Sana: 20-aprel 2011-yil

Suv – bu…

Hayot

Go’zallik

Tozalik

Sog’lik

To’kin-sochinlik

To’qlik

Obodlik k

BILARDIM	BILDIM	BILMOQCHIMAN
RANGSIZ	HIDSIZ	QANDAY TEJASH MUMKIN?
CHUCHUK	MUZ
TINIQ	BUG`	SUVDAN ZARARLANISH MUMKINMI?
SUYUQ	SHAKLSIZ

II. Yangi mavzu bayoni


QUYOSH SISTEMASI 1
Biz yashayotgan sayyora Quyosh sistemasining qaysi gallaktikasida joylashgan?
Koinotni o‘rganish bizga nima uchun zarur?Insonlar qadimda yulduzlarga qa-rab, osmon jismlarini o‘rganishga, koinot sirlarini bilishga qiziqishgan.Dastlab Yerning shakli, uning o‘lchamlari, joylashuvi, harakati kabi-lar o‘rganilgan bo‘lsa, keyinchalik o‘rta asrlarga kelib boshqa osmon jismlari (sayyoralar, yulduzlar va boshqalar) ham o‘rganila boshlandi. Jumladan, miloddan avvalgi asrlarda yunon olim-laridan Pifagor Yerning sharsimon shaklda ekanligi haqida fikr bildirgan, Eratosfen Yerning kattaligini o‘lchagan, Gipparx esa yuzlab yulduzlarni o‘rga-nib, yulduzlar jadvalini tuzgan.

I X–XV asrlarda Yaqin va O‘rta Sharq hamda O‘rta Osiyo olimlaridan Abu Rayhon Beruniy Quyosh, Oy va sayyoralar haraka-tini, ularning tutilishini o‘rgangan, Muham-mad al-Xorazmiy Quyosh va Oyning tutil-ishi bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borgan, Al-Farg‘oniy “Astronomiya asoslari” asarida osmon jismlari haqida qimmatli ma’lumot-lar yozib qoldirgan. Mirzo Ulug‘bek esa o‘z rasadxonasida yulduzlarga bo‘yicha astro-nomik kuzatuvlar olib borgan.


Insonlar qadimdan osmon jismlarini o’rganishga, koinot sirlarini bilishga qiziqishgan. Datlab Yerning shakli, uning o’lchamlari joylashuvi, harakati o’rganilgan bo’lsa, keyinchalik o’rta asrlarga kelib boshqa osmon jismlari ham o’rganila boshlandi. Jumladan mil.av.asrlarda yunon olimlaridan Pifagor Yerning sharsimon ekanligi haqida fikr bildirgan.
IX- XV asrlarda O’rta Osiyo olimlaridan Abu Rayhon Beruniy Quyosh, Oy va sayyoralar harakatini o’rgangan, Muhammad al-Xorazmiy Quyosh va Oyning tutilishi bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borgan, al-Farg’oniy “ Astronomiya asoslari ” asarida osmon jismlari haqida ko’plab ma`lumotlar yozib qoldirgan.
1417-1420 – yillar Ulug’bek Samarqandda madrasa qurdirib unda ko’plab astronom va matematiklarni taklif etgan. Rasadxona o’z davrining nodir binosi bo’lgan va o’z vaqtida o’sha davr uchun universitet vazifasini bajargan. Buyuk astronom Mirzo Ulug’bek ishtirokida rasadxonaning asosiy ishi “ Zidjiy Ko’ragoniy ” “ Ulug’bekning Yulduzlar jadvali ” tuzilgan. Bu jadvalda 1018 ta yulduz harakati o’rganilgan.




