Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNDƏ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 3. MƏTBUAT
XX əsr Azərbaycan mətbuatı tarixində mühü m mərhələn i təşkil edir. 1898-c i ildə Qafqa zda nəşr olunan 41 adda dövri nəşrdən 5-i, yəni 12 fa izi Bakın ın payına düşürdü ki, bu da Zaqafqaziyada rus dilində nəşr olunan qəzet və jurnalların (cəmisi 28 idi) 20 faizini təşkil ed ird i. Əgər gürcü və erməni dillərində 13 mətbuat orqanı çıxırdısa, Azərbaycan dilində, milli ziyalıların bu istiqamətdə çalışmalarına baxmayaraq, heç bir mətbuat orqanı yo x idi. Beş il ərzində (1899-1903) dövri mətbuata Bakıda cəmisi üç ad əlavə olun muşdu. 1903-cü ildə Tiflisdə Qafqazda Azərbaycan dilində yeganə qəzet - "Şərqi-Rus" çıxmağa başladı. 1905-1907-c i illə r inqilab ı mətbuatın in kişafı sahəsində çarizmi müəyyən güzəştlərə getməyə məcbur etdi. Həmin illərdə Bakıda Azərbaycan dilində 11 yeni mətbuat orqanı meydana çıxdı. "Molla Nəsrəddin" dərgisi ilə birlikdə onların ümu mi sayı 12-yə çatmışdı. Büro kratik maneələrə, 1917-ci ilin fevralına qədər davam etmiş təqiblərə baxmayaraq, Azərbaycanda 227 dövri mətbuat orqanı nəşr edilmişdi. Onlardan 30 faizi (66 adda) milli mətbuat orqanları, 50 faizi (119 adda) rusdilli qəzet və jurnallar idi. Onların əksəriyyəti Bakıda, beşi Gəncədə, ikisi isə Şuşada nəşr edilird i. Bakıda başqa dillərdə bir sıra qəzet və jurnallar çıxırd ı (gürcü, erməni, polyak. alman və s.) 1917-c i ilin fevralına qədər çıxan qəzet və jurnalla rın 60 fa izi 1905-1907-
188 ci illərin payına düşür və həmin illərdə işıq üzü görməyə başlamış mətbuat orqanların ın bir ço xu sonrakı illərdə də çıxmışdı. Bu da ictimai-siyasi həyatın oyanışı, mətbuata artan maraq la bağlı idi. M illi mətbuatın inkişafı Azərbaycan publisistika məktəbin in sonrakı yüksəlişin i şərtləndirən amil oldu, bu isə Azərbaycan mədəniyyəti tarixində olduqca böyük əhəmiyyətə malik id i. Bu məktəb Azərbaycan ziyalılarının ço x h issəsini - alimləri, yazıçıları, şairləri, tənqidçiləri, müəllimləri və b. öz ətrafına toplamışdı. Publisistika ictimai-siyasi, fəlsəfi və ədəbi fikrin fo rmalaşmasında, Azərbaycan xalqının milli şüurunun tərbiyəsi yolunda mühüm işlər görmüşdü. Bir ço x ziy alıların elmi və ədəbi yaradıcılığ ı qəzet və jurnallar vasitəsilə ictimaiyyətin malı o lur, onlar milli mədəniyyət xad imlərinin yeni nəslinin yetiş məsində böyük rol oynayırdı. Azərbaycan jurnalistikasının banisi H.Zərdabinin "Əkinçi" qəzeti ilə başladığı estafet sonralar uğurla davam etdirild i. Publisistika H.Zərdabinin vəfatına qədərki (1907-ci il) ço xcəhətli fəaliyyətinin mühü m istiqaməti olmuşdu. Vaxtilə "Əkinçi" və "Ziya" qəzetləri ilə əməkdaşlıq etmiş N.Vəzirov, A.Adıgözəlov (Go rani), M irzə Həsən Əlqədəri, M ir Möhsün Nəvvab, Mirzə Rzaxan Daneş və S.M.Qənizadənin ədəbi və publisist fəaliyyəti milli mətbuatla bağlı idi. XX əsrin əvvəllərində jurnalistika öz başlanğıcını 1903-cü ildən 1905-ci ilin yanvarına qədər Tiflisdə nəşr olunan "Şərqi-Rus" qəzetindən götürür. Qəzet Rusiyanın türkdilli xalq ları tərəfindən və həmçin in Cənubi Azə rbaycanda oxunurdu. Orta Asiyada, Ka zanda, Krımda, Ya xın Şərq in bə zi ölkə lərində onun mü xb irləri var idi. "Şərqi-Rus" qəzetilə jurnalistlərin, publisistlərin və ədəbiyyatşünasların yeni nəslinin formalaş ması başlandı. M.A.