Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

XO CAVƏN D

Xocavənd  rayonu  Ermənistanın  Azərbaycana  qarşı  elan

olunmamış  müharibəsi  nəticəsində  işğal  edilmiş  12  rayondan

biridir.  O,  1991-ci  ildə  Azərbaycan  müstəqillik  əldə  etdikdən

sonra  Hadrut  və  Martuni  rayonlarının  bazasında  yaradılıb. 

• ♦

ümumi  ərazisi  1.458  kvadratmetrdir,  münaqişəyə  qədər  əha­

lisi  9.533-ü  azərbaycanlı  olmaqla  41.300  nəfər  idi.  Xocavənd 

rayonu  1992-ci  il  oktyabrın  2-də  erməni  quldurları  tərəfindən 

tamamilə  işğal  olundu.  İşğal  nəticəsində  191  sənaye  obyekti, 

59  mədəni-maarif  müəssisəsi,  onlarla  tarixi  abidə  dağıdılaraq 

yararsız  hala  salındı.

Terroru  və  milli  zəmində  münaqişə  yaratmaq  siyasətini  öz­

lərinə  «mübarizə»  metodu  seçən  erməni  təşkilatlarının  əli  ilə 

Dağlıq  Qarabağda  yaşayan  ermənilər  1967-ci  ildə  3  azərbay­

canlıya  böhtan  atdılar  ki,  guya  onlar  gənc  bir  erməni  qızına 

qarşı  nalayiq  hərəkət edib,  sonra  isə onu  amansızlıqla öldürüb­

lər.  Lakin  istintaq  zamanı  azərbaycanlıların  təqsirli  olmadığı 

aşkarlansa  da,  məhkəmə  zalının  qarşısına  toplaşan  ermənilər 

etiraz  əlaməti  olaraq  həmin  azərbaycanlıları  sovet əsgərlərinin 

əlindən  alaraq  başlarını  kəsir,  sonra  cəsədlərinə  od  vuraraq 

yandırırlar.  Bu  dəhşətli  hadisədə  şəhid  olan  azərbaycanlıların

381

3-ü  də  Xocavənd  rayonunun  Qaradağlı  kəndindən  idi.  Bu,  ter­

ror  və  ekstremizmə  qarşı  amansız  mübarizə  aparması  ilə  hə­

mişə  öyünən  SSRİ  dövrünün  ən  qanlı,  ən  faciəli  terror  aktı  idi.

Ermənistanın  Azərbaycana qarşı  təcavüzü  nəticəsində təkcə 

Xocavənd  rayonu  145  şəhid  verib.  Onlardan  1 3-ü  qadın,  1 3-ü 

uşaqdır.  123  nəfər  ayrı-ayrı  vaxtlarda  ermənilər  tərəfindən  gi­

rov  götürülüb.  Onlardan  57  nəfəri  müxtəlif  işgəncələrə  məruz 

qalaraq  öldürülüb.  63  sakin  aldığı  yaralardan  sağlamlığını  iti­

rərək  əlil  olub.

Erməni  kəndlərinin  əhatəsində  olan  Qaradağlı  kəndi  tarixin 

müxtəlif  dövrlərində  ermənilər  tərəfindən  basqılara,  təzyiqlə­

rə  məruz  qalsa  da,  onun  igid  övladları  silahı  əllərindən  yerə 

qoymayıb  düşmənə  layiqli  cavab  verirdilər.  Kənddə  ilk  qanlı 

hadisə  24  noyabr  1990-cı  ildə  törədildi.  Xocavənd  Bağanıs- 

Ayrım-Xankəndi  yolunun  6-cı  kilometrliyində  Qaradağlı  kənd 

sakini  Xandəmir  Bəbir  oğlu  və  onunla  birlikdə  iki  qonaq  er­

məni  terrorçuları  tərəfindən  vəhşicəsinə  güllələnir,  sinələrinə 

süngü  ilə  xaç  şəkli  şəkilir.

46  gün  sonra  -   9  yanvar  1991-ci  ildə  həmin  yerin  yaxın­

lığında  terrorçular  «UAZ»  markalı  maşını  gülləbaran  edirlər. 

Nəticədə  Qaradağlı  kənd  sakini,  4  uşaq  atası,  33  yaşlı  Soltan 

Rəşid  oğlu  Bayramov  həlak  olur,  4  nəfər  yaralanır.

1991-ci  il  martın  8-də  terrorçular  tərəfindən  kənd  sakinlə­

ri  Zülfüqar  Dəmir  oğlu  Hüseynov  və  Ələkbər  Məmməd  oğlu 

Quliyev  vəhşicəsinə  qətlə  yetirilir.

1991-ci  il  iyunun  28-də  Qaradağlı  kəndi  3  saat  ərzində 

dörd  bir  tərəfdən  atəşə  tutulur.  Atışma  səngidikdə  kəndin  ya­

xınlığında Vərəndəli  deyilən  yerdə yenidən  atəş səsləri  eşidilir. 

Hadisə  yerinə  gələnlər  dəhşətli  qətl  hadisəsinin  şahidi  olurlar. 

