SƏbuhi ƏHMƏdov

Bəhmənyar  ibn Mərzban  
            (?-1066) 
Ərəb  xilafətinin  süqutu 
nəticəsində Azərbaycanda yaranmış müstəqil feodal dövlətlərin hökmdarları elmin, 
maarifin  inkişafina  xüsusi  fikir  verir,  dövrün  qabaqcıl  şəxsiyyətlərini  saraylarına 
dəvət  edir,  onların  yaradıcılığı  üçün  şərait  yaradırdılar.  Azərbaycanın  Təbriz, 
Şamaxı,  Gəncə,  Bərdə,  Ərdəbil  və  digər  şəhərlərində  açılmış  mədrəsələr  savadlı 
mütəxəssislər  yetişdirirdilər.  Sonradan  onların  bir  çoxu  Bağdad,  Dəməşq, 
Qahirənin ali təhsil ocaqlarında təhsillərini davam etdirərək elmə yeni-yeni töhfələr 
verirdilər. 
Dünya  sivilizasiyasının  ən  qədim  mərkəzlərindən  biri  sayılan 
Azərbaycanın  Şimalla  Cənubun,  Şərqlə  Qərbin  kəsişdiyi  yerdə  yerləşməsi  də 
burada  elm  və  mədəniyyətin  müxtəlif  sahələrinin  inkişafı  üçün  əlavə  imkanlar 
yaradırdı. Əl-Biruni, İbn Sina, əl-Fərabi, Bələzuri, Məsudi, əl-İstəxri, İbn Havgəl, 
əl-Kindi  və  digər  məşhur  Şərq  alimləri  Azərbaycanın  elmi-ədəbi  mühiti  ilə 
bilavasitə bağlı olmuşlar. 
IX-XII  əsrlərdə  dünya  mədəniyyətinə  Qətran  Təbrizi,  Məhsəti  Gəncəvi, 
Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Ömər Gəncəvi, Yusif ibn Tahir, Fələki Şirvani, 

33 
 
Mücirəddin  Beyləqani,  Xətib  Təbrizi  kimi  ədəbiyyat  xadimləri,  Əcəmi  Əbubəkr, 
Məsud  ibn  Davud  kimi  memarlar  bəxş  etmiş  Azərbaycan  mədəni  oyanışın  ən 
mühüm  mərkəzlərindən  biri  idi.  Bu  dövrdə  Azərbaycanın  vahid  dövlət  sərhədləri 
daxilində  birləşdirilməsi  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  formalaşmasına  səbəb  olur  və 
azərbaycanlılar vahid bir xalq kimi dünyada tanınır. 
Azərbaycan alimləri müxtəlif elm sahələrinin, o cümlədən təbabət, fəlsəfə, 
astronomiya,  tarix  və  coğrafiyanın  inkişafında  dünya  elminin  önündə  gedirdilər. 
Eynəlqüzzat  Miyanəçi,  Məkki  əl-Bərdəyi,  Səid  əl-Əzdi  kimi  filosoflarımız,  Əbu 
Miaz  Əbdai  Xoylu  kimi  təbibimiz,  Əbubəkr  Məhəmməd  Şirvani  kimi 
hüquqşünasımız,  Fazil  Fəridəddin  Şirvani  kimi  astronomumuz  "Azərbaycan 
İntibahı"nın görkəmli nümayəndələridir. 
"Azərbaycan  İntibahı”nın  ilk  görkəmli  simalarından  biri  Bəhmənyar  ibn 
Mərzban  olmuşdur.  Bəhmənyar  Əbülhəsən  ibn  Mərzbanın  uşaqlığı  və  gəncliyi 
barəsində  məlumdur  ki,  o,  Cənubi  Azərbaycanda  sadə  azərbaycanlı  sənətkar 
ailəsində anadan olmuşdur. Bir dəfə  Azərbaycanda olan görkəmli Şərq alimi Əbu 
Əli  İbn  Sina  sənətkar  Mərzbanın  emalatxanasının  yanından  keçəndə  həyətdə 
oynayan uşaqlardan ona od gətirməyi xahiş edir. Səbadan od və ya kömür gətirmək 
üçün  uşaqların  qabı  yox  imiş,  buna  baxmayaraq  uşaqlardan  biri  ovucuna  torpaq 
tökdürür və közərən kömürləri bu torpağın üstünə yığdıraraq İbn Sinaya gətirir. Bu 
uşaq  Bəhmənyar  imiş.  Uşağın  ağlına  heyrətlənən  İbn  Sina  onun  valideynləri  ilə 
danışır və uşağı onun yanına göndərmələrini xahiş edir. Beləliklə, Bəhmənyar İbn 
Sinanın şagirdi olur. 
Həm  İbn  Sinanın  qeydləri,  həm  də  onun  əsərlərini  təhlil  etmiş  alimlərin 
fikrincə,  görkəmli  alimin  bir  çox  nailiyyətləri  onun  gənc  Bəhmənyarla  apardığı 
söhbətlər  və  mübahisələr  əsasında  qazanılmışdır.  Bir  müddət  keçdikdən  sonra 
Bəhmənyara  o  dövrün  əsas  aparıcı  elmlərindən  ətraflı  məlumatlar  verən  və  onu 
istiqamətləndirən  İbn  Sina  şagirdinin  müstəqil  çalışmasına  icazə  verir.  Şərqin  ən 
məşhur  mədrəsələrində  dərs  deməyə  başlayan  Bəhmənyar  sonda  vətəni 
Azərbaycana  qayıdır  və  burada  özünün  on  məşhur  əsərlərini  yazır.  "Metafizika 
elminin mövzusuna dair traktat" adlı folsofi  əsərində Bəhmənyar qədim yunan və 
Roma  filosofiarının  əsərlərini  təhlil  etmiş,  onların  nəticələrini  XI  əsr  elmi 
səviyyəsindən  yoxlamış,  fərziyyələrinə  qiymət  vermişdir.  Bəhmənyar  hərəkət, 
məkan  və  zaman  anlayışlarının  fəlsəfi  şərhini  vermiş,  onların  vəhdətini,  bir-
birindən ayrılmazlığını göstərmişdir. 
"Məntiqə  dair  zinət  kitabı"  adlı  digər  əsərində  Bəhmənyar  o  dövrdə 
fəlsəfənin  tərkib  hissəsi  kimi  təzəcə  formalaşmağa  başlayan  məntiq  və  onun 
qanunları araşdırmış, onun anlayışlarının tərifini vermişdir. O özünə qədərki Şərq 
fəlsəfəsini  dərindən  öyrənmiş,  onun  nailiyyətləri  ilə  yaxından  tanış  olmuş, 
məntiqdə anlayış, hökm, istiqlal anlayışlarını geniş işıqlandırmışdır. 

