Spis treści

Meridiany dodatkowe

Poza meridianami głównymi na ciele człowieka znajduje się osiem meridianów dodatkowych, różniących się od meridianów głównych tym, że nie są bezpośrednio połączone z narządami wewnętrznymi, nie mają własnych punktów akupunktury i własnego krążenia energii Chi.

Wyjątek stanowią dwa z nich: meridian środkowy tylny i meridian środkowy przedni, biegnące w linii środkowej ciała, tylnej i przedniej (tab. 4). Oba meridiany mają połączenie z meridianami głównymi i zarządzają nimi. Meridian środkowy tylny zarządza meridianami typu Yang i nazywany jest meridianem zarządzającym tylnym, a meridian środkowy przedni zarządza meridianami typu Yin i nazywany jest meridianem zarządzającym przednim. Według starych ksiąg chińskich meridiany te są zlewiskami, ”zbiornikami retencyjnymi" energii Yang i Yin. Regulują jej nadmiar lub niedobór w meridianach głównych. Dlatego często mówi się o nich, że są ”morzem Yang i Yin". Oba meridiany nazywane są często ”meridianami cudownymi". Z uwagi na to, że mają one własne punkty akupunktury, własne krążenie Chi oraz spełniają ważną funkcję kliniczną, są zaliczane do meridianów głównych.

Pozostałe sześć meridianów dodatkowych nie ma większego zastosowania i nie będzie tu omawiane.

Mówiąc o meridianach nie można uniknąć pytania, czym one są i czy realnie istnieją? Dotychczas nie znaleziono na nie pełnej i jednoznacznej odpowiedzi. Jak podają Chińczycy - meridiany odkryto w wyniku wielowiekowych doświadczeń i obserwacji leczniczego oddziaływania nakłuwanych punktów na narządy wewnętrzne i łączenia tych punktów liniami, które nadały obecny kształt meridianom. Tradycyjna medycyna określa meridiany jako szlaki krążeniu energii Chi, kanały łączące skórę z narządami wewnętrznymi, linie, którymi promieniują specyficzne odczucia ”Dc Chi", występujące często w czasie nakłuwania punktów akupunktury. Prowadzone współcześnie badania morfologiczne wycinków skóry w miejscu meridianów, badania termowizyjne, bioelektryczne, izotopowe, nie wykazały istnienia jakichś odmiennych niż w sąsiadującej skórze anatomicznych struktur, mogących odpowiadać meridianom i nie wyjaśniły ich charakteru¹⁹'²⁵-⁴⁶. Dało to powód do utwierdzenia, że meridiany są tylko umownymi liniami na wzór geograficznych południków i równoleżników⁴⁷-⁵². Nie jest to jednak pogląd jasny i przeważający. Podkreśla się bowiem, i to coraz częściej, że meridiany niekoniecznie muszą być drogami o znaczeniu anatomicznym, mogą być natomiast czynnościowymi złożonymi szlakami nie poznanego jeszcze systemu komunikacyjnego ustroju. Mogą to być bezprzewodowe drogi przewodzenia energii (informacji), np. o charakterze elektromagnetycznym⁸ lub bioplazmaty-cznym²²'³⁴-⁴². Niektórzy utożsamiają funkcję meridianów z funkcją naczyń krwionośnych i nerwów obwodowych, ponieważ linie meridianów często pokrywają się z ich przebiegiem - Yang to nerwy obwodowe, Yin to naczynia krwionośne, lub też z układem nerwowym wegetatywnym, w którym włókna układu sympatycznego to meridiany typu Yang, a parasympatycznego to meridiany typu Yin ^{2,7,18,19,35,49,52} Energię Chi uważa się zaś za falę elektrycznej depolaryzacji, płynącą po włóknach wegetatywnego systemu nerwowego^23,27.

Niezależnie od poglądów na fakt realnego istnienia meridianów wszyscy są zgodni, że tworzą one ważny i logiczny system. Nie można sobie wyobrazić nauki akupunktury, sposobu lokalizacji punktów, ich klasyfikacji i leczenia akupunkturą bez meridianów. Nawet jeśli jest to system tylko umowny, ”mitologiczny" - bo i takie spotyka się określenia to jest on konieczny dla celów naukowych, dydaktycznych i zawodowych. W praktyce klinicznej bowiem, stosując zasady klasycznej akupunktury i kierując się tymi właśnie rzekomo mitycznymi meridianami, osiąga się skutki lecznicze, które trudno podważyć.

