Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
237 § 2. RUSİYADA OKTYABR ÇEVRİLİŞİ VƏ AZƏRBAYCAN
Bolşeviklərin Petroqradda hakimiyyəti ələ keçirməsi xəbəri alındıqdan sonra 1917-ci il o ktyabrın 27-də Ba kı Fəhlə və Əsgər Deputatları Sovetin in fövqəladə yığıncağı keçirildi. İclasın gündəliyində duran əsas məsələ hakimiyyət məsələsi idi. Bolşeviklərin kəskin etirazına baxmayaraq, menşevik-eser-daşnak bloku 168 səsə qarşı 246 səslə Bakıda ali hakimiyyət orqanı kimi İctimai Təhlükəsizlik Ko mitəsinin (İTK) yarad ılması haqqında qərarın qəbul olun masına müvəffəq oldu. Sovet səsvermədə qalib çıxmış həmin üç siyasi partiya (eserlər, menşeviklər və daşnaklar) adından bəyan etdi ki, inqilabın müdafiəsi Petroqradda başlanmış üsyanın qansız və dinc yolla ləğv olunmasın ı tələb edir, ölkəd ə bütün hakimiyyət Müəssislər Məclisinə verilməli, o vaxta qədər mövcud hakimiyyətin kifayət qədər inqilabi gücü olmadığı halda bütün hakimiyyət demokratiya daxilində koalisiyaya verilməlidir 64 . Və qüvvələr bolşevik partiyasını sosialist partiyası kimi qəbul etdiklərindən onun nümayəndələrinin nəzərdə tutulan koalisiyada iştirakına etiraz etmir, "Müsavat" Partiyasını isə millətçi partiya adlandıraraq onunla hər hansı bir bloka girməy i qəti rədd edird ilə r. Eyn i za manda onlar şəhərin ermən i əhalisini Sovetdə təmsil edən millətçi "Daşnaksutyun" partiyasının Bakı təşkilatına ço x loyal münasibət bəsləyirdilər. Sovetin oktyabr iclasların ın menşevik -eser qətnamələri məhz daşnaklarla ittifaqda qəbul olunmuşdu. Bolşeviklərin Sovetin qərarı ilə razılaş mayacaqları əvvəlcədən aydın idi. Bolşevik mətbuatı iddia edird i ki, İctimai Təhlü kəsizlik Ko mitəsinin yaradılması haqqında qərar "sağ eserlərdən hələ qəti şəkildə ayrılmamış və digər partiyadaşları" ilə b irlikdə menşeviklərlə və daşnaklarla bloka g irmiş sol eserlərin tərəddüdləri nəticəsində qəbul edilmişdir 65 . Bakı Sovetinin 1917-ci il 27 oktyabr tarixli qərarı ilə razılaş mayan bolşeviklər, mədən-zavod ko mitələri ü zvlərinin dəstəyinə arxalanaraq Sovetin geniş iclasını çağırmaq taktikasına əl atdılar. Bolşeviklə r Bakı Sovetinin oktyabrın 31-də toplanan iclasına onları açıq şəkildə müdafiə edən mədən-zavod, alay və donanma ko mitələrinin nü mayəndələrin i dəvət etdilər. Onlar Sovetin üzvlərindən dəfələrlə çox idi. Bu cəhəti iclasın ilk dəqiqələrindən diqqət mərkəzinə çəkən eserlər və menşeviklər həmin iclasın qeyri-qanuniliyi məsələsini qaldırdılar 66 . İclas çox qızğın şəraitdə keçirdi. İclasın gündəliyində 30-a qədər müxtəlif qətnamələrin qəbulu təklif edilmişdi. Birinci növbədə hərbi İnqilabi Komitənin ləğv olunması haqqında qətnamə qəbul edildi. Bolşeviklər hələlik "Bütün hakimiyyət Sovetlərə!" tələbini irəli sürməkdən çəkinərək, yalnız Sovetlərin səlahiyyətlərinin artırılmasına çalışırdılar. Onlar Bakıda hakimiyyəti ələ almaq üçün hələ özlərini kifayət qədər güclü hesab etmirdilər. Yalnız digər siyasi institutların ləğvi yolu ilə hakimiyyəti ələ keçirməyin mümkünlüyünü başa düşən- dən sonra bolşeviklər qəti surətdə İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsinin buraxılması