34 
 
"Mövcudatın mərtəbələri" adlı növbəti fəlsəfi əsərində Bəhmənyar dünya, 
onun  qanunlarını,  yaranma  və  inkişafetmə  səbəblərini  araşdırmış,  insanın  bu 
dünyada  tutduğu  yeri  və  oynadığı  rolu  nəzərdən  keçirmişdir.  O,  idrakda  hiss  və 
rasional məqamların əlaqəsini vermişdir. Bəhmənyarın "Təhsil kitabı" adlı əsəri də 
əhatəliliyinə, məzmun dərinliyinə görə onun yaradıcılığında xüsusi yer tutur. 
Bəhmənyar  fəlsəfi  əsərlərində  bildirir  ki,  hər  şeyin  əsasını  on  ümumi 
mənada  varlıq  təşkil  edir.  Varlıq,  onun  fikrincə,  iki  formada  olur:  vacib  varlıq  və 
mümkün  varlıq.  Vacib  varlıq  zəruridir,  mütləq  mövcuddur,  səbəbsizdir,  heç  kim 
tərəfindən  yaradılmayıb,  əbədidir,  mümkün  varlığı  yaradandır.  Mümkün  varlıq 
qeyri-mövcud  və  mövcud  fərz  ediləndir,  onun  varlığı  və  yoxluğu  birsəbəblidir, 
daha  doğrusu,  o,  nəticədir.  Bəhmənyar  yazırdı  ki,  Allah  məxluqatdan  zamanca 
qabaqdır.  Onun  fikrincə,  nəticənin  dərk  olunması  ilk  səbəbin  dərk  olunmasına 
aparıb  çıxarır.  Bəhmənyarın  bu  fikirləri  müsəlman  alimləri  tərəfindən  müsbət 
qarşılansa  da,  mütəkəllimlər  (ortodoksal  filosoflar)  onun  "səbəbin  varlığından 
nəticənin  varlığının  hasili  vacibdir",  habelə  "ilk  səbəb  zaman  etibarilə  nəticəyə 
bərabərdir" fikirlərini qəbul etmirdilər. 
Bəhmənyarın  etik  baxışları  toplandığı  "Gözəllik  və  səadət  kitabı", 
həmçinin bir çox təzkirələri də bizə qədər gəlib çatmışdır. "Musiqi kitabı" adlı əsəri 
etik-fəlsəfi xarakter daşıyır. Bəhmənyarın hal-hazırda Sankt-Peterburq və Daşkənd 
arxivlərində  saxlanılan  İbn  Sina  ilə  fəlsəfi  yazışması  onun  bir  filosof  kimi  necə 
püxtələşməsini, kamilləşməsini öyrənməyə imkan verir. 
Maraqlıdır  ki,  hələ  sağlığında  Bəhmənyarın  əsərləri  Şərq  filosofları 
tərəfindən  dərindən  öyrənilmiş,  onlar  üzü  köçürülərək  çoxaldılmışdır.  Avropa 
Bəhmənyarın əsərləri ilə XIX əsrdə tanış olmuş və onların bir qismi Almaniyanın 
Leypsiq şəhərində çap edilmişdir. Onun XX əsrdə də aktuallığını itirməyən fəlsəfi 
əsərləri Tehranda və Qahirədə nəşr olunmuşdur. 
Şərqin görkəmli alim və  mütəfəkkirləri Əbül  Abbas  Ləvkəri,  Əfzələddin 
Xünəci, Nəsirəddin Tusi, Siracəddin Urməvi fəlsəfə elmində özlərini Bəhmənyarın 
davamçıları hesab etmişlər. 
İbn Sinanın şagirdi və davamçısı, Azərbaycan filosofu Bəhmənyarın orta 
əsr müsəlman Şərqində fəlsəfi fikrin inkişafında böyük rolu olmuşdur. 
Bəhmənyar  ibn  Mərzban  1066-cı  ildə  Cənubi  Azərbaycanda  vəfat 
etmişdir. 
 