Buradakı  fermada  çalışan  3  kişi  və  3  qadın  diri-diri  yandırılmış­

dı.  Onların  adlarını  yadda  saxlayaq,  bunlar:  Şirinova  Qaragöz 

Habil  qızı  (8  uşağı  var),  Hüseynova  Səbiqə  Mürsəl  qızı  (2  uşağı 

var),  Hüseynova  Məxmər  Məcid  qızı  (1  övladı  var),  Tağıyev

382

Bakir  Qaçay  oğlu  (6  uşaq  atası),  Məmmədov  Tohid  Cəlil  oğlu 

(11  uşaq  atası)  və  Şirinov  İltifat  Əjdər  oğludur  (2  uşaq  atası).

Törətdikləri  cinayət  əməllərinin  cəzasız  qaldığını  görən  er­

məni  terrorçuları  1991-ci  il  sentyabrın  8-də  Ağdamdan  Qara- 

dağlıya  gələn  sərnişin  avtobusunu  atəşə  tuturlar.  Avtobusdakı 

40  sərnişindən  2  gənc  oğlan  -   Quliyev  Baloğlan  Əlaslan  oğlu, 

Quliyev  Gündüz  Əlqəmə  oğlu  və  6  qadın  -  Quliyeva  Nazənin 

Rəşid  qızı,  Hüseynova  Rəşidə  Şahmar  qızı,  Hüseynova  Rəx- 

şəndə,  Hüseynova  Qənirə  Həmid  qızı,  Hüseynova  Əsilzəndə 

Bakir  qızı  və  Babayeva  Validə  Həmid  qızı  qətlə  yetirilir,  sərni­

şinlərin  bir qismi  yaralanır.  Bununla  da  Qaradağlıya gediş-gəliş 

kəsilir.

1991-ci  il  oktyabrın  19-da.  ermənilər  Xocavənd  rayonunun 

inzibati  mərkəzi  olan  Xocavənd  şəhərini  işğal  edirlər.  Nəticə­

də  15  nəfər,  o  cümlədən  3  qadın  və  bir  məktəbli  şəhid  olur, 

1  nəfər  girov  götürülür,  6  nəfər  əlil  olur.

1991- 

ci  il  oktyabrın  30-da  Xocavənd  daha  iki  kəndini  -  Tuğ 

və  Salakətini  itirir,  bu  zaman  10  nəfər,  o  cümlədən  2  məktəbli 

şəhid  olur,  5  nəfər  itirdiyi  sağlamlığını  hələ  də  bərpa  edə  bil­

məyib.

Qaradağlı

1992- 

ci  il  fevralın  17-də  Xocavənd  rayonunun  Qaradağ­

lı  kəndi  erməni  silahlıları  tərəfindən  işğal  olunaraq  yandırıl­

mışdır.  Erməni  silahlı  birləşmələri  yalnız  dörd  gün  çəkən  ağır 

döyüşdən  sonra  kəndə  daxil  ola  bilmişdilər.

Bu  soyqırımını  «İkinci  Xocalı»  da  adlandırırlar.  Kəndin  hər 

10  sakinindən  biri  şəhid  olmuşdur.  1992-ci  ildə  Xocalı  faciə­

sindən  bir  neçə  gün  əvvəl  Qaradağlıda  törədilən  soyqırımıda 

104  kənd  sakini  və  15  nəfər  xüsusi  müdafiə  dəstəsinin  üzvü 

əsir götürülmüş,  onlardan  67  nəfəri  erməni  cinayətkarları  tərə­

findən  qətlə  yetirilmişdir.

383

Öldürülənlərdən  10-u  qadın,  8-i  uşaq  idi.  İki  ailənin  hər 

birindən  4  nəfər  şəhid  olmuş,  42  ailə  başçısını  itirmiş,  140-a 

yaxın  uşaq  yetim  qalmışdır.

İşğal  nəticəsində  kənddə  200  ev,  1  mədəniyyət  evi,  320 

yerlik  orta  məktəb  binası,  25  çarpayılıq  xəstəxana  binası  və 

digər  obyektlər  dağıdılmışdır.  Kəndin  800  nəfərə  yaxın  sakini 

məcburi  köçkün  düşmüşdür.

İlqar  Hüseynov  Qaradağlı  müsibətini  görmüş  kənd  sakin­

lərindən  biridir.  O,  ailə  üzvləri  ilə  birlikdə  1992-ci  ilin  fevral 

ayında  ermənilərə  girov  düşüb.  İki  ay  erməni  əsirliyində  qalar­

kən  olmazın  müsibətlərə  düçar  olmuşdur.

«...Girovların  başını  müharibədə  ölmüş  ermənilərin  qəbir­

ləri  üstündə  kəsirdilər...  Ermənilər  əsirləri  diri-diri  yandırırdı­

lar...»