238 məsələsini qaldırdılar. Alay, batalyon, rota və gəmi komitələrinin onlan hərtərəfli müdafiə etdiklərini görən bolşeviklər, Sovetlərin hakimiyyətini və Sovetlərdə öz üstünlüyünü bərqərar etmək məqsədilə, Bakı Sovetinin yeni iclasının keçirilməsini təkidlə tələb etdilər. Hakimiyyətin Sovetlərə keçməsi ilə razılaşmadıqlarını bildirən menşevik və eserlərin iclas zalından çıxıb getməsi bolşeviklərə olduqca sərfəli idi. İclasda iştirak edən 468 deputat və nümayəndədən 344 nəfəri qaldı. Onların yalnız az bir hissəsinin səsvermə hüququ vardı, lakin bunun artıq elə bir əhəmiyyəti yox idi, çünki bolşeviklərin öz qətnamələrini keçirmələri üçün istənilən qədər səs toplamaqlarından ötrü kifayət idi. İki gün sonra - 1917-ci il noyabrın 2-də bolşeviklər öz mövqelərini daha da möhkəmləndirmək məqsədilə yenidən bütün hakimiyyətin Sovetə verilməsi məsələsini qoydular. Bu zaman onlar yenə də Sovetin vaxtilə bəhrəsini gördükləri geniş iclasını çağırmaq taktikasına əl atdılar. Siyasi qüvvələrin mövcud nisbəti də bolşeviklərin xeyrinə idi. Sovetin 1917-ci il 31 oktyabr tarixlı iclasında zəiflik göstərmiş eser-menşevik fraksiyası bu dəfə də qəbul edilən qərarlara real təsir göstərmək iqtidarında olmadı və bolşeviklərsiz yeni İcraiyyə Komitəsi yaradılmasının zəruriliyi qənaətinə gələrək hazırkı İcraiyyə Komitə- sindən çıxd ığın ı elan etdi. Bu dövrdə müsavatçıların bolşeviklərə tərəfdar çıxması da mühüm əhəmiyyət kəsb edən amillərdən biri idi. Rusiyada baş vermiş Oktyabr çevrilişinə loyal münasibət nümayiş etdirən "Müsavat‖ Partiyası bundan sonra xalqların öz müqəddəratını təyin etmək hüququnun həyata keçiriləcəyinə ümid edirdi. Sovet hakimiyyətinin ilk sənədləri - "Rusiya xalqlarının hüquq bəyannaməsi" və "Rusiyanın və bütün Şərqin müsəlmanlarına müraciət" 67 bu ümidi daha da nıöhkəmləndirmişdi. Buna görə də yaranmış siyasi böhranı dinc yolla aradan qaldırmağı zəruri hesab edən "Müsavat" Partiyası İctimai Təhlükəsizlik Komitəsinin hərəkətlərinin barışıq və saziş siyasəti üçün ziyanlı olduğunu və buna görə də özünün həmin qurumda iştirakın ı mü mkün saymadığ ını b ild ird i 68 . "Müsavat"ın dəstəyini alan bolşeviklər Xəzər ticarət donanması, bir sıra həmkarlar ittifaqı və şəhər qarnizonu nümayəndələrini öz tərəflərinə çəkə bildilər və Sovetin 1917-ci il 2 noyabr tarixli iclasında onu Bakı şəhərinin ali hakimiyyət orqanı elan edən qərar qəbul edilməsinə nail o ldular. Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin M.V.Basin, N.P.Vatsek, P.A.Caparidze, İ.T.Fioletov, S.G.Şaumyan və b. ibarət yeni tərkibi seçildi. İcraiyyə Komitəsinin sədri S.Şaumyan oldu 69 . Beləliklə, bolşeviklər Sovetdə iştirak edən digər partiyalar-eserlər və menşeviklərlə müsavatçılar arasındakı ziddiyyətlərdən istifadə edərək, Bakı Sovetində əsas vəzifələri asanlıqla ələ keçirə bildilər. Bu zaman 1917-ci il noyabrın 2-dən etibarən demokratik qüvvələr arasında hər iki düşərgənin səfərbər olması ilə müşayiət edilən açıq parçalan ma prosesi başlandı. Bakı və Yelizavetpol quberniyasında yerləşən qarnizonların əsgərləri Bakıda hakimiyyətin Sovetlərin əlinə keçməsini razılıqla qarşıladılar. Bununla belə, 1917-ci il
239 noyabrın 2-dən etibarən bir çox müəssisə və təşkilatlarda keçirilən iclaslarda, o cümlədən Bakı Dövlət Dəmir Yolu İdarəsi işçilərinin, Bibiheybət fəhlələrinin, Daşnaksutyun partiyası üzvlərinin, bank işçilərinin, Mühəndis və Texniklər Şurasının və b. iclaslarında bolşeviklərin hakimiyyəti bu yolla ələ almaları bəyənilməyib pislən ild i 70 .