 
 
 
 
 

35 
 
Ərəb 
xilafətinin 
süqutu 
nəticəsində  Azərbaycanda    başlayan  
siyasi  dirçəliş  elm  və  mədəniyyətin 
inkişafında  da  özünü  büruzə  verdi. Bu 
dövrdə  Azərbaycan  “Müsəlman  İntibahı” 
adlanan  mühüm  mərkəzlərindən biri idi.  
Azərbaycan  intibah  mədəniyyətinin    ilk 
böyük  şairlərindən  biri,  Şərqdə  tanınan  
ilk Azərbaycan şairi Qətran  Təbrizi idi. 
Azərbaycan  tarixinə  Qətran    Təbrizi  
dövrün  hadisələrini  əsərlərində  tərənnüm  
edən  istedadlı  şir,  ilk  izahlı  lüğət  tərtib 
etmiş  filoloq  alim  və  mütəfəkkir    kimi 
daxil olmuşdur.
 
Qətran Təbrizi 
(1012-1080) 
Ərəb xilafətinin süqutu nəticəsində Azərbaycanda başlayan siyasi dirçəliş, 
müstəqil dövlətlərin  meydana gəlməsi elm  və  mədəniyyətin inkişafında  da  özünü 
büruzə verdi. Bəhs edilən dövrdə Azərbaycan "Müsəlman intibahı" adlanan məşhur 
mədəni oyanışın ən mühüm mərkəzlərindən biri idi. Bəhmənyar ibn Mərzban kimi 
filosof,  Xətib  Təbrizi  kimi  filosof  və  ədəbiyyatşünas,  Eynəlqüzzat  Miyanəçi  kimi 
şair və filosof, Əbu Miyaz Əbdai Xoylu kimi həkim, Əbu Bəkr Məhəmməd Şirvani 
və Fazil Fəriddin Şirvani kimi astronom, Yusif ibn Tahir Xoylu və Ömər Gəncəyi 
kimi ədəbiyyatşünas, Nizaməddin Əbül-üla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Əmir İzzəddin 
Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Qivami Gəncəvi kimi şair, Məhsəti Gəncəvi kimi 
şairə  yetişdirən  Azərbaycan  mədəni  mühiti  sonda  "Müsəlman  İntibahı"na  Xaqani 
Şirvani və Nizami Gəncəvi kimi dahilər bəxş etdi. 
Qətran  Təbrizi  (Əbu  Mansur  Qətran  Cili  Təbrizi  Azərbaycani)  1012-cı 
ildə  Təbriz  yaxınlığında  Şadiabad  adlanan  xırda  şəhərcikdə  anadan  olmuşdur. 
Həmin  şəhərcikdə  məktəbi  bitirən  Qətran  sonradan  Təbrizə  köçmüş  və  burada 
mədrəsədə  təhsilini  davam  etdirmişdir.  Artıq  mədrəsədə  oxuyarkən  o,  ilk 
qəsidələrini yazmışdır. 
O  dövrdə  Azərbaycanda  feodal  pərakəndəliyi  hökm  sürürdü.  Burada  bir 
neçə  müstəqil  dövlət  vardı.  Cənubi  Azərbaycan  paytaxtı  Təbriz  şəhəri  olan 
Rəvvadilər  dövlətinin  tərkibində  idi.  1028-ci  ildə  Orta  Asiya  ərazisindən 
Azərbaycana  oğuz  türk  tayfaları  gəlir.  Rəvvadilər  dövlətinin  hökmdarı  Əbu 
Mənsur  Vəhsudan  onların  azərbaycanlılarla  qohum  olmasını  nəzərə  alaraq  bu 