Yevropalik olimlardan Nikolay kopernik , Jordano Bruno, Galileo Galiley, Iogann Keplerlar osmon jismlarini o’rganib, o’z asarlarida ko’plab ma’lumotlar qoldirgan.
Quyoshdan Yergacha bo’lgan masofa taxminan 150 mln km. Inson sutkasiga 30 km dan yo’l bossa, 13000 yildan keyin, 100 km/soat tezlikda yuradigan poyezd to’xtovsiz harakatlansa, 160 yildan keyin, kosmik kema esa 5 oyda Quyoshga yetib borishi mumkin.Yer Quyosh atrofida o’rtacha 29.8 km/s tezlik bilan soat miliga teskari yo’nalishda harakat qiladi. Quyosh Yerdagi asosiy yorug`lik va issiqlik manbai hisoblanadi. U asosan vodorod va geliydan iborat, o’ta qizigan o’zidan yorug’lik taratib turadigan gazsimon shardir.
Galiley — Nyuton mexanikasi ilmning muhim tarmogʻiga aylandi. Galiley. olam tuzilishini tushuntirishda N. Kopernik yo’lidan bordi. Oʻzi yasagan (32-marta katta qilib ko’rsatadigan) teleskop yordamida Oy sirtining notekisligini, Venera fazasining o’zgarishini, Quyosh dogʻlarini, Yupiterning 4 ta yo’ldoshini kashf qildi va Quyoshning o’z oʻqi atrofida aylanishini isbotladi. Galileyning bu ishlari "Yulduz xabarchisi" (1610—11) asarida bayon qilingan. "Olam tuzilishining ikki asosiy sistemasi haqida dialog" (1632) asarida geliosentrik nazariyasi toʻgʻriligiga asosli dalillar keltirgan.
Y evropalik olimlardan Nikolay Kopernik, Jordano Bruno, Galileo Galiley, Iogan Kep lerlar osmon jismlarini o‘rganib, o‘z asarlarida ko‘plab ma’lumotlar qoldirgan.Quyosh Yerga eng yaqin yulduz ekan-ligini bilasiz.Quyoshdan Yergacha bo‘lgan maso-fa taxminan 150 mln km. Inson sutkasiga 30 km dan yo‘l bosa olsa, 13 000 yildan keyin; soatiga 100 km tezlikda yuradigan poy-ezd to‘xtovsiz harakatlansa; 160 yildan keyin, soatiga 500 km tezlikda uchadigan samoliyot 36 yildan keyin; Yerda turib gapirgan odamning ovozi 14 yildan keyin; kosmik kema esa 5 oyda Quyoshga yetib borishi mumkin. Yer Quyosh atrofida o‘rtacha 29,8 km/sekund tezlik bilan soat miliga teskari yo‘nalishda harakat qiladi. Uning orbita-si (Quyosh atrofida aylanish yo‘li ) ellips shaklda. Quyosh Yerdagi asosiy yorug‘lik va issiqlik manbai hisoblanadi. Quyosh sariq mitti yulduzlar sinfiga kiradi. U 70 % vodorod-dan va 27 % geliydan iborat, o‘ta qizigan, o‘zidan yorug‘lik tarqatib turadigan gazsimon shardir. Sayyoralar bir-biridan katta-kichikligi, xususiyatlari va tabiatiga ko‘ra farq qiladi. Quyosh sistemasidagi sayyoralar ikki guruhga ajratiladi: kichik sayyoralar va ulkan (katta) sayyoralar.Kichik sayyoralarga Merkuriy, Venera, Yer va Mars kiradi. Bu guruh sayyoralarining hajmi nisbatan kichik, tabiiy yo‘ldoshlari yo‘q yoki kam bo‘ladi.Katta sayyoralarga Yupiter, Saturn, Uran va Neptun kiradi.
Bu sayyoralar kattaligi va tabiiy yo‘ldoshlari ko‘pligi bilan ajralib turadi.Quyosh atrofida aylanadigan sayyoralardan tashqari, mitti sayyoralar ham mavjud. Bu mitti sayyoralar asteroidlar deb ataladi. Ular ma’lum bir shaklga ega bo‘lmagan, qirra-li, qattiq jismlardir. Hozirda olimlar tomonidan 50 mingdan ortiq asteroid bor deb taxmin qilinadi. Mars bilan Yupiter sayyoralari orasida asteroidlar mintaqasi mavjud. Asteroidlar ham sayyoralar kabi Quyosh atrofida orbita bo‘ylab harakat qiladi.
Kometa