gərginləşdirdi. Məlumdur ki, eserlər və menşeviklər bolşevikləri tam təcrid etmək məqsədilə birgə fəaliyyət göstərmək üçün onlara qoşulmaq təklifi ilə "Müsavat" Partiyasına müraciət etmişdilər. "Müsavat" Partiyasının 1917-ci il noyabrın 7-də keçirilən konfransında bu təklif barədə qəbul edilən qətnamədə bildirilmişdi: "Yerli demokratiya daxilində yaranmış münaqişəni bolşevikləri inqilab i demokratiyanın digər h issəsindən təcrid etmək yolu ilə həll etmək bütün demokratiyanın ü mu mi məqsədləri üçün zərərlidir. Çünki inqilabın sol qanadının zəifləməsi, eyni zamanda əksinqilabi sağ qanadın güclənməsi deməkdir" 71 .
Sovetin təkhakimiyyətliliyə nail o lmasına Bakın ın digər siyasi hakimiyyət strukturları (İctimai Təşkilatların İcraiyyə Ko mitəsi, Şəhər Du ması) da mane olurdu. Buna görə də Sovetin bolşeviklərdən ibarət İcraiyyə Ko mitəsi bu hakimiyyət orqanlarının ləğvinə çalışırd ı. Nəhayət, 1917-ci il noyabrın 22-də İctimai Təşkilatların İcraiyyə Ko mitəsi ləğv olundu və bolşeviklərin Sovetdə öz hegemonluqlarını bərqərar et mək və diyarda təkpartiyalı sistem yaratmaq uğrunda mübarizəsi başlandı. Lakin F.X.Xoyskinin rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərən Şəhər Du ması bolşevik Sovetinin yeganə mü mkün rəqibi kimi qaldı. Fev ral inqilabından sonra Bakı Şəhər Dumasının statusunda dəyişiklik baş verdi. Bu hakimiyyət təsisatının tədricən siyasi mübarizə səhnəsinə cəlb olunaraq demokratikləşməsi müşahidə edilird i. Nəticədə onun yeni heyətinin seçkilərində iştirak etmək üçün 12 mü xtəlif partiya və qrup qeydiyyata alındı 72 . İctimai həyatda baş verən demokratikləşmə siyasi partiyaların proqram sənədlərində, hər şeydən öncə isə onların proqramlarındakı bələdiyyə seçkiləri keçirilməsi qaydasına aid hissədə özünü büruzə verirdi. Belə ki, bütün siyasi qüvvələr yerli idarəetmə orqanlarına seçkilərin gizli səsvermə yolu ilə bərabər, b irbaşa keçirilməsinə tərəfdar çıxırdılar. Bütövlükdə isə proqramlarda ço xlu prinsipial fərqlər var idi. Belə ki, sosialist blo ku (eserlər və menşeviklər) və Müsəlman İctimai Təşkilatları Ko mitəsi (Ko mitə ilə "Müsavat‖ın proqramları üst-üstə düşdüyündən, onlar seçkilərə vahid siyahı ilə gedirdilər) ö z bələdiyyə proqramlarını mövcud quruluş şəraitində həyata keçirməyi nəzərdə tuturdu, bolşeviklər isə bildirirdilər ki, onların bələdiyyə proqramında ən mühüm məqsəd siyasi hakimiyyətin pro letariatın əlinə keçməsidir. Hakimiyyət uğrunda qızğın mübarizə getdiyi oktyabr günlərində yalnız şəhərdəki seçicilərin iştirakı ilə Du maya seçkilər keçirild i, şəhər idarə dairəsi ərazisinə daxil edilməyən şəhərətrafı sənaye zonalarının əhalisi seçicilər siyahısına daxil edilməmişdi. Bolşeviklər bir qədər artıq (cəmi 16%) səs toplasalar da, heç bir partiya həlledici
240 üstünlük qazana bilmədi. Digər təşkilatların birləşib siyasi bloklarda iştirak etdiyi bu seçkilərdə müsəlman bloku isə 10 mindən çox səs aldı 73 .
