ŞAHİN ƏHMƏdov

8.5.Çirkab suların neytrallaşdırılması 
Maşınqayırma sənayesində ilk növbədə çirkab suları 
H
2
SO
4
, HCl, HNO
3
, H
3
PO
4
və başqa turşularda NaOH və KOH 
əsaslarında metal duzlarından neytralaşdırılır. Nəticədə suda 
olan hidrogen ionları H
+
və hidroksil qrupu OH birləşərək su 
molekulu əmələ gətirir. 
Çirkab suyun tərkibində əsas reagentin 1m
3
turşunu 
(əsasən) neytraldırmasına sərf edilən miqdar aşağıdakı kimi 
hesablanır. 
m= cm
1
/m
2
burada c – çirkab suyun tərkibində olan turşunun (əsasın) 
və ya metal duzlarının qatılığı, kq/m
3
, 
m
1 
– turşulu (əsaslı) reagentinin mol-kütləsidir, 
m
2
– turşu (əsas) və çirkab suların tərkibində olan metal 
duzların mol-kütləsi.
Turşu, metal duzları və əsasın molekulyar kütləsi onlara 
daxil olan elementlərin molekulyar kütləsinin cəminə əsasən 
hesablanır. Neytrallaşmada reagent kimi hər hansı əsas və 
onların duzu götürülür (NaOH, KOH, dolomit, mərmər, 
maqnezit, soda və s.). Ən ucuz reagent və tapılan reagent 
Ca(OH)
2
. Əsas və onların duzları tərkibli çirkab sularını 
neytrallaşdırmaq üçün əsasən texniki kükürd turşusundan 
istifadə edilir. 
8.6.Çirkab suların tərkibinə nəzarət 
 
Texnoloji proseslərin növündən və rejimindən asılı olaraq 
sənaye müəssisələrində çirkab suların tərkibi cüzi dəyişə bilər. 
Ona görə texnoloji sxemi tərtib etməmişdən əvvəl, axınlarına 
nəzarət olunacaq texnoloji prosessləri diqqətlə öyrənmək 
lazımdır. Əgər çirkab suyun (tərkibi və sərfi) texnoloji 
sənayedə iş müddətində cüzi dəyişirsə, onda çirkab suya 
nəzarəti bərabər vaxt ərzində götürülən nümünələrin orta 

---

199 
qiymətində aparılır. Əgər çirkab suyun sərfi və tərkibi 
müəyyən vaxt təyin olunur. O zaman suyun təmizləmə 
qurğusundan keçmə vaxtını nəzərə almaq lazımdır. 
Çirkab sudan nümünə poluietilen və ya borosilikat 
şüşədən hazırlanmış təmiz qabda götürülür. Götürülmüş 
nümünə üzərində analizi 12 saatdan gec olmayaraq aparmaq 
lazımdır. Əks halda böyük vaxt ərzində çirkab sudan 
götürülmüş nümünədə bəzi dəyişiklər baş verə bilər. Çirkab 
suların 
tərkibinə 
nəzarət 
üçün 
suyun 
orqanolentika 
göstəricilərinin ölçülməsi, H
+
ionlarının qatılığı, kobuddispersli 
maddələrin saxlanması, oksigenin kimyəvi mənimsənilməsi 
(OKM), suda həll olmuş oksigenin miqdarı, oksigenin 
biokimyəvi mənimsənilməsi (ОBМ). BBQ-nın (buraxıla bilən 
qatılıq) normalaşmış zərərli maddələrin qatılığının ölçülməsi 
aparılır. 
Çirkab suların tərkibinin analizində orqanolentiki 
göstəricilərdən ikisinə - rəngə və iyə nəzarət edilir. Suyun 
rəngini müxtəlif dalğa uzunluğunda işığın spektrofotometrdə 
optiki sıxlığını ölçməklə müəyyən edirlər. 
Çirkab suyun götürülmüş nümunəsi əvvəlcə 2 saat 
çökdürülür, filtrdən keçirıldikdən sonra 10 mm qalınlıqda 
xüsusi 
küveytə 
tökülür. 
Rəngi 
fotometr 
və 
ya 
elektrofotokolorimetrin köməyi ilə təyin edilir. İyə nəzarət 
keyfiyyət xarakteri daşayır. Belə analiz ya otaq temperaturun 
da ya da kolbada suyu 320-340
0
K qızdırmaqla aparılır. 
H
+
ionlarının qatılığı pH ilə köstərilir. Çirkab sularında 
pH miqdarı elektrometriki üsulla təyin olunur. 
Ölkə sənayesində ЛП-5, МТ-58, ЛПУ-01 və başqa 
markalı pH-metrlər buraxılır. 
Çirkab sularda kobud dispers qarışıqların təyinində 
mexaniki qarışıqların qatılıqlarını və hissəçiklərin fraksiya 
tərkibini ölçüllər. Ondan ötrü çirkab suların nümünəsini xüsusi 
filtr elementlərindən keçirdikdən sonra “quru” çöküntünün 

