Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

Çəmənzəminli  idi.  Onun  əsrin  əvvəllərində  yaratdığı  hekayələr  Azərbaycan  ədəbi 

nəsrinin  parlaq  nümunələri  idi.  Bu  hekayələrdə  müəllif  zəh mətkeşlərin  ağır 

vəziyyətini,  qadınların  acı  taleyini,  tələbə  həyatının  mən zərəsini  veri r,  çar 

məmu rlarının rüşvətxorluğunu ifşa edirdi. 

C.Hacıbəyovun  ədəbi  yaradıcılığında,  o  cü mlədən  1909-1911-ci  illərdə 

"Kaspi" qəzetində çap etdirdiyi " Hacı  Kərimin səhəri" povestində ədəbiyyatımızın 

realist  ənənələri  davam  etdirilmişdir.  1911-ci  ildə  bu  povest  Bakıda  kitabça 

şəklində, b ir qədər sonra isə  Vahab Ağaməlibəyovun tərcüməsində fransız d ilində 

nəşr  olunmuşdu.  Dahi  bəstəkar  Üzey ir  Hacıbəyov  "Məşədi  İbad"  librettosunu 

yazmaq üçün bu povestdən istifadə etmişdir.  

Molla nəsrəddinçilərin  mövqeyinə yaxın olan  mövqedən çıxış edənlərdən 

biri  də  Seyid  Hüseyn  idi.  O,  öz  hekayə  və  məqalələrində  mürtəce  qüvvələrin 

əleyhinə  çıxır,  qadın  azadlığı,  d ilin   təmizliyi  uğrunda  mübarizə  aparır,  ictimai 

bərabərsizliy i  ifşa  edir,  in kişafa  və  maariflən məyə  çağırırdı.  O,  bədii  yarad ıcılığa 

1907-c i ildə "Ata və oğul" hekayəsi ilə başla mışdır. Ya zıç ı " Həyat üçün incəsənət" 

nəzəriyyəsini müdafiə və təbliğ edirdi. 

Bu  dövrün  digər  ədəbi  cərəyanı  ro mantizm  və  onun  ən  görkəmli 

nümayəndəsi  Əli  bəy  Hüseynzadə  idi.  Şairlərdən  A.Müniri,  Ə.Müzn ib,  S.Mənsur 

və başqaları ona yaxın  mövqedə olmuşlar.  Ro mantiklərin  nümayəndələrinin ədəbi 

yaradıcılığ ında tarixi keç miş, din, xalqın azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsi 

mövzu ları əsas yer tuturdu. 

Ə.Hüseynzadə özünün ədəbi-estetik baxışları ilə Azərbaycan ədəbiyyatına 

yeniliklər  gətirməyə  çalışırdı.  O,  lirik  şeriyyətin  yeni  formaları,  dastan  janrın ın 

dirçəlməsi  məsələləri  barəsində  danışırdı.  Ə.Hüseynzadə  tənqiddə  və  satirik 

əsərlərdə subyektivizmə  mən fi  münasibət bəsləyirdi.  O, belə hesab edirdi ki, şəxsi 

mü lahizələrə  görə  bu  və  ya  digər  müəllifi  gülünc  yerə  qoymaq  ciddi  ədəbiyyat 

üçün  nöqsandır.  Onun  fikrincə,  həqiqi  satira  ictimai  ideya  daşımalı,  şəxsi 

münasibətlərdən  doğan hisslərdən,  düşmənçilikdən  uzaq  olmalıdır.  Tənqid  hədəfi 

ayrı-ayrı  şəxslər  deyil,  xalqın  və  cəmiyyətin  nöqsanları  olmalıdır.  Ə.Hüseynzadə 

"Molla Nəsrəddin"i belə satirik  istiqamətin nü munəsi hesab edərək qeyd edirdi ki, 

jurnal gülüş, ironiya və satira qələmi vasitəsilə cəmiyyətin çatış mazlıqların ı, nöq-

---

 

 

198 

sanlarını  qeyd  etməlidir.  Müəllif  "Molla  Nəsrəddin"  gülüşünü  Qoqolun,  Sviftin, 