Meridiany i ich przebieg*

Każdy meridian posiada gałąź zewnętrzną i wewnętrzną. Na gałęzi zewnętrznej, biegnącej po powierzchni ciała, znajdują się punkty akupunktury. Gałąź wewnętrzna wskazuje nam, do których narządów docierają bodźce powstałe w wyniku nakłucia. W opisie tym podaję tylko przebieg gałęzi zewnętrznej. Gałąź wewnętrzna nie będzie omawiana, gdyż znajomość tego potrzebna jest wyłącznie lekarzom i fizykoterapeutom.

I. Meridian płuc

Zaczyna się pod obojczykiem w pobliżu stawu barkowe go. Biegnie przez ramię, przedramię, dłoń i kończy się obol paznokcia kciuka (ryć. 16).

II. Meridian jelita grubego

Zaczyna się od paznokcia palca wskazującego. Biegnie* przez górną kończynę do barku, z barku przechodzi do przodu nad obojczyk, stąd przez szyję, żuchwę wchodzi na j twarz i kończy się na wardze górnej z boku skrzydełka nosa (ryć. 17).

[* Szczegółowy opis znajdzie Czytelnik w monografii Operacz H.: Zasady akupunktury - teoria i praktyka. Wyd. Agencja Omnipress, Warszawa 1991 lub wyd. II, SAWW Poznań 1993 (pod tym samym tytułem).]

III. Meridian żołądka

Zaczyna się pod oczodołem. Schodzi do kąta żuchwy j Stąd jedna gałąź krótka biegnie do góry do kąta czoła] druga biegnie przez szyję, klatkę piersiową, brzuch, kończynę dolną do II palca stopy (ryć. 18).

IV. Meridian śledziony-trzustki

Rozpoczyna się na końcu I palca stopy. Biegnie do góry poprzez kończynę dolną, brzuch na klatkę piersiową, na której, po zagięciu, kończy się na wysokości VI żebra w linii pachowej środkowej (ryć. 19).

V. Meridian serca

Rozpoczyna się pod pachą, przechodzi na kończynę górną i biegnie po jej powierzchni w dół, kończąc się na koniuszku V palca dłoni (ryć. 20).

VI. Meridian jelita cienkiego

Zaczyna się na V palcu dłoni. Następnie wzdłuż kończyny górnej dochodzi do barku, szyi i kończy się na twarzy w okolicy skrawka ucha (ryć. 21).

VII. Meridian pęcherza moczowego

Rozpoczyna się w wewnętrznym kącie oka. Następnie biegnie do góry przez czoło, głowę, szyję. Na palcach rozdwaja się na 2 gałęzie, które z boku kręgosłupa po plecach i udzie schodzą do dołu podkolanowego. Tu łączą się w 1 gałąź biegnącą przez łydkę do V palca stopy (ryć. 22).

VIII. Meridian nerki

Rozpoczyna się na podeszwie stopy. Biegnie dalej do kostki wewnętrznej nogi. Wspina się do góry po udzie, brzuchu, klatce piersiowej i kończy się pod obojczykiem (ryć. 23).

IX. Meridian osierdzia

Rozpoczyna się na bocznej strome brodawki sutkowej, Zakręca wokół dołu pachowego przechodząc na ramię, skąd biegnie w dół do koniuszka III palca dłoni (ryć. 24).

X. Meridian potrójny ogrzewacz

Zaczyna się na IV palcu dłoni i przez kończynę górną wspina się do góry, do barku, skąd przechodzi na szyję, głowę i kończy się na zewnętrznym końcu brwi (ryć. 25).

XI. Meridian pęcherzyka żółciowego

Swój przebieg zaczyna od zewnętrznego kąta oka. Następnie wędruje kilkoma zakrętami po głowie, schodzi na szyję, klatkę piersiową, kończynę dolną i kończy się na IV palcu stopy (ryć. 26).

