903-1906), A.V.Pavlov-Arbenin (1906- 1907, 1913) kimi böyük dirijorlar dəvət olunurdu. Bu orkestr dağıldıqdan sonra (1907) şəhərdəki Avropa yönümlü musiqiçilər iki simfonik kollektiv yaratdılar.
210 Milli operanın meydana çıxması yalnız Azərbaycanda yox, bütün müsəlman Şərqində çox böyük tarixi mədəni hadisə oldu. Onun yaradıcısı dahi Ü.Hacıbəyov Füzulinin xalq arasında məşhur olan "Leyli və Məcnun" poeması mövzusunda muğam operası yaratmaq arzusunu həyata keçirdi. Operada Azərbaycan poeziyası və musiqi- sinin qırılmaz vəhdəti öz əzəmətli əksini tapmışdır. Əsərin uğurlu səhnə təcəssümü onu klassik faciə nümunələrinə yaxınlaşdırır. Bu opera ənənəvi milli muğam musiqisi ilə Avropa sənətinin xüsusiyyətlərini (xor, orkestr və s. istifadə olunması) özündə əks etdirən sənət əsəri kimi dünya musiqi tarixində də əlamətdar hadisə sayılmışdır. "Leyli və Məcnun" operasının ilk tamaşası 1908-ci il yanvarın 12-də göstərildi. Orkestrə Ə.Haqverdiyev dirijorluq edirdi. Tarda Q.Primov və Ş.Salyanski müşayiət edirdilər. Operanın ilk tamaşasının böyük müvəffəqiyyət qazanması Məcnun rolunu böyük ustalıqla oynayan H.Sarabskinin adı ilə bağlı idi. Amma operada Sarabski əsl mənada şöhrət qazandı. Həmin vaxtdan H.Sarabski öz fəaliyyətini bütövlükdə operaya həsr etdi. Ü.Hacıbəyovla H.Sarabskinin əməkdaşlığı milli musiqi teatrının yaranması və inkişafı üçün çox faydalı oldu. "Leyli və Məcnun" operasının yaranmasında, onun ilk tamaşasında aparıcı rollardan birini ifa etmiş Ceyhun Hacıbəyovun da əməyi böyük idi. O, 1910-cu ildə Fransa mətbuatı vasitəsilə Qərbi Avropa ictimaiyyətini bu opera ilə tanış etməyə çalışmışdı. Tamaşanın hazırlanmasında Ü.Hacıbəyovun yaxın köməkçilərindən biri - xalq xanəndəsi Mirzə Muxtar Məcnunun atası rolunu ifa etmiş və o vaxtdan taleyini opera sənətinə bağlamış, Üzeyir və Zülfüqar Hacıbəyovların, Müslüm Maqomayevin əsərlərinin səhnəyə qoyulmasında iştirak etmişdi. "Leyli və Məcnun"dan sonra Ü.Hacıbəyov 1909-1916-cı illərdə beş opera və üç musiqili komediya yaratdı. Onun "Əsli və Kərəm" operası, "O olmasın, bu olsun" və "Arşın mal alan" operettalarının tamaşaları da məşhurlaşmışdı. Bu tamaşalara rejissorluğu H.Ərəblinski etmişdi. Ü.Hacıbəyovun musiqi yaradıcılığında yüksək mə- həbbət, qadınları ictimai əsarət və qapalı vəziyyətdən azad həyat və sərbəst məişət səhnəsinə çıxarmaq ideyası özünün parlaq əksini tapmışdır. Azərbaycan opera sənətinin inciləri Qafqaz ictimaiyyətinin diqqətini cəlb etmiş, 1914-cü ildə "Leyli və Məcnun" və "Əsli və Kərəm" operalarının Tiflisdə tamaşaları göstərilmişdir. İlk azərbaycanlı qadın aktrisalarından - Göyərçin (Gövhər) xanım Əliyeva Ü.Hacıbəyovun qadın qəhrəmanlarının (Leyli, Əsli, Gülnaz) ifaçısı olmuşdu. Zülfüqar Hacıbəyov da 1917-ci ilə qədər bir neçə opera və musiqili komediya yaratmışdı. 1916-cı ildə Müslüm Maqomayevin Bakıda göstərilmiş "Şah İsmayıl" operası Azərbaycan opera sənətinin qızıl fonduna daxil olmuş, Ü.Hacıbəyov ənənələrini davam etdirmişdir. Musiqi əsərləri yaratmaq sahəsində Azərbaycan incəsənətinin digər nümayəndələri də öz qüvvələrini sınaqdan keçirmişdilər. Məşədi Cəmil Əmirov 1915- ci ildə "Seyfül-Mülük" operasını bəstələmiş, onun tamaşası həmin il Gəncədə, 1916-cı