---

200 
miqdarını ölçüllər. Bu xüsusiyyətlərdən başqa dövri olaraq 
mexaniki qarışıqların üzmə (çökmə) sürətini hesablayır. 
OKM ölçüsü güclü oksidləşdiricilərlə reaksiyasında suda 
reduksiya edicinin ümumi tərkibi ilə xarakterizə olunur. 
OKT (oksigenin kimyəvi tələbatı) – suda olan bütün 
reduksiya edicilərin oksigenləşdirmək üçün lazış olan 
oksigenin miqdarı ilə xarakterizə olunur. 
İstehsalatda çirkab suların oksidləşməsi sulfat turşusunun 
kalium dixromat məhlulunda aparılır. OKT ölçülməsi iki qrup 
üsulla aparılır: uzun müddətli vaxt ərzində yüksək dəqiqliklə 
aparılan arbitraj üsul və sürətli üsul. Bu üsul gündəlik 
analizlərdə tətbiq edilir. 
Çirkab sularda həll olmuş oksigenin miqdarını axırıncı 
təmizləmə prosesindən sonra su tutumuna tökülməsindən əvvəl 
ölçülür. Bu həm suyun korroziya etmək xassinə qiymət 
verməyə, həmdə oksigenin bioloji mənimsəməsinin təyin 
etməyə imkan verir. 
Həll olmuş oksigenin kiçik qatılıqlarında kaloriki 
üsulundan istifadə esilir. Suda həll olmuş oksigenin qatılığını 
avtomatiki təyin etmək üçün aşağıdaki cihazlardan istifadə 
edilir: ЭГ 152-0,03; 0 – 0,01 kq/m
3
; АКП-1 0-0,01 və 0,04-
0,02 kq/m
3
və “oksimetr” 0-0,01 və 0,01-0,02 kq/m
3 
hədlərində. 
OBKT (oksigenin biokimyəvi tələbatı) – suda baş verən 
bioloji proseslər nəticəsində 1 litr çirkab suda olan üzvü 
maddələrin aerobik oksidləşməsi üçün lazım olan oksigenin 
miqdarı tutulur. OBKT vaxt ərzində həll olmuş oksigenin 
miqdarının dəyişməsi analizi əsasında hesablanır. O da, öz 
növbəsində, çirkab su nümünəsində olan üzvü maddələrin 
göstərilən vaxt ərzində oksidləşməsinə sərf olunan oksigenin 
miqdarını göstərir. 
Çirkab suların təmizlənməsi texnoloji sxeminin müxtəlif 
pillələrində zərərli maddələrin qatılığını ölçən BBQ ilə təmin 

---

201 
olunur. BBQ su hovuzundan əvvəl axırıncı təmizlənmə 
pilləsini yoxlayır.