Bu  fikirlər  də  o  dəhşətlərin  şahidi,  1958-ci  il  təvəllüdlü, 

1992-ci  ildə  ermənilərin  girov  apardığı,  min  bir  müsibətlər 

görmüş  İlqar  Hüseynova  məxsusdur:  «Qaradağlı  camaatı  ara­

sında  elə  bir  ailə  yoxdur  ki,  erməni  vəhşiliyinin  əzablarını 

hiss  etməsin.  Kəndimiz  1992-ci  ilin  fevral  ayında  işğal  olun­

du.  Amma  hələ  1991-ci  ilin  sentyabrında  ermənilər  Qaradağlı 

camaatına  divan  tutmuşdular.  Sentyabr  ayının  8-də  ermənilər 

Ağdam-Qaradağlı  avtobusunu  atəşə  tutmuşdular.  8  nəfər  ye­

rindəcə  həlak  olmuş,  10-dan  artıq  günahsız  insan  ağır  yara­

lanmışdı.

1992-ci  il  fevral  ayının  1 5-də ermənilər Qaradağlını  dörd  bir 

yandan  atəşə  tutdular.  Evlərin  əksəriyyəti  alova  bürünmüşdü. 

Atışma  iki  gün  davam  etdi.  Kənddə  qalan  118  nəfərdən  25-i 

həlak  olmuşdu.  Dörd  nəfər  isə  ağır  yaralıydı.  Gecə  yaralıları 

da  götürüb  yola  çıxdıq.  Aramızda  10  qadın  və  2  uşaq  vardı. 

Ermənilər  bizi  təqib  edirdilər.  Patronumuz  qurtardığı  üçün  on­

lara  müqavimət  göstərə  bilmirdik.

Ermənilər  hamımızı  əsir  götürdülər.  Kişiləri  qadınlardan  və 

uşaqlardan  ayırıb,  ayrı-ayrı  maşınlara  mindirərək  erməni  qəbi­

384

ristanlığına  gətirdilər.  Dedilər  ki,  9  nəfər  könüllü  aşağı  düşsün. 

Heç  kim  yerindən  tərpənmədi.  Bundan  qəzəblənən  erməni 

quldurları  avtomatla  maşına  atəş  açdılar.  10-15  nəfər  yerində­

cə  öldü.  Təxminən  20  nəfər  isə  ağır  yaralandı.  Vəziyyətin  ağır 

olduğunu  görən  kənd  sakinlərindən  biri  qaçmaq  istədi.  Onun 

bu  hərəkəti  erməniləri  daha  da  qəzəbləndirdi.  Onlar  bizi  ye­

nidən  atəşə tutdular.  Ölənlərin  sayı  32  nəfərə  çatdı.  Sonra  bizi 

Xankəndiyə  aparıb  iki  ay  orada  (həbsxanada)  saxladılar.

Həbsxananın  pəncərələri  yox  idi.  Hər  gün  qar  yağırdı.  Şax­

ta  insanın  iliyinə  işləyirdi.  Girovların  hamısını  dizə  qədər  su­

yun  içində  saxlayırdılar.  Bizə  üç  gündə  bir  dəfə  əl  boyda  qara 

çörək  verirdilər.  Ermənilər  bizi  gündə,  ən  azı,  beş-altı  dəfə 

döyür,  müxtəlif  işgəncələr  verirdilər.  Bir  neçə  nəfər  işgəncə­

lərə  dözmədiyi  üçün  elə  həbsxanadaca  dünyasını  dəyişdi.  Ar­

maturla  vurub  səkkiz  nəfərin  qabırğalarını  qırmış,  ayaqlarını 

sındırmışdılar.  İki  nəfəri  isə  divara  çırpıb  beynini  partlatmışdı­

lar.  Onlar təkcə  kişilərə  deyil,  qadınlara  və  uşaqlara  da  bu  cür 

dəhşətli  işgəncələr  verirdilər.  İki  ay  sonra  Beynəlxalq  Qırmızı 

Xaç  Cəmiyyətinin  köməyi  ilə  bizi  azad  etdilər.  Mənimlə  bir­

likdə  girovluqda  olmuş  bir  neçə  nəfər azadlığa  çıxandan  sonra 

dünyasını  dəyişdi.  Həmin  vaxtdan  illər  keçsə  də,  ermənilərin 

verdiyi  işgəncələrin  ağrısı  hələ  də  canımdan  çıxmayıb».

Bu  kənd  1992-ci  il  fevralın  17-də  ağır  döyüşlərdən,  yalnız 

müdafiəçiləri  həlak  olandan  sonra  erməni  silahlıları  tərəfindən 

işğal  edilmiş  və  yandırılmışdır.  Qaradağlı  faciəsi  Azərbaycan 

tarixinə  qanlı  hərflərlə  yazılmışdır.  1992-ci  ildə  Xocalı  faciə­

sindən  bir  neçə  gün  əvvəl  Qaradağlıda  törədilən  soyqırımıda 

104  kənd  sakini  və  15  nəfər  xüsusi  müdafiə  dəstəsinin  üzvləri 

əsir  götürülmüşdür  ki,  onlardan  67  nəfəri  erməni  cinayətkarla­

rı  tərəfindən  qətlə  yetirilmişdir.  Öldürülənlərdən  10-u  qadın, 

8-i  uşaq  idi.  İki  ailənin  hər  birindən  4  nəfər  şəhid  olmuş,  42 

ailə  başçısını  itirmiş,  140-a  yaxın  uşaq  yetim  qalmışdır.