211 ildə isə Tiflisdə göstərilmişdi. Tamaşaya müəllifin özü dirijorluq etmişdi. Bu operada iştirak etməklə Bülbül görkəmli opera sənətkarı kimi böyük uğur qazanmışdı. 1916- cı ildə H.Şərifov "Mehr və Mah" operasını yazmışdı. Həmin illərdə böyük aktyor Mirzəağa Əliyev Üzeyir və Zülfüqar Hacıbəyovların musiqili ko mediyalarındakı surətlərilə unudulmaz obrazlarını yaradaraq səhnə tariximizdə silinməz iz qoymuşdur. Milanda təhsil alan Şövkət xanım Məmmədovanın 1910-cu ildə Bakıda ilk çıxışı oldu. O, İtaliyada musiqi təhsili almış ilk azərbaycanlı qadın idi. O vaxt artıq Rusiyada şöhrət qazanmış Fatma xanım Muradova 1913-cü ilin iyununda Bakıda konsert verirdi. XX əsrin əvvəllərində ilk azərbaycanlı pianoçu qadınlar X.Qayıbova, N.Şahmirzə və K.Əliyeva konsert verməyə başladılar. X. Qayıbova konsertlərdə çıxış etmiş ilk azərbaycanlı qadın pianoçu idi. O, muğamat mövzusunda musiqi əsərlərini fortepianoda böyük məharətlə ifa edirdi. 1909-cu ildə Tağıyevin qız məktəbində musi- qini tədris edən Kişvər Əliyeva 1914-cü ildə Moskva Konservatoriyasına daxil olmuşdu. Lakin maddi çətinliklər ona konservatoriyada təhsilini başa çatdırmağa imkan verməmiş və o, təhsilini Tiflis musiqi məktəbində başa çatdırmışdı. Musiqili teatrın inkişafındakı nailiyyətlər librettoların nəşrinə şərait yaratdı. 1912-ci ildə Orucov qardaşları mətbəəsində Ü.Hacıbəyovun opera və musiqili komediyalarının mətnləri nəşr olundu. 1913-1917-ci illərdə "Arşın mal alan"ın librettosu üç dəfə çap edildi. İncəsənətə həsr olunmuş ilk dövri nəşrlər - "Teatrların icmalı" (1910) və "Bakı teatr kuryeri" qəzetləri (1913-1914) notlar və pyeslər əlavə edilməklə meydana çıxd ı. Mətbuat səhifələrində aşıqların yaradıcılığı, Azərbaycan musiqisinin nəzəri əsasları və estetikası, musiqidə Şərqlə Qərbin qarşılıqlı əlaqələri, ifaçılıq sənətkarlığı və s. haqqında məqalələr çap olunurdu. XX əsrin əvvəli Azərbaycan kino sənətinin təşəkkülü ilə də əlamətdar oldu. İbrahim Musabəyovun "Neft və milyonlar səltənətində" romanı üzrə A.D.Panova- Potyomkinanın ssenarisi əsasında ilk kinolenti yaradıldı. Onun rejissoru B.N.Svetlov idi. Filmdə rus aktyorları ilə yanaşı, H.Ərəblinski də iştirak etmiş, ona Lütfəli bəy kimi əsas rolun ifası tapşırılmışdı. Filmin hər iki seriyası 1916-cı ilin may və iyun aylarında ekranlara çıxd ı. Ü.Hacıbəyovun "Arşın mal alan" musiqili komediyası da ekranlaşdırılmışdı. Yalnız 1917-ci ilin noyabrında işıq üzü görən həmin ekran əsəri uğursuz alındığı üçün tezliklə ekrandan çıxarıldı. Əsrin əvvəllərində təsviri sənət ədəbiyyat və teatrdan xeyli geri qalırdı. Hətta Bakıda belə peşəkar rəssam yox idi. Bakıda yaşayan rus rəssamları isə yaradıcılıqdan çox, müəllimlik fəaliyyətilə məşğul olu rdular. Buna baxmayaraq, bu istiqamətdə müəyyən irəliləyişlər özünü göstərirdi. 1902-ci ildə M.M.Nəvvab "Teymurun portreti" kimi rəngkarlıq əsərin i yaratdı. Əli bəy Hüseynzadə XX əsr Azərbaycan rəssamlığın ı təmsil edənlərdən biri o ldu. Onun peşəkar rəssam olma masına ba xmayaraq, yaratdığı rəssamlıq