bu qurumun özü tərəfindən ləngidilir. Onda təmsil olunan fraksiya nümayəndələri Dumanın köhnə rejimində işləməsinə tez-tez etirazlar edir, lakin vəziyyətdən çıxmaq üçün isə yalnız Dumanın bağlanması təklifini irəli sürürdülər. Bu zaman hələ 1918-ci ilin əvvəllərində də heç bir siyasi partiya, o cümlədən bolşeviklərin özləri belə 1918-ci ilin yazında şəhərdə hakimiyyəti ələ keçirəcəklərin i gü man etmirdilər. 1917-ci il dekabrın 12-13-də bolşeviklərlə müsavatçılar arasında münasibətlərin gərginləşməsi şəraitində dəyişdirilmiş seçki qaydası əsasında Bakı Sovetinə seçkilər keçirildi. Nəticələr "Müsavat" Partiyası üçün ümidverici olmadı, bolşeviklərin 51 səsinə qarşı müsavat- çılar 21, daşnaklar 41, sol eserlər 38, sağ eserlər 28, menşeviklər isə 11 səs almışdılar 74 . Sovetin 1917-ci il 31 dekabr tarixli iclasında seçki ilə əlaqədar çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə bəyan etdi ki, "Sovet demokratik əsaslarla seçilmədiyinə və kəndlilər burada təmsil olunmadığına görə, partiya hakimiyyətin bu Sovetə keçməsinə səs verməyəcək" 75 . Lakin iclasın sonunda müsavatçılar bildirdilər ki, onlar tənəffüs zamanı bu məsələni əlavə müzakirə etdikdən sonra hakimiyyəti Sovetə vermək və İcraiyyə Komitəsinə daxil olmaq qərarına gəlmişlər 76 .
müsavatçı daxil o ldu 77 . Beləliklə, 1917-ci ilin sonu - 1918-ci ilin əvvəlində Zaqafqaziyada baş verən hadisələr bütün diyardakı həm mövcud siyasi şəraitə, həm də siyasi partiyaların fəaliyyətinə ciddi təsir göstərirdi. Bu dövrdə diyar şərti olaraq iki hissəyə parçalanmışdı: birincisi, Rusiya bolşevizminin dayağına çevrilməkdə olan Bakı şəhəri; ikincisi, Zaqafqaziyanın qalan ərazisi hakimiyyəti ələ keçirmiş bolşeviklər Azərbaycana muxtariyyət vermək istiqamətində heç bir addım atmır, əksinə, inqilabi-demokratik qüvvələri V.İ.Leninin başçılıq etdiyi Xalq Komissarları Soveti ətrafında daha sıx birləşməyə çağırırdılar. 1917-c i il dekabrın 18-də V.İ.Lenin S.Şau myanı Zaqafqaziya işləri üzrə xüsusi komissar təyin etdi, Bakı Sovetinin sədri vəzifəsini isə ondan sonra P.Caparid ze tutdu. Bu dövrdə müsavatçılar, xüsusilə Gəncə müsavatçıları Bakıdakı öz fəaliyyət məkanını Rusiyadan getdikcə uzaqlaşan bütün Cənubi Qafqaz regionuna keçirməyə başladılar. RSFSR XKS-nə tabe olmaq istə məyən və diyarı anarxiyadan qorumağa çalışan
Gürcüstan Sosial-Demokrat Partiyası (menşeviklər), "Müsavat", Daşnaksutyun və sağ eserlərin nü mayəndələri noyabrın 11-də Tiflisdə keçirdikləri müşavirədə Rusiya bolşevik hökumətin in hakimiyyətin i tanımaqdan imtina etdiklərin i b ild irib, "Müstəqil Zaqafqaziya hökuməti" yaratmaq haqqında qərar çıxartdılar. Noyabrın 15-də Zaqafqaziya Komissarlığı yaradıldı. Onun tərkibinə Gürcüstandan Y.Gegeçqori (sədr) və A.Çxenkeli, Azərbaycandan F.X.Xoyski, M.Y.Cəfərov, X.Məlikaslanov, ermən ilərdən T.Ter-Qazaryan, X.Karçikyan, A.Aqacanyan, sağ eserlərdən D.Donskoy daxil oldular 78 .