Bunlardan  əvvəl,  1991-ci  ilin  28  iyununda  erməni  terror­

çuları  3  nəfəri  qadın  olmaqla  6  nəfəri  diri-diri  yandırmışlar. 

1991-ci  ilin  sentyabr  ayında  sərnişin  avtobusunun  gülləbaran 

edilməsi  nəticəsində  8  nəfər  öldürülüb,  çoxlu  sayda  adamlar 

yaralanıb,  güllə  yarası  alanlardan  5  nəfəri  isə  sonradan  dünya­

sını  dəyişib.  Bu  vəhşiliklərin  beynəlxalq  terrorçu,  ASALA-nın 

rəhbərlərindən  olan  Monte  Melkonyan  tərəfindən  həyata  ke­

çirildiyi  bildirilir  (ermənilərin  m illi  qəhrəman  adı  verdikləri 

M.Melkonyan  1993-cü  ilin  iyununda.Azərbaycan  əsgərləri  tə­

rəfindən  layiqli  cəzasını  alıb).

Törədilən  vəhşiliyin  statistikası  belədir:  17  fevral  1992-ci  il 

tarixdə  Qaradağlı  kəndinin  işğalı  zamanı  ermənilər  118  nəfəri 

əsir  götürüb,  33  nəfəri  güllələyib,  öldürülən  və  yaralı  halda 

olanları  bir  yerdə  təsərrüfat  quyusuna  tökərək  üzərlərini  tor- 

paqlayıblar.  Əsir  götürülənlərdən  68  nəfəri  öldürülüb,  50  nə­

fəri  isə  böyük  çətinilklərlə  azad  edilib.  Əsir  götürülənlərdən 

10  nəfəri  qadın,  2  nəfəri  məktəbli  olub.  Sonradan  azad  olu­

nanların  5  nəfəri  qadınlar olmaqla,  ümumilikdə  18  nəfər aldığı 

sağalmaz  yaralardan  vəfat  edib.  Əsirlikdə  saxlanılanlara  qarşı 

vəhşi,  vandalizm  hərəkətləri  ilə  davranılıb.  İnsanların  başları 

kəsilib,  diri-diri  basdırılıb,  dişləri  çəkilib,  ac-susuz  saxlanılıb, 

döyülərək  öldürülüb.  Bunlar  insanlığa  qarşı  törədilmiş  cinayət 

hadisəsi  sayılır.  Faciə  nəticəsində  kənddə  2  ailənin  hər  bi­

rindən  4  nəfər,  6  ailədən  2  və  3  nəfər  öldürülüb,  43  ailə  öz 

başçısını  itirib,  1  ailədən  hər  iki  valideyn  qətlə  yetirilib,  146 

uşaq  yetim  qalıb.  Qaradağlı  kəndində  91  nəfər,  kənd  sakin- 

ərinin  hər  10  nəfərindən  biri  qətlə  yetirilib.  Öldürülənlərdən 

21  nəfəri  ahıl  və  qocalar,  10  nəfəri  qadın,  8  nəfəri  məktəbli 

olub.  İşğal  nəticəsində  kənddə  200  yaşayış  evi,  1  mədəniyyət 

evi,  320  yerlik  orta  məktəb,  25  çarpayılıq  xəstəxana  binası  və 

çoxlu  sayda  digər  sosial  obyektlər  dağıdılıb.

386

Ş U Ş A

Azərbaycan  xalqının  musiqi  beşiyi,  daha  doğrusu,  konser­

vatoriyası  sayılan  Şuşanın  Ermənistan  tərəfindən  işğalı  daş­

nakların  çoxdankı  məkrli  planının  tərkib  hissəsinə  daxil  idi. 

XIX  əsrin  əvvəllərinə  kimi  Qarabağda,  o  cümlədən,  Şuşada 

yaşayan  əhalinin  əksəriyyəti  azəri  türkləri  olmuşdur.  Rusiya 

ilə  Qarabağ  xanlığı  arasında  4  may  1805-ci  ildə  imzalanmış 

Kürəkçay  müqaviləsi  ilə  rus  imperiyasının  tərkibinə  daxil  edi­

lən  Qarabağ  ərazilərinin  xristianlaşdırılması  siyasətinin  əsası 

qoyulmuşdur.  Bölgədə  alban  mənşəli  xristian  əhalinin  erməni- 

ləşmə  prosesinin  və  bununla  da  onların  burada  sayının  artması 

1828-ci  ildə  Qacarlarla  (İranla)  Türkmənçay  və  1829-cu  ildə 

isə  Osmanlı  Türkiyəsi  ilə  imzalanan  Ədirnə  müqavilələrindən 

sonraya  təsadüf edir.