212 əsərləri ("Şey xülislamın portreti", " Bib iheybət məscidi" və s.) bədii dəyərə ma likd ir. 1906-c ı ildə Ba kı mətbuatı Peterburq impe rator rəs m mə ktəbin in yetirməsi İs mayıl Nəbi oğlu haqqında məlu mat dərc etdi. Yeni əsrin əvvəllərində Azərbaycanın birinci peşəkar rəssamı Bəhruz Kəngərli idi. O, 1910-cu ildə C.Məmmədquluzadənin yardımı ilə Zaqafqaziyada yeganə olan Tiflis rəssamlıq məktəbinə da xil olmuş və 1915-ci ildə oranı bitirmişdi. B.Kəngərlinin yaradıc ılığ ı ço xcəhətli idi. Rəssam yağlı və sulu boyalarla şəkillər çəkir, Naxçıvan teatr tamaşaların ın bədii tərtibatını verird i. Onun çoxsaylı əsərləri arasında aparıcı yeri mənzərələr tuturdu. Kəngərli teatr-dekorasiya sənəti sahəsinin də pioneri id i. Təsviri sənətin
inkişafında Abbas
Hüseyni, Nəcəf
Rasim, Y.V.Çəmən zəminli müəyyən rol oynamış, sulu boya ilə çəkilmiş bir sıra əsərlər (portretlər, mən zərələr və s.) yaratmışlar. Yeni realist təsviri sənətin - satira qra fikası kimi yeni janrın meydana çıxması və in kişafı "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə bilavasitə bağlı idi. Onun ən parlaq nü mayəndəsi Əzim Əzimzadə id i. Ə.Əzimzadə rəssam kimi b ir sıra Azərbaycan dilli qəzet və jurnallarla ə məkdaşlıq ed ird i. O, M.Ə.Sabirin "Hophopnamə"sinə (1914) və A.Divanbəyoğlunun "Can yanğ ısı" romanına (1913) illüstrasiyalar çəkmişdi. Ə.Əzimzadənin yarad ıcılığı gündəlik hadisələrə fəal münasibət, ifşaedici ahəng və mübarizə ruhu ilə fərqlən ird i. Onun zəngin irsində aparıcı yeri sosial-məişət mövzuları, həyatın mənfi cəhətlərinin tənqidi tuturdu. Rəssam ö z əsərlərində çarizmin müstəmləkə siyasətini, çar məmurlar ı və yerli istismarçıların özbaşınalıq və amansızlığın ı, qarətçi Qərb planları və Şərq despotizmini ifşa et mişdi. Satirik qrafikanın inkişafına bu jan rın təcrübəli ustaları və "Molla Nəsrəddin" jurnalının əməkdaşları Oskar İvanoviç Şmerlinq və İosif Rotter, həmçinin Bakı jurnalları "Zənbur" və "Mirat‖ın işində fəal iştirak etmiş Benedikt Rafae loviç Te linqater böyük təsir göstərmişdilə r. Bu işdə "Molla Nəsrəddin" jurnalı və Əzim Əzimzadədən təsirlənən rəssamlar B.Səid, T.Məmmədov, X.Musayev və M.Əliyevin də müəyyən rolu olmuşdu. Təsviri sənət sahəsində azərbaycanlı qadınların fəaliyyətə baş laması diqqətəlayiq hadisə idi. On lar arasında birinci olan Qeysər Kaşiyeva 1907-1908-ci illərdə Qafqaz incəsənətini yayan cəmiyyət nəzdindəki bədii sin iflərdə peşəkar təhsil almışdı. Qeysər xanım yarad ıcılığının ilk illərində Tiflis qadın xeyriyyə cəmiyyətinin mədəni tədbirləri üçün afişalar və elan lar hazırlamış, sonrakı illərdə isə rəsm əsərləri (portretlər, mən zərələr) yaratmışdı. 1913-cü ilin apre lində Ba kıda aç ılan rəsm əsərlərinin ilk sərgisi şəhərin mədəni həyatında böyük hadisə oldu. Bu sərgidə onlarla Qafqaz rəssamının əsərləri nümayiş etdirilirdi.
|