XII. Meridian wątroby

Rozpoczyna się na końcu I palca stopy. Następnie po dolnej kończynie wznosi się do góry, okalając zewnętrzny narządy płciowe, biegnie w górę i bok brzucha, kończy na końcu XII żebra (ryć. 27).

XIII. Meridian środkowy tylny (główny regulator tylny ”guwerner")

Rozpoczyna się w środku odległości między kością ogonową a odbytem. Wznosi się do góry wzdłuż wyrostków kolczystych kręgosłupa i przez środek głowy, czoła, wargę górną, kończy się na wewnętrznej powierzchni wargi górnej (ryć. 28).

XIV. Meridian środkowy przedni (główny regulator przedni ”conception")

Rozpoczyna się w kroczu, w połowie odległości między zewnętrznymi narządami płciowymi a odbytem. Stąd w przedniej linii środkowej ciała biegnie do góry przez brzuch, klatkę piersiową, szyję i kończy się na wardze dolnej (ryć. 29).

Ryć. 16. Meridian płuc.


Ryć. 17. Meridian jelita grubego.


Ryć. 18. Meridian żołądka.



Ryc. 20. Meridian serca.


Ryć. 19. Meridian śledziony-trzustki.


Ryć. 21. Meridian jelita cienkiego.



Ryć. 22. Meridian pęcherza moczowego.


Ryc. 23. Meridian nerki.


Ryć. 24. Meridian osierdzia.


Ryć. 25. Meridian potrójnego ogrzewacza.

Ryć. 26. Meridian pęcherzyka żółciowego.

Ryć. 27. Meridian wątroby.

Ryć. 28. Meridian - Główny Regulator Tylny.

Ryć. 29. Meridian - Główny Regulator Przedni.

Punkty akupunktury

Punkty akupunktury to kolejny element leżący u podstaw tradycyjnej medycyny chińskiej. Kilka tysięcy lat stosowania akupunktury, prowadzone przez Chińczyków obserwacje wyników leczenia w powiązaniu z nakłuwanymi miejscami na skórze i leczonymi narządami oraz analiza gromadzonego materiału doświadczalnego umożliwiły wykrycie na powierzchni ciała 670 aktywnych punktów. Nazywamy je obecnie ”punktami akupunktury", ”biologicznie aktywnymi punktami" lub ”punktami chińskimi". Punkty odgrywają w akupunkturze najważniejszą rolę. Poprzez nakłuwanie, przygrzewanie czy masaż są one miejscem leczniczego oddziaływania na organizm. Działanie poprzez nakłucie skóry w miejscu punktu przywraca zaburzoną równowagę między Yang i Yin, reguluje cyrkulacje Chi i potencjał tej ”energii" w narządach wewnętrznych.

Według pojęć medycyny chińskiej każdy punkt akupunktury jest punktem kontaktowym narządu wewnętrznego -ze środowiskiem zewnętrznym. Oznacza to, że zakłócenie czynności narządu wewnętrznego jest przekazywane na zewnątrz za pośrednictwem meridianu do odpowiadającego mu leżącego na skórze punktu akupunktury i odwrotnie - czynniki zewnętrzne działające na punkty mają wpływ na narządy wewnętrzne. Poprzez punkty narządy wewnętrzne mogą czerpać energię niezbędną do życia z otaczającego środowiska i -jak podkreślają w starych księgach chińskich - z kosmosu. Poprzez punkty i meridiany spełnia się starochińska idea łączności środowiska wewnętrznego ze światem zewnętrznym.

Współczesne badania nad akupunkturą, zwłaszcza w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, pozwalają stopniowo poznać budowę i właściwości punktów. Punkty akupunktury znajdują się na powierzchni skóry człowieka od urodzenia. Mają, pomijając wyjątki, jednakową lokalizację u wszystkich ludzi. Wyglądem zewnętrznym nie różnią się od otaczającej je skóry. Wielkość punktu w zdrowym organizmie waha się w granicach 2-5 mm. W czasie choroby narządu punkty mogą powiększyć się do l cm.