36 
 
oğuzlara  dövlətin  ərazilərində  məskunlaşmağa  icazə  verir,  sonra  isə  onları  öz 
ordusuna  yazır.  Azərbaycanı  ikinci  vətənləri kimi qəbul edən oğuzlar canla-başla 
Bizansa  qarşı vuruşurlar. Mədrəsədə  təhsilini bitirdikdən sonra  şairlik istedadı ilə 
seçilən  Qətran  Təbrizi  Gəncəyə  köçür.  Bu  dövrdə  Gəncə  Azərbaycan  Şəddadilər 
dövlətinin paytaxtı idi. Əsasən Şimali Azərbaycanın qərb ərazilərində yerləşən bu 
dövlət  cənub-qərbdən  Bizansın,  qərbdən  isə  onun  müttəfiqi  olan  gürcü 
feodallarının təcavüzü ilə üzləşmişdi. Tiflis müsəlman əmirliyini (bu dövlət VIII - 
XII əsrlərdə mövcud olmuş, ərəbmənşəli Cəfərilər sülaləsi tərəfindən idarə olunsa 
da, əhalinin əksəriyyətini türklər təşkil edirdi) daim dəstəkləyən Şəddadilər dövləti 
hərbi  baxımdan  güclü  dövlət  olmuş,  lazım  gəldikdə  Rəvvadilərə  də  köməklik 
göstərmişdir.  Məhz  bu  dövlətin  qoşunları  Azərbaycanın  digər  feodal  dövləti  - 
Şirvanşahlar  dövlətinə  şimaldan  edilən  təcavüzlərə  qarşı  mübarizə  aparmağa 
köməklik edirdi. 
Güclü  istehkamlarla  qorunan  Gəncə  müsəlman  dünyasının  Şərq 
hüdudlarının  mədəni  mərkəzi  sayılırdı.  Burada  məktəblər,  mədrəsələr,  şəxsi  və 
şəhər kitabxanaları, rəsədxana, tibb ocaqları, çoxsaylı sənətkarlıq emalatxanaları və 
tacir dükanları fəaliyyət göstərirdi. 
Gəncədə  dərs  deməyə  başlayan  Qətran  Təbrizinin  şairlik  istedadı 
barəsində  söhbətlər  Şəddadilər  dövlətinin  başçısı  Əbdül  Həsən  Ləşkəriyə  çatanda 
o, şairi çağırtdırıb dinləmiş və onu sarayına dəvət etmişdir. Lirik şeirlərində insana 
məhəbbət, təbiətə vurğunluğu tərənnüm edən şair bu təklifi qəbul etmişdir. 
Həmin vaxtdan etibarən saray şairi Qətran Təbrizinin əksər şeirləri siyasi 
və  hərbi-siyasi  hadisələrin  tərənnümünə,  dövlət  başçısı  və  onun  köməkçilərinin 
vəsfinə  həsr  olunmuşdur.  Maraqlıdır  ki,  bizim  günlərdə  onun  bu  şeirləri  mühüm 
tarixi  mənbə  kimi  tədqiqatçılar  tərəfindən  qiymətləndirilir.  Belə  ki,  şair  1036  - 
I037-ci  illərdə  Əbu  Mənsur  Vəhsudanın  Gəncəyə  səfərini  təsvir  edir,  onun  Əbdül 
Həsən  Ləşkəri  ilə  apardıqları  danışıqlardan  xəbər  verir.  Həmçinin  onun  oğuzların 
Azərbaycana  gəlişi,  onların  yerli  əhali  ilə  qayrıayıb-qarışması  haqqında  verdiyi 
məlumatları  maraq  doğurur.  Məlumdur  ki,  oğuzların  bir  qismi  Şəddadilər  dövləti 
ərazisinə köçdükdə burada yaxşı qarşılanmış və Gəncə ətrafında məskunlaşmışlar. 
Hökmdar onları Şəddadi qoşunlarına daxil etmişdir. 1037 və 1038-ci illərdə Bizans 
və  gürcü  qoşunlarının  Şəddadilər  dövlətinə  hücumlarının  dəf  edilməsində, 
düşmənlərin məğlubiyyətə uğradılmasında oğuzların böyük rolu olmuşdur. 
Qətran  Təbrizinin  ən  məşhur  əsərləri  "Qövsnamə",  "Quşnamə",  "Vamiq 
və Əzra" və "Divan"dır ki, o da əsasən qəsidələr toplusundan ibarətdir. 
Şairin qəsidələrindəki məlumatlar çox vaxt obyektiv xarakter daşıdığından 
bir çox feodallar ona qarşı çıxır, onu hökmdarın gözündən salmağa çalışırdılar. Bu 
dövrdə ona qarşı olan kəskin münasibət şairin şeirlərində öz əksini tapmışdır. 
Şair həqiqəti yazmaq əvəzinə məddahlıqla məşğul olmağı qəbul etmirdi. 