Şahtaxtinski, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Ağayev, F.Köçərli, A.Səhhət, Ə.Nəzmi (Məmməd zadə), M.S.Ordubadi, Ö.F.Neman zadə, Ə.Q.Nəcəfov (Qəmküsar), M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Məmməd zadə (Səd r), R.Əfəndiyev, H.Cav id (Rəsizadə), M.M. A xundov, M.L.İs mayılov (Şirvanski), M .C.Yusifzadə ana dilində nəşr olunurdular. Milli mətbuatın inkişafında 1905-ci il iyunun 7-dən 1906-cı il sentyabrın 3-nə kimi Ba kı şəhərində nəşr edilən "Həyat" qəzet i mühü m rol oynamışdı. Bu qəzet nəşr olunduğu za man Qafqazın müsəlman əhalisi içərisində birinc i, Krımda çap olunan "Tərcüman"dan sonra ikinci mətbuat orqanı o lmuşdu. "Həyat‖ın fəaliy- yətində iştirak etmək üçün Qafqazdan, Krımdan, Kazandan, Ufadan mətbuat işçiləri dəvət olunurdu. Qəzet xalq ın intellektual ziyalıla rını mətbuat vasitəsilə birləşdirməyə çalışırd ı. 1905-1907-c i illərdə "Füyuzat" jurna lı və "İrşad" qəzetinin çapdan çıxması əhəmiyyətli hadisə oldu. Bu orqanlar A zərbaycan ədəbiyyatında qüdrətli istiqamət olan ro mantizmi formalaşdırd ı və onun görkəmli nü mayəndələrin in yetkinləş məsində mühüm rol oynadı. O dövrün ən mühüm hadisələrindən biri də Tiflisdə satirik "Molla Nəsrəddin" jurnalının 1906-cı il aprelin 1-dən nəşrə başla-
189 ması oldu. Jurnal Azərbaycanda, Rusiyanın türkdilli xalq ları arasında, həmçin in Yaxın Şərqdə satirik mətbuatın əsasını qoydu, həmçinin demo kratik fikrin inkişafında mühü m rol oynadı. "Molla Nəsrəddin‖in Rusiyada çoxlu o xucusu olduğu kimi, müsəlman Şərqində də geniş yayılmışdı, onun hətta Avropada, Amerikada da abunəçiləri var id i. Molla nəsrəddinçilər ədəbi-publisist məktəbin in təşəkkül tapması bu jurnalla bağlı idi. Mətbuat orqanlarında publisistlərin sıraları xey li genişləndi. On lardan Ə.Hüseynzadə, N.Nərimanov, S.Nərimanov, Ə.Haqverdiyev, S.S. A xundov, Ü.Hacıbəyov, H.Vəzirov, M.Hadi, A.Şaiq, Ə.Mü znib, S.M.Əskərov, Əli Rza (Şamçızadə), S.Mü mtaz kimi şairlər, yazıçı və publisistləri gös tərmək o lar. "Həyat"ın səhifələrində H.Zərdabinin, Ə.Hüseynzadənin, N.Nərimanovun publisistikası, "İrşad"da isə Ə.Ağayev və Ü.Hacıbəyovun dərin mə zmunlu, kəsərli yazıları xüsusilə seçilirdi. Həmin illər Azərbaycanda sosial-demokrat istiqamətli mətbuat orqanlarının meydana çıxması ilə də əlamətdar idi. Sosial-demokrat təşkilatı "Hümmət"in 1904-cü ilin oktyabrından 1905-ci ilin fevralına qədər çıxmış "Hümmət" qəzetində M.Q.Mövsümov (Seyid Musəvi), M.Ə.Rəsulzadə, S.M.Əfəndiyev ədəbi və publisist fəaliyyətə başladılar. 1905-1907-ci illərdə nəşr olunmuş "Təkamül", "Dəvət-Qoç‖, "Yoldaş" qəzetləri ilə M.Əzizbəyov, T.Şahbazi (Simurq), C.Məmmədzadə (Əl- Dağıstani), "Bakı həyatı" ilə (1912) D.Bünyadzadə, Ə.Q.Rəsulzadə, H.Sultanov əməkdaşlıq edirdilər. Onların bir çoxu qeyri-partiyalı mətbuatın səhifələrində də çıxış edirdi.