Badanie mikroskopowe struktury morfologicznej kilkudziesięciu tysięcy wycinków skóry z miejsc odpowiadających punktom akupunktury, w porównaniu z wycinkami skóry z miejsc poza punktami, wykazały znamiennie większą liczbę układających się w skupiska („kępki") receptorów (zakończeń włókien) czuciowych, odbierających odczucia ciepła, zimna, dotyku, głębokiego ucisku, bólu. Badania prowadzili: Kellner, Novotny, Ciszek i Szopiński*⁵'²¹'³³.
[* C. Kellner prowadził badania w Instytucie Histologii w Wiedniu. Pobierał ze zwłok wycinki skórne z 24 punktów akupunktury i z miejsc sąsiadujących z punktami. Sporządził z tego i przebadał około 11 tysięcy preparatów mikroskopowych. Wyniki ogłosił w 1965 roku na XII Międzynarodowym Kongresie Akupunktury w Wiedniu.

E. Noyotny z Zakładu Anatomii Opisowej Uniwersytetu Purkiniego w Brnie przeprowadził podobne badania około 10 tysięcy preparatów. Wyniki ogłosił na III Krajowej Konferencji Akupunktury w Brnie w 1973 roku.

W Polsce badania struktury morfologicznej punktów i południków (meridianów) akupunkturowych prowadzili M. Ciszek i J. Szopiński z Katedry i Zakładu Anatomii Opisowej i z IV Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach. Zbadano łącznie około 15 tysięcy preparatów, sporządzonych ze 182 wycinków punktów i otaczającej skóry. Wyniki ogłoszono na II Krajowej Konferencji Akupunktury w Warszawie w 1984 roku.]
Inni badacze stwierdzili, że tkanka łączna punktu jest bardziej pulchna od otaczającej skóry⁵². Skóra w miejscu punktu ma cieńszą warstwę naskórka. Znajdują się tam spiralokształtne siatki naczyniowe, otoczone bezmielinowymi (pozbawionymi osłonek) włóknami typu cholinergicznego³⁹. W strefie punktu, w porównaniu z sąsiednimi tkankami, jest 2-3 razy większa ilość komórek tucznych, tzw. heparynocytów. Heparynocyty zawierają histaminę, heparynę i kwas hialuronowy. Biorą udział w reakcji antygen-przeciwciało. Tym być może należy tłumaczyć działanie odpornościowe akupunktury²⁵. Wiele punktów znajduje się w miejscach rozdwojenia pni nerwowych, przeważnie w okolicy wejścia ich w skórę⁵².

Punkty wykazują również wiele odrębności czynnościowych. Ich temperatura jest wyższa od obojętnego punktu skóry. W czasie zdrowia punkty te są małe, nieczułe lub tylko wrażliwe na uciskanie. W przypadku zajęcia procesem chorobowym związanego z nimi narządu często powiększali się i są wyczuwalne śródskórnie jako miękkie, żywo bolesne guzki. Temperatura ich ulega dalszemu podwyższeniu. Większość bolesnych punktów, nazywanych punktami ”alurmowymi" lub ”spustowymi" (Trigger points), znajduje się w tzw. strefach Heada¹. W miarę ustępowania choroby punkty zmniejszają się, ich bolesność znika, temperatura obniża się. Tę zmienność wykorzystuje się często jako objaw diagnostyczny w ocenie procesu zdrowienia.

Nie mniej interesujące są badania cech bioelektrycznych punktów akupunktury. Określenie ich parametrów pozwoliło np. na ustalenie wielkości punktu, dało teoretyczne podstawy elektroakupunkturze i analgezji akupunkturowej (znieczuleniu), rzuciło więcej światła na poznanie mechanizmu działania akupunktury. W badaniach stwierdzono, że punkty akupunktury - w porównaniu z otaczającą je skórą mają znacznie niższy opór elektryczny i zwiększoną przewodność elektryczną. Te cechy punktów utrzymują się przez pewien czas również na zwłokach. Przewodnictwo elektryczne punktów może się zmieniać w zależności od stanu zdrowia narządu. Punkty akupunktury mają wyższy potencjał elektryczny w porównaniu z sąsiednimi miejscami skóry. Potencjał ten w razie choroby narządu ulega znacznemu podwyższeniu. Wskazywano również na półprzewodnikowe cechy punktu³¹'⁴⁹'⁵⁰. Cechy bioelektryczne punktów są związane z tkankami głębiej położonymi. W badaniu eksperymentalnym stwierdzono, że przeszczepiony odcinek skóry po oddzieleniu go od poprzedniego miejsca ”traci" swoje poprzednie cechy bioelektryczne punktów, a przyjmuje cechy punktów tej okolicy, do której został przeszczepiony⁴⁷.