37 
 
Təxminən 1041 - 1042-ci illərdə Qətran Təbrizi Şəddadilər dövlətini tərk 
edərək  Təbrizə  gəlir.  O  burada  dəhşətli  Təbriz  zəlzələsinin  şahidi  olur  və  onu  öz 
əsərində təsvir edir. 
1046-cı  ildə  Təbrizə  gəlmiş  məşhur  Şərq  şairi  və  səyyahı  Nəsir  Xosrov 
burada  bir  çox  alim  və  şairlərlə  görüşmüşdür.  O  özünün  "Səfərnamə"  kitabında 
Qətran Təbrizinin şeirlərini yüksək qiymətləndirmişdir. 
Filoloq  alim  Qətran  Təbrizi  fars  leksiko-qrafiyası  tarixində  izahlı  lüğət 
yazan  ilk  tədqiqatçı  olmuşdur.  Yaşadığı  dövrdə "Lüğəti-Qətran"  və  ya  "Fərhəngi-
Qətran"  ("Qətranın  lüğəti")  adlanan  elmi  əsər  sonralar  "Təfasir  filuqatil-yurs" 
("Fars  sözlərinin  izahlı  lüğəti")  və  ya  sadəcə,  "Təfasir"  adlandırılırdı.  Lüğətdə  o, 
fars sözlərinin izahını vermiş, onların türk analoqlarını göstərmişdir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə bütün elmi əsərləri ərəb dilində, bədii 
əsərləri  fars  dilində  yazmaq  dəbdə  idi.  Ona  görə  də  türkmənşəli  şairlərə,  o 
cümlədən Azərbaycan şairlərinə belə bir lüğət olduqca vacib idi. Sonrakı dövrlərdə 
özləri  lüğətlər  tərtib  etmiş  bir  çox  şair  və  filoloqlar  Qətran  Təbrizinin  lüğətini 
yüksək  qiymətləndirmişlər.  Azərbaycan  və  İran  poeziyasının  inkişafında  Qətran 
Təbrizinin lüğətinin böyük rol oynadığını bir çox alimlər qeyd edir. 
Daha  sonrakı  dövrlərin  mənbələrində  Qətran  Təbrizinin  bir  ara 
Naxçıvanda  yaşadığı  göstərilir.  Lakin  ömrünün  axırında  o,  yenidən  Təbrizə 
qayıdır. 
Qətran  Təbrizi  1086-cı  ildə  Təbrizdə  vəfat  etmiş  və  Söhrab  məhəlləsi 
yanında şairlər qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur. 
XII  əsr  Mərkəzi  Asiya  şairi  Rəşidəddin  Vatvat  yazırdı  ki,  onun 
təsəvvüründə təkcə bir əsl şair vardır ki, o da Qətran Təbrizidir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

