Taraqqiyotining poydevori

National University of Uzbekistan 
Volume 4 | NUU Conference 3 | 2023
Quality education – the foundation of 
Uzbekistan's development 
Sifatli ta’lim – O‘zbekiston 
taraqqiyotining poydevori 
 
 
 
 
545
 
May 6, 2023 
https://nuu.uz/ Republican Scientific and Practical Conference 
iborat. Kitob muqaddima, turkiy til tavsifi va asosiy lug‘atdan iborat. Lug'at alifbo 
tartibida tuzilgan va so'zlardan foydalanishning ko'plab misollari bilan 8000 ga yaqin 
yozuvlarni o'z ichiga oladi. “Devoni lug‘atit turk”ning eng muhim mavzularidan biri 
so‘z yasalishi, ya’ni mavjud so‘zlardan yangi so‘z yasash jarayonidir. So‘z yasash har 
qanday tilning muhim qismi bo‘lib, uning so‘z boyligini kengaytirishda muhim rol 
o‘ynaydi. “Devoni lug‘atit turk” mazmunida so‘z yasalishi turkiy tilda yangi so‘z 
yasash jarayoniga taalluqlidir. Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘atit turk” asari turkiy 
so‘zlarning to‘liq ro‘yxatini taqdim etibgina qolmay, turk tili grammatikasi va 
sintaksisining turli jihatlarini ham tadqiq qiladi. Demak, lug‘at faqat alohida so‘z 
ma’nolarini emas, balki ularning grammatik shakllarini, hol qo‘shimchalarini, fe’l 
kelishiklarini ham o‘z ichiga oladi. Lug‘atda ikki yoki undan ortiq so‘zlarning 
qo‘shilib yangi so‘z yasalishi natijasida hosil bo‘ladigan qo‘shma so‘zlarning 
yasalishi haqida ham qimmatli ma’lumotlar berilgan. Turk tilida qo‘shma so‘zlar 
qo‘shimcha, old qo‘shimcha yoki ikkalasining birikmasini qo‘shish orqali ham 
yasaladi. Qoshg‘ariy qo‘shma so‘zlarning keng doirasini, jumladan, ikki yoki undan 
ortiq fe’l, ikki yoki undan ortiq ot yoki fe`l va otning qo‘shilib yasalishi bilan 
yaratilgan so‘zlarni o‘rganadi. Qoshg‘ariy o‘z asarida yoritgan so‘z yasalishining 
yana bir muhim jihati - mavjud so‘zga morfema (affiks) qo‘shilishi natijasida hosil 
bo‘lgan so‘zlar bo‘lgan hosila so‘zlarning yasalishidir. Turk tilida hosila so‘zlar 
qo‘shimchalar yordamida yoki so‘z o‘zagini o‘zgartirish orqali yasalishi mumkin. 
Qoshg‘ariy hosila so‘zlarga, jumladan, fe`l va otlarga ko‘plab misollar keltiradi. 
Qoshg‘ariyni tashvishga solgan yana bir muhim soha turkiy so‘zlarning kelib chiqishi 
edi. U Oʻrta Osiyo boʻylab koʻp kezgan, turli turkiy qabilalardan maʼlumot toʻplagan 
va ularning lugʻatini yozib olgan. U turkiy so‘zlarning kelib chiqishini mahalliy 
lug‘at yoki qo‘shni tillardan fors, arab, mo‘g‘ul tillaridan o‘zlashtirilgan lug‘at deb 
tasniflashga harakat qilgan. Mahmud Koshg‘ariyning “Devoni lug‘atit turk” asari 
turkiy tilshunoslik adabiyotiga qo‘shilgan qimmatli hissadir. Qoshg‘ariy bu asarida 
so‘z yasalishining turli mexanizmlarini, jumladan, affiksatsiya, birikma va 
takrorlanishni o‘rganadi.
Mahmud Qoshgʻariy XI asrning Oʻrta Osiyolik filolog olimi va tilshunosidir. 
1072-1074 yillar davomida arab tilida “Turk tili lahjalari”ni tuzgan. Mahmud 
Qoshgʻariy oʻzining “Devoni lugʻatit turk” asarida arab tilining ilmiy uslublari orqali 
yaratgan asari turk tilining rivojlanishi va shevalari haqidagi muhim va qimmatli 
manbadir. Mahmud ibn al-Husayn ibn Muhammad al Qoshgʻariy 
Buxoro, Nishopur, Samarqand, Marv, Bagʻdod kabi shaharlarda 
olim uzoq vaqt yashagan va shu hududlarning tili, madaniyati, 

---