1907-1918-ci illərdə nəşr olunan əsas və aparıcı mətbuat orqanları "Tazə həyat", "Tərəqqi", "İttifaq", "Həqiqət", "İqbal", "Yeni İqbal" və başqa qəzetlər idi. Müsavat partiyasının orqanı "Açıq söz" (1915-1918-ci illər) qəzetinin mətbuat tariximizdə xüsusi yeri var. B.Abbaszadə, D.Ağamirzadə, M.Əliyev, Əhməd Cavad, N.Bəsir, C.Bünyadzadə, Ə.Vahid, C.Cabbarlı, İ.Məlikov, H.Mirzəcamalov, O.Orucov, B.A.Talıblı, Q.Səmədov, S.Hüseyn, M.M.Seyidzadə, Y.V.Çəmənzəminli, İ.Qabulov, A.İbrahimov, S.Mənsur, Ə.Fəhmi (Cəfərzadə) bu dövrün görkəmli ədəbiyyatçı və publisistləri kimi ad qazan mışdılar. "Molla Nəsrəddin"in ardınca onun təsiri altında "Arı", "Bəhlul", "Tuti", "Zənbur", "Məzəli", "Babayi-Əmir" (1907-1917-ci illər) satirik jurnalları nəşrə başladı. Uşaqlar və onların valideynləri üçün "Dəbistan" (1906-1908), "Rəhbər" (1906-1907), "Məktəb" (1911-1917) jurnalları işıq üzü gördü. Bu mətbuat orqanları ilə yeni əsrin başlanğıcında ədəbi-publisist məktəbin bir çox nümayəndələri ə məkdaşlıq etmişdi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan qadınları da jurnalistika fəaliyyətinə başladılar. Mətbuatda çıxış edən ilk azərbaycanlı qız Nabat Nərimanova olmuş, onun birinci məqaləsi 1906-cı ildə "Dəbistan" jurnalında çap edilmişdi. İlk Azərbaycan qadın jurnalisti Şəfiqə Əfəndizadə bu məcmuədə (1906-1908-ci illər) fəal iştirak etmişdi. 1911-1918-ci illərdə o, "Məktəb" jurnalında və "Açıq söz" qəzetində bir çox publisist
190 məqalə və hekayələr nəşr etdirmişdi. Azərbaycan qadınının jurnalistika mühitinə cəlb edilməsində 1911-1912-ci illərdə ana dilində Bakıda nəşr olunan ilk qadın qəzeti "İşıq"ın mühüm rolu oldu. Onun işində Xədicə Əlibəyova, Sürəyya və Həcər Ananovlar, Asya Axundzadə, Sona Axundova, Şövqiyyə Gövhər Şeyxzadə, Maral Nəbizadə, Nabat Nərimanzadə, Xavər Tahirova iştirak edirdilər. 1914-1916-cı illərdə Səltənət Axundzadə onun səhifələrində məqalələrini çap etdirmişdi. Azərbaycan ziyalılarının səyi ilə Rusiyanın başqa şəhərlərində ana dilində qəzetlərin çıxması da təqdirə layiq hesab edilməlidir. Məsələn, Həştərxanda çıxan "Bürhani-Tərəqqi", "Hakimiyyət", "Mizan", "Haqq" qəzetlərində 1906-1911-ci illərdə N.Nərimanov, Ə.Qəmküsar, M.L.İsmayılov-Şirvanski, R.K.Nəcəfov, M.Hadi, AAbdulla, Ə.Cövdət, C.Abdulcabbarov, H.Axundzadə, M.S.Axundov, C.Cabbarov, A.