Badania kształtowania się zależności między stanem zdrowia narządu a parametrami bioelektrycznymi punktu wykazały, że stan chorobowy narządu powoduje zwiększenie oporności elektrycznej w związanych z nim punktach akupunktury przy dodatniej polaryzacji elektrody pomiarowej. Prowadzi to do powstania zjawiska asymetrii przewodności elektrycznej. Wartość tej asymetrii jest zależna od nasilenia procesu chorobowego⁴⁶.

Jedną z charakterystycznych cech punktu, znaną i wykorzystywaną przez tradycyjną medycynę, jest objaw De Chi. Zjawisko to polega na powstawaniu wielu swoistych odczuć w trakcie nakłuwania punktu, czego nie ma przy nakłuwaniu okolicznej skóry. Te swoiste odczucia pozwalają odróżnić punkt akupunktury od neutralnego punktu skóry.

Większość znanych tradycyjnej medycynie punktów leży na głównych meridianach. Wszystkie punkty ”extra" i znaczna ilość odkrywanych współcześnie punktów, które określa się jako ”nowe", leży poza nimi.

Według prawideł chińskiej medycyny punkty meridianowe dzielą się na:

• punkty obwodowe, leżące na kończynach poniżej stawów łokciowych i kolanowych,

• punkty lokalne, leżące na głowie, klatce piersiowej itp.

Spośród punktów obwodowych medycyna tradycyjna wydziela 4 rodzaje punktów.

• Punkty pobudzające (tonizujące). Służą one głównie dój pobudzania meridianu, wzrostu przepływu przez niego energii Chi i pobudzenia czynności związanego z nim narządu. Najlepsze skutki lecznicze według klasycznej akupunktury uzyskuje się stosując igły złote i wkłuwając je na meridianie zgodnie z kierunkiem przepływu energii Chi.

• Punkty uspokajające (sedatywne) działają odwrotnie niż poprzednie. Powodują zmniejszenie pobudliwości meridianu i uspokajają związany z nim narząd.

• Punkty źródłowe są punktami wspomagającymi. Przywracają one zakłóconą równowagę między punktami pobudzającymi i uspokajającymi. Spełniają podwójną rolę -rolę punktu pobudzającego lub uspokajającego - w zależności od tego, jaką metodą są nakłuwane. Punkt źródłowy nakłuwany metodą pobudzającą jest punktem pobudzającym, a przy użyciu metody hamującej staje się punktem uspokajającym (hamującym). Punkt źródłowy ma jeszcze jedną zaletę. Pobudzany razem z punktem pobudzającym lub uspokajającym w ten sam sposób co one wielokrotnie wzmacnia ich działanie. Oczywiście pobudzenie lub uspokojenie (hamowanie) można osiągnąć działając na każdy inny punkt na meridianie, ale rezultaty te będą znacznie mniejsze.

Punkty pobudzające, uspokajające, źródłowe działają na cały meridian, a więc na wszystkie narządy ciała, przez które on przechodzi. W sporcie, np. gdy chce się osiągnąć poprawienie sprawności kończyn, stymulacja tych punktów daje znakomite wyniki.

• Punkty łączące lub przejściowe ”Luo" łączą w pary dwa przeciwstawne meridiany Yang i Yin za pośrednictwem gałązek łączących, zwanych kolateralami lub też ”Luo". Ich zadaniem jest utrzymanie równowagi między dwoma meridianami. Nakłuwając punkt Luo możemy niejako otworzyć ”śluzę", przez którą nadmiar energii Chi przepłynie z jednego przepełnionego meridianu do drugiego, mającego niedobór energii. Przepływ ten trwa do momentu, aż poziom Chi między obu meridianami wyrówna się.