241 hakimiyyəti ə lə alırd ıla r. Bu cəhətdən Bakı Müsəlman Şurasının vəziyyəti çətin idi, çünki onun qarşısını bolşeviklərin baş çılıq etdiyi Bakı Soveti kimi güclü b ir rəq ib kəsmişdi. Milli hərbi hissələrin yaradılması yerli milli şuraların əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri idi. İlk milli dəstələrdən biri - əvvəllər çar ordusu birləşmələrindən olan "Qafqaz yerli süvari diviziyasına" daxil o lan, Azərbaycan türklərdən ibarət süvari alayı "Tatar süvari alayı" idi. Çar ordusu dağıldıqdan sonra bu alay Azərbaycana qayıtdı və yaradılan milli silahlı qüvvələrin tərkibinə daxil o ldu. Yeni silahlı dəstələr yaradılması üçün silah çatmırdı. Bunu nəzərə alan Gəncə Müsəlman Şurası şəhərdə olan keçmiş çar ordusunun 219-cu alayını, həmçin in Qafqaz cəbhəsindən Rusiyaya qayıdan bir neçə hərbi eşelonu tərksilah etməyə razı o ldu. Bu tədbirin həyata keçirilməsi nəticəsində 15 min tüfəng, 70-ə yaxın pulemyot və 20 top əldə edildi 79 . Bu əməliyyat zamanı Gəncə Milli Şurasına Zaqafqaziya Ko missarlığın ın göndərdiyi zirehli qatar kö mə k etdi. Dövrün ən kəskin sosial-iqtisadi məsələlərindən biri - aqrar məsələnin həlli üçün Zaqafqaziya Komissarlığı bir sıra addımlar atdı. Məsələn, 1917-ci il dekabrın 16-da "Dövlət, keçmiş xanədan, kilsə, monastır, hüquqi şəxslər və sahibkar torpaqların ın torpaq komitələrinə verilməsi haqqında" qanun qəbul etdi. Bu qanuna görə, kəndlilərin alacağı torpaqlar torpaq ko mitələrin in sərəncamına verilməli, kəndlilər isə torpağı hə min ko mitələ rdən icarəyə götürməli idilər. Zaqafqaziya Ko missarlığın ın fəaliyyəti Antanta və ABŞ tərəfindən Sovet Rusiyasına qarşı hərbi müda xilənin başladığı vaxta düşdü. İngiltərə, Fransa və ABŞ höku mətləri Cənubi Qafqazda antibolşevik qüvvələrə kö mək etməyə xüsusi diqqət yetirirdilər. On ların nümayəndələri (A BŞ konsulu Smit, ingilis generalı Şor, fransız polkovniki Şardiny i və b.) 1917-ci il noyabrın 11-i və 15-də Zaqafqaziya Ko missarlığının yaradılması ilə bağlı keçirilən iclaslarda o lmuşdular. A BŞ konsulu Smit Vaşinqtona göndərdiyi məktubunda Zaqafqaziya Ko missarlığ ını de-fakto tanımaq və antibolşevik qüvvələrə maliyyə yardımı göstərmək üçün Tiflisə 10 milyon dollar göndərməyi təklif edirdi 80 .