38 
 
XII  əsrdə  Cənubi  Qafqazda    ən  sabit 
dövlət  Şirvanşahlar  dövləti  olmuşdur.  Bu, 
Məzyədilər  və  Kəsranilər  sülalələrində  olan  
şirvanşahların uğurlu daxili və xarici siyasətlərinin 
nəticəsi  idi.    Şirvanşah  I  Axsitan    hakimiyyəti 
illərində  Şirvanşahlar  dövləti  özünün    ən  qüdrətli 
çağlarını  yaşayırdı.    Şirvaşah  I  Axsitan  
hakimiyyəti  illərində    Azərbaycanın    Şirvan  
bölgəsində    yaranmış  siyasi  sabitlik,  onun 
Azərbaycan    Atabəylər  dövləti  və    Gürcüstanla  
dostluq  siyasəti,    hərbi  qüdrətin  artırılması  iqtisadi 
inkişafa    və  mədəniyyətin  tərəqqisinə  müsbət təsir 
göstərmişdi.  
Azərbaycan  tarixinə  şirvanşah  I  Axsitan    ibn 
Mənuçöhr  dövlətinin  iqtisadi  inkişafını  təmin 
etməyə  cat  atan,  qonşu  dövlətlərlə  dostluq  
əlaqələri  qurmağa    çalışan  dövlət  xadimi,  qüdrətli 
ordu  və  güclü  hərbi donanma   yaradan   təşkilatçı, 
1175-ci il
 
qələbəsi ilə  orta əsrlər dövründə rusların 
Azərbaycana  yürüşlərinin  qarşısını  tamamilə  alan 
sərkərdə,  Şirvan  şəhərində    yüzlərlə  yeni  müxtəlif 
təyinatlı  binalar  inşa    etdirən  qurucu  şəxs    kimi 
daxil olmuşdur
 
I Axsitan ibn Mənuçöhr  
           (1160-1196) 
Şirvanşahlar  dövləti  XII 
əsrdə Cənubi Qafqazda ən sabit dövlət olmuşdur. Hələ VI əsrdə Sasani şahənşahı 
Şirvan vilayətini idarə  etmək üçün buraya  Məzyədilər sülaləsindən olan hakimlər 
göndərir. Bu sülalənin nümayəndələri özlərini "şirvanşah", yəni "Şirvan hakimləri" 
adlandırmağa  başlayırlar. Sasanilər, sonra  isə  Ərəb  xilafəti dövründə  şirvanşahlar 
xırda yerli hakim hesab olunurdular. Ərəb xilafəti parçalananda şirvanşah Heysam 
ibn Xalid 861-ci ildə öz müstəqilliyini bəyan edir. Beləliklə, xəritədə Şirvanşahlar 
dövləti meydana gəlir. 
Dərbənddən  Kür  çayınadək  ərazilərdə  möhkəmlənən  şirvanşahlar  adətən 
neytral mövqe tuturdular. Bu onlara öz ərazilərində siyasi sabitlik yaratmağa imkan 
verir.  Siyasi  sabitlik  isə  öz  növbəsində  təsərrüfatın  dirçəlişi  və  mədəniyyətin 
çiçəklənməsinə  səbəb  olur.  1027-ci  ildə  Məzyədilər  sülaləsi  əvəzinə  hakimiyyətə 
Kəsranilər  sülaləsi  gəlir,  lakin  ölkənin  siyasi  inkişaf  yolu  dəyişməz  qalır.  1066-cı 
ildə şirvanşah I Fəriburz güclü türk dövləti olan Böyük Səlcuq dövlətindən asılılığı 
qəbul  edir.  Şirvanşahlar  dövləti  səlcuqlara  vergilər  ödəməli  və  lazım  gəldikdə 
əsgəri  qüvvə  ilə  kömək  göstərməli  idi.  Asılılıqdan  yaxa  qurtarmağa  çalışan 
şirvanşahlar, nəhayət, 1123-cü ildə buna nail olurlar. Bir tərəfdən səlcuqlar, digər 
tərəfdən gürcülərlə mübarizə şəraitində hakimiyyətə gəlmiş şirvanşah III Mənuçöhr 