Punkty Luo mają niezwykle ważne znaczenie w terapii akupunkturowej i dlatego są szerzej omówione. Za ich pośrednictwem możemy dokonać korekty procesów pobudzania i hamowania, jakie zachodzą w organizmie.-Zachwianie tych procesów pobudzania i hamowania poprzez nierównomierne rozmieszczenie potencjałów energetycznych na meridianach jest, według medycyny tradycyjnej, przyczyną choroby. Nakłucie punktu Luc reguluje przepływ Chi, porządkuje jej rozmieszczenie w narządach i przywraca zachwianą równowagę, inaczej mówiąc przywraca zdrowie.

Drugą grupą punktów są punkty lokalne. Pobudzanie ich powoduje określony skutek o zasięgu lokalnym, tzn. pobudzanie punktu na głowie powoduje określony rezultat na głowie, pobudzanie punktu na klatce piersiowej daje rezultat w danej okolicy klatki piersiowej itd. W odróżnieniu od tego punkty oddalone oddziałują na cały meridian i narządy z nim związane, zatem pobudzając je możemy osiągnąć rezultaty znacznie rozleglejsze.

Wśród punktów lokalnych możemy wyróżnić dwie grupy punktów o charakterystycznej roli:

• Punkty zgodności przedniej - zwane też punktami ”alarmowymi", bo alarmują one o złym stanie zdrowia narządu. Punkty te są rozmieszczone na przedniej powierzchni klatki piersiowej, brzucha, najczęściej w strefach przeczulicy Heada*.

[* Strefy Heada i odruchy skórno-trzewne będą wyjaśnione w dalszej części tej książki.]

Są to punkty, które w przypadku choroby stają się bolesne, większe. Ich konsystencja tak się zmienia, że mogą być wyczuwalne palpacyjnie w postaci bolesnych, miękkich, podskórnych guzków. Każdy z dwunastu narządów wewnętrznych jest związany z określonym punktem zgodności przedniej. Zmiana stanu punktu może więc informować o procesie chorobowym, toczącym się w danym narządzie. Dlatego też punkty te nazywa się często ”punktami trwogi". Zmiany powyższe powstają w wyniku odruchu trzewno-skórnego, są wyrazem połączeń nerwowych między skórą a narządem i mogą być cennym kryterium diagnostycznym.

• Punkty zgodności tylnej znajdują się na plecach na I linii meridianu pęcherza moczowego (1,5 cm od linii środkowej ciała). Jest ich również 12, każdy związany jest z jednym narządem i leży prawie dokładnie nad nim. W praktyce jako zasadę obserwuje się, że punkty te w razie choroby związanego z nim narządu (tak jak punkty zgodności przedniej) stają się wrażliwe lub bolesne przy ucisku. Na przykład w chorobach serca obserwuje się ból na poziomie V/VI kręgu piersiowego, w odległości 1,5 cm od linii środkowej ciała (w punkcie meridianu pęcherza moczowego nr 15, VU15). W chorobach żołądka na wysokości XII kręgu piersiowego i I lędźwiowego na tym samym meridianie w punkcie nr 21 (VU21) odczuwa się ból samoistny lub przy ucisku tego punktu. W chorobach nerek podobny ból może wystąpić na wysokości II/III kręgu lędźwiowego na tym samym meridianie w punkcie nr 23 (VU23).

Wszystkie punkty zgodności są wykorzystywane w leczeniu narządów i, co ciekawe, gdy narząd zdrowieje, bolesność punktów ustępuje.

Ze względów praktycznych na dodatkową uwagę zasługują 2 punkty zgodności tylnej - punkt nr 18 (VU18), leżący na wysokości wyrostka kolczystego* IX kręgu piersiowego związany z narządem wzroku i używany w jego leczeniu, oraz punkt nr 23 (VU23), leżący na wysokości wyrostka kolczystego II/III kręgu lędźwiowego, związany z narządem słuchu i używany w jego leczeniu. Oba te punkty położone są na meridianie pęcherza moczowego 1,5 cm od linii środkowej ciała. Punkty te każdy człowiek może w razie potrzeby masować poprzez ucisk kilka razy dziennie (akupresura)³⁵.

* Uciskając palcami kręgosłup przy zgięciu do przodu od głowy do pośladków, łatwo wyczuwa się pojedyncze guzki - są to właśnie wyrostki kolczyste kręgów.