İsmayılov, Q.Mahmudov (Naxçıvani), M.Mərcani, X.Musa, S.Saleh və başqaları çıxış etmişdilər. Azərbaycan yazıçı və publisistləri Zaqafqaziya və Mərkəzi Rusiya mətbuat orqanlarında rus dilində də çıxış edirdilər. Bu, bütün leqal imkanlardan istifadə edərək, öz demokratik ideyalarını, maarifçi dünyagörüşlərini təbliğ etmək, ictimaiyyəti milli ədəbiyyatla tanış etmək üçün yaranan imkanı əldən verməmək arzusundan irəli gəlirdi. Bu istiqamətdə Qafqazda ən kütləvi və təsirli mətbuat orqanı olan "Kaspi" qəzetinin böyük rolu var idi. O, Azərbaycanda ictimai fikrin inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərir, onun formalaşması prosesində milli ziyalıların iştirakına şərait yaradırdı. Əsrin əvvəllərində M.A.Şahtaxtinski, Ə.Ağayev, H.Zərdabi "Kaspi" qəzetində də məqalələrini nəşr etdirirdilər. 1898-1905-ci illərdə Ə.Ağayev onun daimi əməkdaşı idi. Qəzetdə nəşr olunan beynəlxalq icmalların və tənqidi-biblioqrafik materialların çoxu ona məxsus idi. Ə.M.Topçubaşovun böyük publisist istedadı da özünü bu orqanda göstərirdi. Qəzetdə yuxarıda adları çəkilən ictimai xadimlərin və başqa ziyalıların silsilə məqalələri çıxmaqda davam edirdi. Qəzetin ən nüfuzlu əməkdaşlarından bnri olan C.Hacıbəyov M.Hacınski ilə birlikdə "Müsəlmanların həyatı və mətbuatı" bölməsinin işini aparır, milli problemlərin daha dolğun işıqlandırılmasına səy göstərirdi. Azərbaycan mətbuat işçiləri Bakıda başqa dillərdə çıxan mətbuat orqanlarında da fəal iştirak edirdilər. M. A. Şahtaxtinski "Baku" qəzetinin ilk redaksiya heyətinin tərkibinə daxil idi. Bu qəzetlə M.S.A xundov da əməkdaşlıq edirdi. C.Şahtaxtinski "Bakinskiye izvestiya" qəzetinin əməkdaşı idi. "Kavkazskoe slovo" qəzetində Rza Nağıyev, leqal fəhlə qəzeti "Qudok"da S.M.Əfəndiyev çıxış edirdi. 1906-cı ilin mayından "Bakinskiy raboçiy" qəzeti nəşr olunub. Azərbaycan maarifçiləri və mətbuat işçiləri Zaqafqaziyanın rusdilli mətbuatında - "Qafqaz", "Zakavkazye", "Novoye obozreniye" və başqa qəzetlərin işində iştirak etməyə böyük əhəmiyyət verirdilər. Bu, XX əsrin əvvəllərində geniş miqyas alaraq, yeni məzmunla zənginləşdi, hətta milli mətbuatın meydana çıxıb genişləndiyi şəraitdə də onların sayı azalmadı. Ço x vaxt dövrün mühüm problemləri barəsində mübahisələr mətbuat orqanlarına paralel surətdə çıxarılırdı. Mətbuat səhifələrində bu
191 formadan istifadə edənlərin sırasına hər iki dildə qələm sahibi olan H.Zərdabi, M.Şahtaxtinski, F.Köçərli, R.