39 
 
1120 - 1160-cı illərdə düz 40 il hakimiyyətdə olmuş və dövləti gücləndirmişdir. III 
Mənuçöhrün  oğlu  I  Axsitan  (bəzi  mənbələrdə  I  Axsartan)  1160  -  1196-cı  illərdə 
hakimiyyətdə  olmuşdur.  Şirvanşah  I  Axsitan  tarazlaşmış  xarici  və  daxili  siyasət 
həyata keçirmişdir. Azərbaycan Atabəyləri dövləti ilə sıx dostluq əlaqələri yaradan 
şirvanşah  Gürcüstanla  da  dostluq  əlaqələri  qurmuşdur.  1173-cü  ildə  Gürcüstanda 
çar III Georgiyə  qarşı iri  feodalların qiyamı qalxanda  şirvanşah ona  hərbi kömək 
göstərmişdir. 
I  Axsitanın  vaxtında  ölkədə  sənətkarlıq  və  ticarətin  inkişafına  böyük 
diqqət  yetirilir,  haqsız  vergilər  və  rüsumlar  ləğv  edilir.  Nəticədə  Şirvanşahlar 
dövləti Şərqdə  ən varlı dövlətlərdən birinə  çevrilir, onun Şamaxı,  Dərbənd, Bakı, 
Şabran,  Quştasfi  şəhərləri  iri  ticarət  və  sənətkarlıq  mərkəzləri  kimi  məşhurlaşır. 
Əvvəllər  səlcuqlara  vergi  kimi  göndərilən  40  min  dinar  indi  müdafiə  tikililərinin 
inşasına, ordunun gücləndirilməsinə, hərbi gəmilərin yaradılmasına yönəldilir. Qısa 
zaman ərzində hərbi dəniz qüvvələri Şirvanşahlar ordusunun vacib tərkib hissəsinə 
çevrilir.  Şirvan  hərbi  gəmiləri  "şəbəkə"  tipli  döyüş  və  "baqala"  tipli  nəqliyyat 
gəmilərindən  ibarət  idi.  Hərbi  donanmaya  "əmir  əl-bəhr",  yəni  "dəniz  sahibi" 
adlanan  vəzifəli  şəxs  başçılıq  edirdi.  İri  gəmilərin  kapitanları  "əmir",  xırda 
gəmilərin kapitanları "rəis", köməkçi gəmilərin kapitanları isə "iştiyyam" adlanırdı. 
Dövlətin bütün hərbi gəmiləri Bakı şəhərinin hərbi limanında cəmləşdirilmişdi. 
Şirvan  donanmasının  hərbi  bazası  da  Bakıda  yaradılmışdı.  Limanın 
müdafiə  sistemi  şəhərin  sahilyanı  divar  xəttindən,  Səbayıl  qalasından  və 
xəbərdarlıq  bürclərinən  ibarət  idi.  Sahilyanı  divar  xətti  hələ  şirvanşah  III 
Mənuçöhrün  əmri  ilə  inşa  edilmişdi  və  şəhəri  hər  tərəfdən  əhatələyirdi.  Divar 
xəttinin  bir  hissəsi  dənizə  doğru  –  Səbayıl  qalasına  tərəf  gedirdi.  İndi  həmin  qala 
divarı  İçərişəhəri  əhatələyir.  Öz  dövrü  üçün  möhtəşəm  qalalardan  biri  olan  Bakı 
qalası müxtəlif forma və ölçülü bürclərlə gücləndirilmişdi. Qala divarının önündə 
dərin xəndək qazılmışdı. Düşmən qoşunları şəhərə yaxınlaşanda xəndək dəniz suyu 
ilə  doldurulurdu.  Xəndəyin  olması  düşmənin  divardağıdan  qurğularının  divara 
yaxınlaşmasına imkan vermir, üstəlik, divarın altına lağım atmağa da mane olurdu. 
I  Axsitan  hakimiyyətə  gəldikdən  sonra  1161-ci  ildə  Bakıda  inşasına 
başlanan  Qız  qalası  rəsədxana  və  mayak  rolunu  oynamışdır.  Hündürlüyü  28  m, 
divarlarının  eni  4  -  5  m  olan  belə  möhtəşəm  qurğunun  inşa  edilməsi  göstərir  ki, 
şirvanşah I Axsitan ölkədə elmin inkişafına böyük diqqət yetirirmiş. Təsadüfi deyil 
ki, Qız qalası orta əsr Azərbaycan memarlığının unikal incilərindən biri sayılır. 
1175-ci ildə Şirvanşahlar dövləti xarici təcavüzə məruz qalır. 73 gəmidən 
ibarət  rus  donanması  Volqa  çayından  keçərək  Xəzərə  çıxır  və  Şirvan  sahillərinə 
yan alır. Onlarla əlbir olan qıpçaqlar şimaldan Dərbənd keçidini aşaraq quru yolla 
Şirvana hücum edirlər. Qıpçaqlar Dərbənd və Şabranı zəbt edirlər. Rus donanması 
Xəzərdən  Kürə  keçib  irəliləmək  və  əraziləri  talamaq  məqsədi  güdürdü.  Lakin 