Dikkensin  kəskin  gülüşü  ilə  yanaşı  qoyurdu.  Ə.Hüseynzadə  məqalələrində  realist 

şair və yazıçıların əsərlərin i  müsbət qiymətləndirird i.  Onun publisistikasında Cəlil 

Məmmədqulu zadənin  realizmi  rəğbətlə  şərh  edilir,  Sabir  poeziyasının  ictimai 

məzmunu  təqdim  olunur,  həyatın  acı  həqiqətlərin i  açan  N.B.Vəzirovun  felye-

tonlarının əhə miyyəti dönə-dönə qeyd edilirdi. 

Bunlara  bənzər  notlar  Ə.Hüseynzadənin  "Əbdi-Qlaf‖  (A.P.Çexovun 

"Qılaflı  adam"  hekayəsinə  həsr  etdiyi)  povestdə  və  "Siyasəti-fürusət"  traktatında 

özünü göstərirdi. 

Ə.Hüseynzadə realizmin təqlidçi poeziyaya qarşı  mübarizədə rolunu dərk 

etməsinə  baxmayaraq,  yenə  də  ədəbiyyat  və  incəsənətdə  romantik  hərəkatın 

ideoloqu idi.  Başqa cərəyanlara da ögey  münasibət bəsləyən ədib mövcud ictimai 

şəraitdə qiyamçı etirazını əks etdirən, gələcəyə böyük ü mid lərlə dolu Qərb i Avropa 

romantizmin i  (Bayron,  Şiller  və   b.)  qiy mət ləndirmə klə   yanaşı,  bədbin  mücər rəd 

romantizmi də bəyənib müdafiə ed ir, onları dövrün məhsulu hesab edirdi. 

Ə.Hüseynzadənin  bədii  əsərlərinə  və  publisistikasına  azadlıq,  bərabərlik, 

sülh,  qardaşlıq  ideyaları  hop muşdur.  O,  çarizmi  və  Şərq  despotizmini,  feodal 

geriliy ini, d ini  fanatizmi tənqid atəşinə tuturdu. Bununla yanaşı, onun dilçilik ü zrə 

mövqeləri  mübahisə  və  polemika  səciyyəsi  daşıyırdı.  1909-cu  ildə  "Tərəqqi" 

qəzetində  dərc  olun muş  irihəcmli  " Yazımız,  d ilimiz,  ikinci  ilimiz"  adlı  məqaləsi 

böyük  mübahisələrə  səbəb  olmuşdu.  Bir  qədər  sonra  isə  Ə.Hüseynzadə  öz 

görüşlərinin səhv olduğunu etiraf edirdi. 

Ro mantiklərin   başqa  bir  qrupu  M.Hadi,  H.Cavid,  A.Səhhət,  A.Şaiq, 

A.Divanbəyoğlu  və  başqalarının  şəxsində  təmsil  olunmuşdu.  Onların 

yaradıcılığ ında realist ənənələr öz əksin i tapırd ı. 

Mütəfəkkir  şair  Məhəmməd   Hadinin  bədii  irsi  orijinal  yaradıcılıq 

xüsusiyyətlərinə  malik id i. O, Şərq, o cü mlədən Azərbaycan klas siklərin in bilicisi 

olub, Qərbi Avropa klassiklərinə böyük rəğbət bəsləyirdi.  O, Türkiyə ədəbiyyatına 

dərindən  bələd  idi,  mütərəqqi  şairlərdən  Tofiq  Fikrətin  və  Namiq  Kamalın 

şeirlərini ço x sevirdi. Onun poeziyasında azad lıq,  insanpərvərlik arzu ları, əsarətə, 

zora kılığa  və  ədalətsizliyə  qarşı  üsyankar  etira z  d iqqəti  cəlb  edir.  M.Had i  belə  

hesab edirdi  ki,  fikir və  ideya azad lığ ı sənətkar üçün ən müqəddəs işdir. O, əsarət 

altında  olan  xalq ların  ədalətsizlik  əleyhinə  apardığı  mübarizəyə  və  milli -azadlıq 

hərəkatına hüsn-rəğbət bəsləyən xeyli əsər yazmışdı. 