Əfəndiyev, S.Vəlibəyov, M.Qarayev və başqaları daxil idi. Öz ana dillərini çox yaxşı bilməsinə baxmayaraq, bəzi qələm sahibləri əksər hallarda rus dilində çıxış edirdilər (E.Sultanov, C.Minasazov, R.Məlikov, Həmzət bəy Qabulov- Şirvanski, M.H.Vəzirov, S.Ağamalıoğlu, Əsədulla bəy Şahtaxtinski və b.). Azərbaycanlı ziyalıların təşəbbüsü ilə bəzi mətbuat orqanlarında müsəlman şöbələri yaradılmışdı. Bu şöbələrə C.Məmmədquluzadə ("Vozrojdeniye"), Q.Qabulov-Şirvanski ("Zakavkazye"), E.Sultanov ("Zakavkazskaya reç") rəhbərlik edirdi. Qafqazdakı rusdilli mətbuatda sosial-mədəni məsələlər qaldırılır, onun geridə qalması tənqid edilir, Azərbaycan xalqının zəngin mənəvi ənənələri təbliğ olunurdu. Milli mətbuat xadimlərinin fəaliyyəti Peterburqun və Moskvanın iri mətbuat orqanları ilə bağlı idi. Onun səhifələrində H.Zərdabi, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə, E.Sultanov, xüsusilə də M.Şahtaxtinski çıxış edirdilər. M.Şahtaxtinski eyni zamanda "Moskovskiye vedomosti" və "Novoye vremya" qəzetlərinin İstanbulda Yaxın Şərq ölkələri ü zrə mü xbiri idi. Kazanda təhsil alan R.Məlikov "Voljskiy listok" və "Kamsko-Voljskaya reç" qəzetlərində müxbir sifəti ilə işləyir, E.Sultanov Krımda çıxan "Tərcüman"la əməkdaşlıq edir, N.B.Usubbəyov isə bu qəzetin səhifələrində çıxış edirdi. Ə.Əliyev "Ülfət", "Türkistan" (Daşkənd), "Vaqt" (Kazan), "Qarjiye" qəzetlərilə əməkdaşlıq edirdi. Azərbaycan ziyalılarının mütərəqqi xarici mətbuatda da çap olunmaq arzu ları təbii idi. Tələbəlik illərində Fransa mətbuat orqanlarında Ə.Ağayev çıxış etmişdi. 1906- 1908-ci illərdə İstanbul mətbuatında A.Sur çap edilirdi. 1910-cu ildə İstanbul qəzeti "Tanin"in "Əks -səda" redaksiyasında M.Hadi tərcü məçi vəzifəsində çalış mışdı. O, eyni zamanda bir sıra Türkiyə qəzet və jurnallarında özünün bir neçə əsərini dərc etdirmişdi. Ə.Ağayev Tehran qəzeti "Xurşud"da çıxış etmişdi. XX əsrin əvvəllərində milli ziyalılar içərisində mətbuat təşkilatçıları və redaktorların ın bütöv bir nəsli yetişmişdi. H.Zərdabi bir ço x ju rnalistlərin, həmçinin başqa millətlərdən olan mətbuat işçilərin in bir qrupunun müəllimi şöhrətini qazanmışdı. Azərbaycanın qabaqcıl ziyalıları içərisində onlarla qəzet və jurnal redaktoru yetişmişdi. On lardan M.A.Şahtaxtinskini ("Şərqi-Rus"), Ə.Ağayevi ("Həyat" - 1905-1909; "İrşad", "Tərəqqi"), Ə.Hüseynzadəni ("Həyat", "Tərəqqi" - 1905-1907), C. Mə mmədquluzadəni (1906-cı ildən, müəyyən fasilə ilə 1932-c i ilə qədər "Molla Nəsrəddin"), Q.Vəzirovu ("İrşad", "Tazə həyat", "İttifaq", "Səda", "Sədayi-Vətən", "Sədayi-haqq", "Sədayi-Qafqaz", satirik ju rnal "Məzəli" - 1907- 1916), M.Ə.Rəsulzadəni ("İrşad", "İqbal", "Yen i İqbal", "Açıq söz" - 1908-1918), Üzeyir Hacıbəyovu ("Tərəqqi", "Həqiqət", "Yeni İqbal", "Azərbaycan" - 1909- 1919) göstərmək olar. "Azərbaycan" qəzetinin redaktəsində C.Hacıbəyov da iştirak etmişdi. 1910-1917-ci illərdə Q.İ.Qasımov, Sey id Hüseyn (Sadıqzadə),