1921-ci  ildə  Şuşa  yeni  yaradılmış  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar 

Vilayətinin  mərkəzi  kimi  müəyyənləşdirilmişdir.  Lakin  bu  qə­

rar  iki  ildən  sonra  dəyişdirilərək,  DQMV-nin  mərkəzi  statusu 

Xankəndiyə  verilmişdir.  Bunun  da  əsas  səbəbi,  təbii  ki,  er­

mənilərin  azərbaycanlılara  qarşı  apardıqları  məkrli  siyasətin 

Şuşada  reallaşdırılmasına  şərait  yaradılmaması  idi.  Beləliklə, 

Şuşa  170  ildən  də  artıq  bir  müddətə  daşıdığı  statusdan  məh­

rum  edilmişdir.  Bu,  az  imiş  kimi,  Şuşaya  daha  ağrılı  bir  möhür 

vurulmuşdu.  Bu  da  onun  hətta  rayon  statusundan  məhrum 

edilməsi  idi.  1963-cü  il  yanvarın  4-də  Şuşa  inzibati  rayon  kimi 

ləğv  edilərək  Xankəndinin  (Stepanakert)  tərkibinə  qatılmışdır. 

Yalnız  N.S.Xruşşovun  hakimiyyətdən 

uzaqlaşdırılmasından 

sonra,  daha  doğrusu,  1965-ci  il  yanvarın  6-da  Şuşanın  rayon 

statusu  yenidən  özünə  qaytarılmışdır.

Şuşanın  yenidən  dirçəlməsi  və özünə qayıtması,  misilsiz gö­

zəlliyinin  bərpası  ulu  öndər  Heydər  Əliyevin  Azərbaycana  bi­

rinci  şəxs  kimi  rəhbərlik  etməyə  başladığı  tarixi  dönəmlərdən 

başlamışdır.  1977-ci  ilin  avqust  ayında  Azərbaycan  SSR  Na­

387

zirlər  Sovetinin  «Şuşa  şəhərinin  tarixi  hissəsini  tarix-memarlıq 

qoruğu  elan  etmək  haqqında»  qərarı  ilə  Şuşanın  təkcə  siması, 

hüsnü  gözəlləşməmişdir,  onun  istirahət  və  turizm  mərkəzinə 

çevrilməsində  də  adıçəkilən  qərarın  mühüm  rolu  olmuşdur.

Şuşanın  işğalına  aparan  yol  Meşəlidən,  Kərkicahandan,  Ma- 

Iıbəylidən,  Quşçulardan,  Xocalıdan...  keçirdi.  1992-ci  il  ma­

yın  8-də  Şuşa  işğal  edildi.  Bu  işğal  zamanı  480  nəfər  şəhid, 

600  nəfər  əlil  oldu,  552  körpə,  uşaq  yetim  qaldı,  22  min  nəfər 

şuşalı  doğma  yurd-yuvasından  məcburi  köçkünə  çevrildi,  68 

soydaşımızın  taleyindən  indiyə  kimi  xəbər  yoxdur.

Ərazisi  -   289  kv.km 

Əhalisinin  sayı  -   41.165  nəfər 

İnzibati  mərkəzi  -   Şuşa  şəhəridir 

Yaşayış  məskənləri  -   33,  o  cümlədən:

Malıbəyli,  Yuxarı  Quşçular,  Aşağı  Quşçular,  Xəlfəli,  Dükan­

lar,  Zamanpəyəsi,  Şüşülü,  Mirzələr,  Qaybalı,  Laçınlar,  Şırlan 

Çaykənd,  Paşalar,  Məmişlər,  Xanalılar,  İmamqulular,  Əmillər, 

Səfixanlar,  Xanlıq-pəyə,  Allahqulular,  Böyük  Qala  dərəsi,  Ki­

çik  Qala  dərəsi,  Salatınkənd,  Göytala,  Onverst,  Turşsu,  Zarıslı, 

Nəbilər  kənd  və  qəsəbələri.

Şəhərdə  azərbaycanlılara  məxsus  mədəniyyət  və  tarixi  abi­

dələr  yerlə  yeksan  edilib,  məşhur  Üzeyir  bəyin,  Natəvanın  və 

Xan  Şuşinskinin  heykəlləri  güllələnib.  İşğal  nəticəsində  Şuşa­

dakı  bir  sıra  tarixi-mədəniyyət  abidələri  də  düşmən  tərəfindən 

talan  edilib.  Xan  mağarası,  Qaxal  mağarası,  şəhər  qalası  da 

daxil  olmaqla  bütövlükdə  279  dini,  tarixi  və  mədəni  abidə 

erməni  quldurlarının  əlindədir.  Ermənilər  Azərbaycana  məx­

sus  olan  bir  çox  abidənin  məhv  edilməsinə  və  ya  onların  er- 

məniləşdirilməsinə  çalışırlar.  Həmçinin  7  məktəbəqədər  uşaq 

müəssisəsi,  22  ümumtəhsil  məktəbi,  79  mədəni-maarif  ocağı, 

mədəni-maarif və  kənd  təsərrüfatı  texnikumları,  8  mədəniyyət 

evi,  14  klub,  20  kitabxana,  2  kinoteatr,  3  muzey,  Şərq  Musiqi 

Alətləri  Fabriki,  79  sənaye  və  kənd  təsərrüfatı  obyekti  tamami­

lə  dağıdılıb.