40 
 
şirvanşahın  hərbi  donanması  kifayət  qədər  güclü  idi.  Sarı  adası  yaxınlığında  baş 
vermiş  dəniz  döyüşündə  şirvanşah  rus  donanmasını  darmadağın  edir,  rusların  75 
gəmisindən 73-ü geri çəkilib aradan çıxır. Bu qələbə orta əsrlər dövründə rusların 
dənizdən  Azərbaycana  hücumlarına  birdəfəlik  son  qoyur.  Qıpçaqların  qarşısını 
almaq  mümkün  olsa  da,  onları  ölkədən  çıxarmaq  çox  çətin  idi.  Belə  şəraitdə 
yaxşılığı  unutmayan  gürcü  çarı  III  Georgi  şirvanşahın  köməyinə  gəlir.  Birləşmiş 
Şirvan - gürcü qoşunları qıpçaqları ölkədən qovur. 
Bu qələbələr, əlbəttə, şirvanşah I Axsitanın nüfuzunu artırır. 
1192-ci ildə Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtı  Şamaxı  şəhəri güclü zəlzələ 
nəticəsində dağılır. Şəhərin əksər iri və xırda binaları uçur, on minlərlə insan həlak 
olur.  Həlak  olanlar  arasında  şirvanşah  I  Axsartanın  ailəsi  də  var  idi.  Yer 
təkanlarının gücü o dərəcədə böyük imiş ki, hətta  yaxınlıqdakı dağ qalalarında da 
dağıntılar olur. Şamaxılıların köməyinə bütün Azərbaycandan minlərlə insan gəlir. 
Ümumi  səylərlə  şəhər  yenidən  bərpa  olunmağa  başlayır.  Lakin  şirvanşah  yaxşı 
başa düşür ki, zəlzələ yenidən təkrarlana bilər. Ona görə də yeni paytaxt üçün yer 
seçir.  Beləliklə,  Bakı  şəhəri  Şirvanşahlar  dövlətinin  ikinci,  ehtiyat  paytaxtı  elan 
edilir.  Məqsəd  hər  hansı  bir  təhlükə  yaranarsa,  hökuməti  və  xəzinəni  Şamaxıdan 
Bakıya  köçürmək  idi.  XII  əsrdə  Bakı  şəhəri  artıq  paytaxt  ola  biləcək  qədər 
böyüyür. Şəhərdə gedən tikinti işləri geniş vüsət alır. Saraylar və qalalar, bazarlar 
və  dükanlar,  məscidlər  və  mədrəsələr  şəhəri  bəzəyir.  Sənətkarlıq-ticarət  mərkəzi 
kimi  inkişaf  edən  Bakı  Dərbənddən  sonra  Xəzər  sahilində  ikinci  mühüm  ticarət 
limanı  hesab  edilir  və  əsasən  neft  və  duz  istehsalçısı  kimi  şöhrət  tapır.  Şəhərdə 
gəmi tərsanələri, sənətkar emalatxanaları, anbarlar, evlər və imarətlərin sayı günü-
gündən artır. 
Şirvanşah  I  Axsitanın  hakimiyyəti  illərində  Azərbaycanın  Şirvan 
bölgəsində  yaranmış  siyasi  sabitlik,  onun  Azərbaycan  Atabəyləri  dövləti  və 
Gürcüstanla  dostluq  siyasəti,  hərbi  qüdrətinin  artması  iqtisadi  inkişafa  və 
mədəniyyətin tərəqqisinə müsbət təsir göstərir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

41 
 
  1136-cı  ildə  Şəmsəddin  Eldəniz 
tərəfindən  yaradılmış  Azərbaycan  Atabəylər 
dövləti    (Eldənizlər  dövləti)    tariximizdə  ən 
möhtəşəm  dövlətlərdən  biri  olmuşdur.  1175-ci 
ildən  etibarən  dövləti  idarə  edən  Məhəmməd 
Canah 
Pəhləvan 
onu 
daha 
 
da  
qüdrətləndirmişdir. 
Atasının 
ən 
yaxın 
silahdaşlarından 
sərkərdəlik 
və 
dövlər 
idarəçiliyi  dərsləri  almış  Cahan  Pəhləvan 
dövləti  daxili  sabitliyinin  təmin  edilməsinə 
yönəlmiş  kompleks    tədbirlər    həyata  keçirir.  
Bunun  sayəsində  qüdrətli  ordu  yaradan, 
Dərbənddən  İran  körfəzinədək,  Diyarbəkirdən 
Əfqanıstan  sərhələrinədək  əraziləri  tabe  edən 
Cahan  Pəhləvan  dövlətinin  ərazisinə    bir    dəfə 
də olsun düşmən qüvvələri buraxmamışdır! 
 Azərbaycan 
tarixinə 
Məhəmməd 
Cahan 
Pəhləvan 
mərkələşmiş 
dövlət  yaratmağa 
çalışan,  Azərbaycanın  vahidliyini  təmin  edən 
şəxs  kimi daxil olmuşdur.