1905-1907-c i illərdə qüvvətli siyasi və  mədəni yüksəliş şəraitində Hadi öz 

şeirlərini  mü xtəlif  mətbuat  orqanlarında  çap  etdirirdi.  Şairin  bu  dövrdəki  əsərləri 

onu  realist  ədəbiyyata  yaxın laşdırırdı.  1908-ci  ildə  onun  şeirlərin in  ilk  külliyyatı 

"Firdovsi-ilha mat" adı altında çapdan çıxdı. Sonrakı  illərdə  Hadi poeziyası özünün 

döyüşkənlik ruhunu itird i, pessimizmə  meyilləndi. Türkiyədə  mütləqiyyət əleyhinə 

hərəkatdan ilham alan Hadi 1910-cu ildə İstanbula getmiş, bir sıra Türkiyə qəzet və 

jurnallarında  şeirlərini  çap  etdirmişdi.  Şa ir  Türkiyə  Sultanın ın  despotizminə  qarşı 

---

 

 

199 

çıxışlarına  görə  Solonikiyə  sürgün  edilmiş  və  1914-cü  ildə  Bakıya  qayıtmışdı. 

Uzun müddət sərgərdan həyat sürmək  Hadinin yaradıcılığ ında öz əksini tap mışdır. 

Şairin taleyinə düşmüş  Birinci dünya  müharibəsində üçillik cəbhə həyatı  xüsusilə 

faciəli  olmuşdu.  Hadinin   poeziyası  həddindən  artıq   fərd iliy i,  dilinin  qəlizliyi  ilə 

fərqlənirdi. O, ö mrünün sonunadək daima həqiqət axtaran şair olaraq qaldı.  

XX  əsrin   əvvəllərində  ro mantizmin  görkə mli  nü mayəndəsi  şair  və 

dramaturq Hüseyn Cavid Rəsizadə idi. 

H.Cavid in  ilk  şeirləri  əsasən  məhəbbət  lirikası  üstündə  köklən mişdi. 

1909-1912-c i  illərdə  yaratdığı  şeir  nümunələ rində  vətəndaş lıq  mövzusu  üstünlük 

təşkil edird i: çarizmin  milli zü lmü, mövcud quruluşun çatışmazlıqları, xalq içindən 

çıxmış  insanların  faciəsi  və  s.  Bunlarda  şairin  ö z  xalqının  tarixi  keçmişinə 

münasibəti də öz əksin i tap mışdır. 

Cavid in  ilk  şeirlər  kü lliyyatı  1913-cü  ildə  çapdan  çıxmışdı.  Bu  dövrdə 

Cavid in  yaradıcılığında  dramaturg iya  mühüm  yer  tuturdu.  O,  Azərbaycan 

ədəbiyyatında şeirlə yazılmış ilk dram əsərinin müəllifidir. 

Müəllif  "Ana"  (1913),  "Maral"  (1912)  və  "Şeyda"  (1917)  pyeslərində 

şəxsiyyətin  azadlığı  problemini  qaldırmış,  düzgünlük,  alicənablıq,  mərdlik  kimi  insani 

keyfiyyətləri  tərənnüm  etmiş,  ailə  münasibətlərində  köhnəlmiş  görüşləri  tənqid  atəşinə 

tutmuş, yeniliklə köhnəliyin arasında gedən kəskin mübarizəni göstərmişdi. Cəmiyyətdə 

olan ictimai əkslikləri nəzərdən keçirən Cavid belə bir  nəticəyə gəlmişdi ki, həqiqət yalnız 

mübarizə yolu ilə qalib gələ bilər, ona görə də mübariz olmaq gərəkd ir. 

Böyük ustalıqla yazılmış  "Şeyx  Sənan"  (1914)  kimi  əsəri  fanatizmə,  insanda 

olan ən ülvi hissin - məhəbbətin boğulmasına qarşı etiraz ifadə edən dərin fəlsəfi məzmunlu 

sənət incisidir. 