388

Quşçular-Malıbəyli

Ermənilərin  dağıdıb  əhalisini  soyqırımına  məruz  qoydu­

ğu  Azərbaycan  kəndlərinin  içərisində  Quşçular  və  Malıbəyli 

kəndləri  də  yaşadıqları  ağrı-acılarla,  dəhşətlərlə  yadda  qalıb­

dır.  Şuşanın  yaxınlığında,  Xocavənd-Şuşa  yolunun  üstündə 

strateji  bir  nöqtədə  yerləşən  bu  kəndləri  məhv  etmək,  yer 

üzündən  silmək  erməni  vəhşilərinin  çoxdankı  niyyətləri  idi. 

Qarabağa  yerləşdikləri  ilk  gündən  bu  istiqamətdə  çalışan  er­

mənilərə  tarixin  müxtəlif  dövrlərində  layiqli  cavab  verilmiş, 

«arzuları»  həmişə  ürəklərində  qalmışdı.  1992-ci  ilin  10  fevra­

lında  hələ  bərkiməmiş  bir ölkənin  içərisində  növbəti  dəfə qan­

lı  terror  hadisələri  ilə  baş  qaldıran  erməni  vandalları  həmişə 

xeyirdə-şərdə  bir-birinin  yanında  olan  hər  iki  kəndi  -  Quşçular 

və  Malıbəyli  kəndlərini  yandırıb  kül  etdilər.  İşğal  nəticəsində 

aralarında  qoca,  qadın,  uşaq  olmaqla  42  nəfər  amansızlıqla 

qətlə  yetirildi.

LAÇIN

Laçın  dağları  ilə  birlikdə  1992-ci  il  may  ayının  18-dən  Er­

mənistanın  işğalı  altındadır.  Təcavüzkar,  terrorçu,  quldur  er­

mənilər bu  zirvəni  «koridor»  adlandırmaqda,  «Dağlıq  Qarabağ 

problemi»ni  sülh  danışıqları  vasitəsilə  aradan  qaldırmağa  ça­

lışan  beynəlxalq  təşkilatlar  isə  «Laçın  koridoru»nun  «eninin- 

uzununun»  ölçülərini  «dartıb  uzatmaq»  niyyətində  olan  daş­

nakların  «insan  haqlarını»  qorumaqdadır.  Laçının  şimalında 

Kəlbəcər,  şərqində  Xocalı,  Şuşa  və  Xocavənd,  cənubunda 

Qubadlı  yerləşir.  Qərbdən  «qonşusu»  olan  mənfur  ermənilə­

rin  illərlə  gizli  şəkildə  apardığı  işğalçılıq  siyasəti  nəticəsində 

təcavüzün  qurbanı  olan  Laçın  və  onun  əlçatmaz  zirvələri  za­

manın  sərt  sınaqlarına  dözməli  olub.

Ermənilər  həmin  zirvəni  ələ  keçirməklə  nəinki  Azərbayca­

nın  dağlıq  hissəsinə,  bütövlükdə  Qarabağımıza  və  ətrafındakı

389

rayonlara  diş  qıcadıqlarını  gizlədə  bilmədilər.  Laçının  75.781 

hektar əkinəyararlı  torpağı,  33.205  hektar  meşəsi  (adı  «Qırmızı 

kitab»a  düşmüş  Güney  palıdı  ilə  birlikdə),  76  min  hektar  yay­

laq  sahəsi  işğal  edildi.

Quldurlar yeni salınmış Qayğı qəsəbəsini,  1 20 kəndi,  13.745 

fərdi  yaşayış  evini,  300-dən  artıq  tarixi  abidəni,  217  mədəniy­

yət  ocağını,  150  təhsil  müəssisəsini,  142  səhiyyə  obyektini, 

48  sənaye,  63  kənd  təsərrüfatı,  460  ticarət  şəbəkəsini  darma­

dağın  etdilər.  Qəsd,  divan  təkcə  bu  sadalananlarla  qurtarmır. 

Dövlətə  və  şəxsi  əmlaka  dəyən  ziyanı  da  bura  əlavə  etsək, 

daha  dəqiq  mənzərə  alınar.  İşğal  zamanı  şəxsi  və  ictimai  tə­

sərrüfatların  135  minə  yaxın  mal-qarası  Ermənistana  aparılıb. 

14  minə  yaxın  fərdi  yaşayış  evində  daş  üstündə  daş  qalmayıb. 

Rayona,  ümumiyyətlə,  7,1  milyard  dollar  məbləğində  maddi 

ziyan  vurulub.

1992-ci  ildən  didərgin  düşmüş,  ev-eşiyini,  yalçın  qayalı 

dağlarını,  meyvəli  bağlarını  itirib  məcburi  köçkünə  çevrilmiş 

laçınlılar  respublikanın  59  rayon  və  şəhərində  müvəqqəti  məs­

kunlaşıblar.  Rayonda  328  şəhid  ailəsi,  225  nəfər  əlil,  33  nəfər 

hər  iki  valideynini  itirmiş  uşaq  var.

KƏLBƏCƏR

Strateji  cəhətdən  çox  əhəmiyyətli  olan  Kəlbəcər  rayonu 

coğrafi  mövqe  etibarilə  Ermənistan  və  Dağlıq  Qarabağ  arasın­

da  yerləşən  səddir.  Sahəsi  1.936  kvadratkilometrdir.  Rayonun 

131  kəndi,  52  min  nəfər  sakini  vardı.