diyarı bolşevik Rusiyasından ayırmaq məqsədi daşıyırdı. 1917-ci il dekabrın 5-də Ərzincanda Zaqafqaziya Komissarlığı ilə Türkiyə hərbi ko mandanlığı arasında barışıq sazişi bağlandı. 1918-ci il yanvarın 14-də isə Türkiyə ko mandanlığ ı Zaqafqaziya Ko missarlığına tərəflər arasında sülh müqaviləsi bağlamaq haqqında danışıqlara başlamaq təklifi ilə müraciət etdi 81 . 1917-c i ilin sonlarında A zərbaycanın və ü mu miyyətlə, Zaqafqa ziyanın siyasi həyatında baş vermiş ən əlamətdar hadisələrdən biri Ümu mrusiya Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirilməsi oldu. Ona hazırlıq işlərinə hələ Oktyabr çevrilişindən əvvəl başlanmış, Xüsusi Zaqafqaziya Ko mitəsi nəzdində Müəssislər Məclisinə seçkilər üzrə Mərkəzi Zaqafqaziya Ko missiyası yaradılmışdı 82 . Azərbaycanda Müəssislər Məclisinə seçkilər üzrə ko missiyaya F.X.Xoyski rəhbərlik edirdi.
242 Seçkilərə hazırlıq və onların keçirilməsi işində həm siyasi (seçkiqabağı kampaniyanın gedişində siyasi partiyalar arasında aşkara çıxan ixtilaflar), həm də sırf texniki xarakterli ço xlu çətinliklər var idi. Zaqafqaziya Ko missarlığın ın Azərbaycanda seçkilərin təşkili üçün yerli orqanlara lazımi material və maliyyə kö məyi göstərməməsi, on ları zəruri təlimatlarla təmin etməməsi seçicilərin si- yahıya alın ması işinə c iddi maneə törədird i. Siyahıyaalın ma prosesi yerli əhali arasında savadsızlığın yüksək səviyyədə olmasını aşkar etdi (Müəssislər Məclisinə seçkilərdə iştirak etmək hüququna malik seçicilərin 50 faizindən çoxu savadsız idi, bu, seçkilərin mütəşəkkil keçirilməsini çətin ləşdirən amillərdən idi) 83 . Sentyabrın sonlarında seçkilərə hazırlıq işləri qəzalarda qaydaya düşsə də, Bakı şəhəri və mədən-zavod rayonlarında vəziyyət mürəkkəb olaraq qalırd ı. Bolşeviklər əhalinin tərkibində fəh lələrin ço xluğuna nail olmaq niyyətilə mədən-zavod rayonlarının şəhərə birləşdirilməsi üçün geniş təbliğat aparırdılar. Bu tədbirin həyara keçirilməsi həmin rayonların ərazilərindəki əhaliyə seçkilərdə iştirak etmək hüququ verməliydi. Müsavatçılar bu tədbirin fəal tərəfdarları kimi çıxış edirdilər. Bütün bu səylər nəticəsiz qalmadı və OZAKOM-un xüsusi göstərişi ilə mədən-zavod rayonları ərazisi şəhər idarəsi dairəsinə qatıldı. "Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında əsasnamə" öz dövrünün burjua dövlət hüququ standartları baxımından demokratik sənəd idi. Qadınların, hərbi qulluqçuların səsverməyə buraxılması, dairələrin çoxunda proporsional seçki sisteminin tətbiqi və s. buna dəlalət edirdi. Bu fakt da maraqlıdır ki, Müəssislər Məclisinə seçkilər üzrə komissiya müsəlman qadınların seçki kampaniyasında iştirakını təmin etməyə çalışmış, onların səs verməsi üçün 9 seçki dairəsində xüsusi binalar ayrılmasına icazə vermişdi 84 . Zaqafqaziyada, o cümlədən Azərbaycanda Müəssislər Məclisinə seçkilər 1917-ci il noyabrın 26-da keçirildi 85 . Zaqafqaziya dairəsi üzrə seçkilərdə iştirak edən 15 partiya arasında menşeviklər, müsavatçılar və daşnaklar ümumilikdə səslərin 73 faizini qazandılar. Bolşeviklər bütün Zaqafqaziya dairəsində səslərin cəmi 4,4 faizini yığa bilmişdilər 86 . Bakıda isə onlara əhalinin 20 və qarnizon əsgərlərinin isə 70 faizindən çoxu səs vermişdi. Eserlər seçicilərin 16,9 faizini menşeviklər isə cəmi 5,1 faizinin səsini almışdılar 87 .
bildikləri Bakı şəhəri istisna olmaqla, "Müsavat" və "Daşnaksutyun" partiyaları daha güclü nüfüza malikdir.
|