192 Ə.Ə.Müzn ib (Mütəllib zadə), C.Məmmədquluzadə (Fan i), Qafu r Rəşad (Mirzəzadə), A.Əfəndizadə də bu sahədə işlər görmüşlər. Bu sahədə Mustafa Lütfi İsmayılov-Şirvanskin in sanballı xid məti olmuş, o, Həştərxanda çıxan Azərbaycandilli qəzetlərin redaktoru vəzifəsində çalış mışdı. Redaktorluq fəaliyyəti ilə Ə.Əliyev ("Arı" və "Bəhlul" yumoristik jurnalları), A.İ.Cəfərov, M.Q.Əfəndiyev (Rusiya müsəlman uşaqlarının ilk mətbuat orqanı olan "Dəbistan"a rəhbərlik edirdilər - 1906-1908-ci illər), C.Əsgərzadə ("İrəvan"), Ə.P.Hüseynzadə, İ.Aşurbəyov, C.Bünyadzadə, M.B.Hacınski, H.Heydərov, İ.Mahmudbəyov (pedaqoji jurnal "Rəhbər", 1906-1907-ci illər), İ.Mirfətullayev ("İrəvan"), R.Səlimxanov, M.A.Sidqi, O.Orucov və başqaları da məşğul olurdular. Bakıda milli mətbuatın inkişafı Cənubi Azərbaycanda mədəniyyətin bu istiqamətinin inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərdi. 1906-1907-ci illərdə Təbrizdə 23 adda qəzet və jurnal nəşr edilirdi. Onlardan 20-si Azərbaycan türkcəsində, 3-ü isə Azərbaycan, türk və fars dillərində çıxırdı. Mirzə Ələkbərxan, S.M.Şəbüstəri görkəmli azərbaycanlı redaktorlar idilər. Şimali Azərbaycanın məşhur mətbuat xadimləri öz cənublu qardaşlarına həmişə kömək əli uzadırdılar. Ə.Səfərov (Qəmküsar) "Azərbaycan" satirik jurnalını, Seyid Hüseyn isə "Ədalət" və "Ana dili" qəzetlərini redaktə edirdi. 1910-cu ildə M.Ə.Rəsulzadə İran Sosial-Demokrat Partiyasının orqanı olan "İrane-nov" ("Yeni İran") qəzetinin redaktoru olmuş, bu qəzetdə publisist kimi də çıxış etmişdi. Bakı peşəkar publisist və jurnalist kadrlar məktəbi ilə yanaşı, Azərbaycanın şəhərlərində, kənd yerlərində də mətbuatda milli kadrların formalaşması prosesi gedirdi. Məsələn, "Kaspi" qəzetinə, Azərbaycanın hər yerindən - Lənkərandan ("Bİ - T. Bayraməlibəyov - "Lənkəranlı" "A.B." və b.), Qubadan (Mehdi bəy Ağakişibəyov - "Azyazan" Qudyallı), Şa ma xıdan ("Z", "Ayrılmış"), Salyandan (Ağa Əli Qasımov - "Rahab", D.B.Sadıxbəyov, A.B.Səfərbəyov), Göyçaydan ("Rafiq") məktublar gəlirdi. Qəzetin Hacıqabulda (İsmayıl Qulam oğlu), Kürdəmirdə ("B.İ."), Biləsuvarda (Axvayev) müxbirləri var idi. Qəzetin Yelizavetpol quberniyasında da nümayəndələri var idi. "Kaspi" qəzetində Şuşanın iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni həyatına dair xeyli geniş məqalələr çıxmışdı. Həşim bəy Vəzirov (Şuşa realnı məktəbinin müəllimi) XIX əsrin sonlarından başlayaraq şəhər ictimaiyyətini qəzetlə tanış edir, 1904-cü ildən isə qəzetə "Müslim" imzası ilə materiallar göndərirdi. Ağdamda (V. Səbirli, "Kəndli"), Karyagində ("Allahverdi") və Qarabağın başqa yerlərində də müxbirlər var idi. Gəncədən A.Ziyad - xanovdan, "Cəfər", "Xəbir" adlı müəlliflərdən materiallar göndərilirdi. Qəzetin Şəkidəki mü xb irləri K.Abdullayev, Məhəmməd bəy İsmayılov, İsmayıl Calutski idi. Şəki kəndlərindən "Vartaşenlı" və s. imzalar ilə "Kaspi"də nəşr olunan mü xbir var idi. Qazax qəzasından M.Vəkilov, Ordubaddan Mir Hidayət Seyidov material göndərirdilər. "Kaspi"nin nümayəndələri Dərbənddə və Cənubi Azərbaycanda da (Rəşt, Ənzəli) var idi. Azərbaycandilli mətbuatın yerlərdə çoxlu mü xbirləri fəaliyyət göstərirdi. Qəzalarda qəzet və jurnalların o lmadığ ı b ir şəraitdə bu yerlərdən
193 yazanların xid mətləri ço x əhəmiyyətli idi. Nəşriyyatçılar qrupu xüsusən fərq- lənird i. O, milli mətbuatın inkişafında mühü m rol oynamışdı. Nəşriyyatçılar arasında Oruc, Qəmbər və Abuzər Orucov qardaşları, H.B.Vəzirov, İ.Aşurbəyov, Ə.Müzn ib, M.Mikayılov, M.Mirbağırov xüsusilə fərqlənirdilər. Onlardan başqa M.Abdullazadə, Z.Abdullabəyzadə, M .Əlibəyov, A.M.Ələkbərov, U.Əh mədov, M.Hacınski, K.Heydərov, Q.Qarabəyov, Q.R.Mirzəzadə, A.Q.Mirzəzadə, M.Tahirov, Q.R.Şərifov kimi nəşriyyat mütəxəssisləri də fəaliyyət göstərirdilər. İri mətbuat orqanlarını azərbaycanlı sahibkarlar maliyyələşdirird ilər. Bu istiqamətdə H.Z.Tağıyevin xid məti xüsusi qeyd edilməlidir. "Kaspi", "Həyat", "Açıq söz" qəzetləri və "Füyuzat" jurnalı onun verdiyi vəsait hesabına çıxırdı. M.Muxtarov "Tərəqqi" qəzetinin nəşrini maliyyələşdirird i və s. 1905-1906-c ı illərdə Ba kıda Orucov qardaşların ın (1905-1917-ci illər), İ.Aşurbəyovun, Q.Vəzirovun mətbəələri fəaliyyət göstərirdi. Artıq 1907 -ci ildə Bakıda 24 mətbəə və litoqrafiya var idi. 1914-cü ildə onların sayı 35-ə çatdı. O dövrdə buraxılan mətbuatın böyük hissəsi Orucov qardaşlarının mətbəəsində çap olunurdu. Gəncə, Şuşa, Lənkəran və Naxçıvanda kiçik mətbəələr var id i. C.Məmmədquluzadə və Ömər Faiq Neman zadə Tiflisdə "Qeyrət" mətbəəsini təsis etmişdilər. Bu mətbəədə 1906-cı ildən "Molla Nəsrəddin" jurnalı və başqa ədəbiyyat çap olunurdu. Bu mətbəəyə tacir M .Bağ ırzadə böyük maddi yard ım göstərmişdi. Ana dilində mətbuatın inkişafına mətbuat işləri ü zrə Qafqaz Ko mitəs ində işləmiş, sonralar onun aparıcı əməkdaşlarından biri olmuş Mirzə Şəfi M irzəyev yaxından kö mək edirdi. Beləliklə, iyirminci yüzilliyin ilk onilliklərində fəaliyyət göstərən mətbuat bir neçə nəsil istedadlı milli publisistlərin, nəşr işi təş kilatçılarının, ictimai xadimlərin yetiş məsində mühü m rol oynayan amillərdən olmuşdu.
|