Mart  ayının  31-dən  aprelin  2-dək  Kəlbəcər  Ermənistan  si­

lahlı  qüvvələri  tərəfindən  işğal  edildi.  Təkcə  bu  işğal  nəticə­

sində  321  nəfər  şəhid,  yüzlərlə  qoca,  uşaq  əlil,  şikəst  oldu, 

itkin  düşdü,  yaxud  girov  aparıldı.  Ən  çox  itki  isə  Kəlbəcər 

şəhərindən  64  kilometr  uzaqda  olan  Başlıbel  kəndinin  taleyi­

nə  düşdü:  28  nəfər  bir  gecədə  qətlə  yetirildi,  18  nəfər  girov

390

9

götürüldü  və  ya  əsir  aparıldı,  1 7  nəfər 4  ay  mühasirədə  qalan­

dan  sonra  min  bir  əziyyətlə  gəlib  Gəncəyə  çıxdı.

Kəlbəcərin  131  yaşayış  məntəqəsi,  o  cümlədən  illərlə  ti­

kilib  qurulmuş  dünya  əhəmiyyətli  «İstisu»  sanatoriyası,  500- 

dən  çox  sənaye,  tikinti,  kolxoz,  sovxoz,  ticarət,  ictimai-iaşə  və 

s.  xidmət  obyektləri,  13  min  yaşayış  evi,  324  sosial-mədəni 

obyekti  düşmən  əlinə  keçərək  darmadağın  edildi.  Bu  hadisə­

lərdə  449  nəfər  şəhid,  510  nəfər  əlil  oldu.

Ağdaban

Bütün  Kəlbəcər  kimi,  Ağdaban  əhalisi  də  erməni  quldurla­

rına  qarşı  mərdliklə  vuruşurdu.  Hələ  1989-cu  il  iyulun  11-də 

Ağdaban  qadınlarının  kəşfiyyata  çıxmış  11  erməni  quldurunu 

tutaraq  rayon  mərkəzinə  gətirməsi  əhali  arasında  böyük  ruh 

yüksəkliyinə  səbəb  olmuşdu.  O  vaxt  istintaq  başlansa  da,  res­

publika  Prokurorluğu  işin  DQMV  hərbi  komendantının  sərən­

camına  göndərilməsinə  göstəriş  -   əmr  vermişdi.  İyulun  14-də 

həmin  erməni  quldurlarını  Xankəndiyə,  guya  istintaqa  apar­

maq  üçün  rus  hərbçilərinin  müşayiətilə  Kəlbəcərə  2  vertolyot 

göndərilmişdi.  Nədənsə  vertolyotlar  nəzərdə  tutulmuş  mey­

dançaya deyil,  şəhər stadionuna enmişdilər.  Erməni  quldurları­

nı  götürüb  qalxarkən  vertolyotlardan  biri,  guya,  elektrik  dirəyi­

nə  toxunub  müvazinətini  itirərək  stadionun  yanındakı  divarın 

dibinə  düşmüşdü.  Bu  zaman  vertolyotun  pərləri  burada  futbol 

oynayan,  vertolyota  baxmağa  toplaşmış  8  uşağı  biçib-tökmüş­

dü.

Aprelin  7-dən  8-nə  keçən  gecə  Ağdabanda  baş  verən  dəh­

şətli  faciə  ondan  əvvəl  -   1992-ci  ilin  fevralında  Quşçularda, 

Qaradağlıda,  Xocalıda  törətdikləri  qətliamdan  hamının  diqqə­

tini  yayındırmaq  məqsədi güdürdü.  Ermənilər gecə  ikən  hücum 

edərək  Dədə  Şəmşirin  yurdu  qədim  Ağdabanı  ikinci  Xocalıya 

çevirdilər.  Hücumdan  xəbərsiz  kənd  əhalisi  başaçıq-ayaqya- 

lın,  qarla  örtülü  meşələrə,  dağlara  səpələndi.  Kəndi  müdafiə

391

edən  kiçik  bir  dəstə  ermənilər  tərəfindən  məhv  edildiyindən 

əhali  müdafiəsiz  qalmışdı.  Bu  qanlı  faciə  zamanı  32  nəfər  qo­

ca,  qadın,  uşaq  qətlə  yetirildi,  on  iki  nəfər  evdə  diri-diri  yan­

dırıldı,  7  nəfər  isə  girov götürüldü.  Kənd  bütünlüklə  yandırıldı. 

Səhər  tezdən  köməyə  gələn  yerli  batalyonun  6  döyüşçüsü  də 

yolda  düşmən  gülləsinə  rast  gəldi.

...Kəlbəcərin  işğalı,  əslində,  elə  o  vaxtdan -   1992-ci  il  apre­

lin  7-dən  8-nə  keçən  gecə  Ağdabanın  darmadağın  olunmasın­

dan  başlanmışdı.  O  vaxt  ermənilər  yaxınlıqdakı  Çapar  kəndin­

dən  gecə  ikən  hücum  edərək  130 təsərrüfatdan  ibarət Ağdaba- 

nı,  eləcə  də  Çayqovuşan  kəndini  də  darmadağın  etdilər.