Cavid  yaradıcılığında  "İblis"  faciəsi  mühüm  yer  tutur.  Burada  dövrünün  bütün 

qəsbkar qüvvələrinin ümumiləşdirilmiş surətini yaratmış dramaturq hiyləgərliyə, zorakılığa, 

qəsbkar müharibələrə özünün n ifrətini izhar etmişdir. 

Cavid Azərbaycan dramaturgiyasında yeni mərhələnin əsasını qoydu, milli teatr 

mədəniyyətinin  inkişafına  güclü  təkan  verdi.  Onun  dramaturgiyasında  ümumbəşəri 

əhəmiyyətə malik olan vacib problemlər öz əksin i tapdı. 

Azərbaycan  poeziyasının  istedadlı  nümayəndələrindən biri  də  Abbas Səhhət 

idi.  Onun  lirik  əsərləri  vətənə  hədsiz  məhəbbətlə  yoğrulmuşdur.  Səhhət  Azərbaycan 

ədəbiyyatında vətən təbiətinin parlaq tərənnümçüsü, eyni zamanda ictimai çatışmazlıqların 

bacarıqlı tənqidçisi idi. Səhhət öz əsərlərini mü xtəlif qəzet və jurnallarda çap  etdirirdi. 

1912-ci  ildə onun şerlər külliyyatı çapdan çıxdı. 1908-1912-ci illərdə şair özünün ədəbi 

yaradıcılığında  mühüm  yer tutan  realist əsərlər yaratdı. "Əhmədin qeyrəti" poemasında 

şair  Bakı  fəhlələrinin  ağır  əmək  və  həyat  şəraitini,  Cənubi  Azərbaycan  əhalisinin  İran 

despotizminə qarşı  mübarizəsini əks etdirməyə  çalışmışdı.  Onun yaradıcılığında  xurafatın 

və dini  fanatizmin tənqidinə geniş yer  verilmişdi. A.Səhhət  eyni  zamanda uşaqlar üçün 

əsərlər (lirik şeirlər, pyeslər, təmsillər) yazmış görkəmli pedaqoq kimi də məş hur idi. 

Realist  və  romantik  meyillərin  çulğalaşması  Abdıılla  Şaiq  yaradıcılığı  üçün 

---

 

 

200 

səciyyəvidir. Onun bir sıra lirik şeirlərində köhnə dünya ilə barışmazlıq hiss olunur. Bunu 

"Məktub yetişmədi" hekayəsində daha parlaq şəkildə görürük. 

Uşaq ədəbiyyatının inkişafında A.Şaiqin böyük rolu olmuş, o, bu yaradıcılıqla 

1910-1911-ci illərdə daha çox fəallıq göstərmişdi. 

Uşaq  ədəbiyyatı  A.Səhhət,  A.Şaiq,  M.Ə.Sabir,  Cəlil  Məmmədquluzadə  və 

S.S.Axundovun  qələmindən  çıxmış  bir  sıra  əsərlər  sayəsində  XX  əsrin  əvvəllərində 

ədəbi fəaliyyətin müstəqil istiqaməti kimi meydana çıxdı. Sənətin bu çətin sahəsi gənc 

nəsildə vətən məhəbbəti, elmə, təbiətə sevgi, sosial ədalətsizliyə qarşı etiraz  hissləri 

aşılayıb, onları işıqlı gənclik kimi tərbiyə etmək istəyirdi. 

Öz  yaradıcı  fəaliyyətinə  1902-ci  ildə  başlamış  Abdulla  bəy  Divanbəyoğlu 

(Sübhanverdiyev)  romantik  yazıçı  idi.  O,  özünün  "Duman",  "Dan  ulduzu",  "Can 

yanğısı", "Cəng" və s. kimi povest və hekayələrində özbaşınalığı, zorakılığı ifşa hədəfi 

seçir, yoxsul Azərbaycan kəndlilərinin və ziyalılarının ağır həyatını təsvir edirdi.