Hələ  1990-cı  il  iyul  ayının  11-də  Ağdərənin  Otaqqaya  ad­

lanan  ərazisində  Tərtər-Kəlbəcər  marşrutu  ilə  gedən  150-yə 

yaxın  avtomobildən  ibarət  karvanın  qarşısını  kəsərək,  Dədə 

Şəmşirin  qızı  Çimnaz  xanımı,  Şahlar  Şükürovu  (Azərbaycanın 

M illi  Qəhrəmanı),  Aslan  Xıdırovu,  İttifaq  miqyaslı  «İstisu»  sa­

natoriyasında  müalicəyə  gedən  yüzlərlə  dinc  sakini  (əksəriy­

yəti  isə  xəstə  və  qocalardan  ibarət)  terror  nəticəsində  qətlə 

yetirmişdilər.

Hadisənin  şahidlərindən  M ir  Abbas  Ağdabanlının  söylə­

dikləri:  «Həmin  gecə  Ağdabanın  keşiyində  duran  gənclər  -  

Məmmədov  Ziyəddin  Əlqəmə  oğlu,  Məmmədov  Tural  Qara 

oğlu,  Hümbətov  Qorxmaz  Mustafa  oğlu,  Məmmədov  İsfən­

diyar  Lətif  oğlu,  Qasımov  Riayət,  Hüseynov  Hidayət  Saleh 

oğlu  növbədə  idilər.  Ermənilər  səhərin  alatoranlığında  qəfil 

basqın  etdiklərindən  gözətçilər  hətta  yerlərindən  tərpənməyə 

belə  imkan  tapa  bilməmişdilər.  Quldurlar  onları  tutaraq  ağır 

işgəncələr  verib  qətlə  yetirmişdilər.  Azğın  ermənilər  Ağdaban 

kəndinin  yuxarı  məhəlləsində  yaşayan  bizim  tarix  m üəllim i­

miz  Kərimov  Sovetin  evinə  soxularaq  onun  evdə  ağır  xəstə 

yatan  oğlu  Kərimov  Əbülfəti  yatdığı  yerdəcə  gıillələmişdilər. 

Əbülfətin  anası  Kərimova  Qəmər  öz  oğlunu  müdafiə  etməyə 

çalışanda  ermənilər  onu  da  güllələyib,  hər  ikisinin  cəsədinə

392

od  vurub  yandırmışdılar.  Bundan  sonra  isə  qalan  ailə  üzvlərini 

girov  götürüb  özlərilə  aparmışdılar.  Güllə  səsləri  eşidən  kənd 

sakinləri  öz  evlərini  tərk  edərək  kəndin  yaxınlığındakı  meşəyə 

qaçaraq  gizlənmişdilər. 

Quldurlar  kəndin  mərkəzində  ruhi 

xəstə  olan  35  yaşlı  Məmmədov  Musanı  yaxalayırlar,  onun  əl- 

qolunu  bağlayaraq  ot  tayasının  üstünə  qoyub  diri-diri  yandı­

rırlar.  Oğlunun  harayına  gələn  Məmmədova  Həyat  Yolçu  qızı 

da  eyni  cinayətin  qurbanı  olur.  Alıyev  Camal  Haqverdi  oğlu 

və  onun  balaca  qızı  Ülviyyə,  70  yaşlı  Hümbətova  Fatma  Qa­

raca  qızı,  67  yaşlı  Bağırov  M ir  Əbdül  Seyid  Məmməd  oğlu,  90 

yaşlı  Qocayev  Bəkir Qurban  oğlu,  onun  həyat yoldaşı,  80  yaşlı 

Qocayeva  Zeynəb  Seyid  Məmməd  qızı  və  30  yaşlı  Qurbanov 

Qulu  Şabər  oğlu,  80  yaşlı  Qocayev  Qara  Qurban  oğlu  erməni 

canilər  tərəfindən  vəhşicəsinə  qətlə  yetirilir.  Bu  faciədən  xə­

bər tutan  bir  qrup  Kəlbəcər  sakini  -  Almasov Tağı  Sultan  oğlu, 

Almasov  Şahid  Tağı  oğlu,  Qabilov  Sədrəddin  Qədir  oğlu,  Hə­

sənov  Natiq  Məhəmməd  oğlu,  Bayramov  Çingiz  Xanlar  oğlu, 

Bağırov  Vidadi  Yusif  oğlu,  Süleymanov  Azad  Cəmil  oğlu,  Ab­

basov  İsgəndər  Asif oğlu,  Əliyev  Misir  Pənah  oğlu  bir  yük  ma­

şınında  Ağdaban  və  Çayqovuşan  kəndlərinin  harayına  gəlmiş, 

Ağdabanın  yaxınlığında  təpədən-dırnağadək  silahlı  ermənilər­

lə  rastlaşmış  və  gülləbaran  edilərək  öldürülmüşlər.  Qonşu  Kə- 

rəmli  kəndindən  oraya gələn  Məmmədov Məhəmməd  Mamoy 

oğlu  isə  Dədə  Şəmşirin  məzarı  yaxınlığında  qətlə  yetirilmişdi».