ŞAHİN ƏHMƏdov

Müasir sənaye müəssisənin ətraf mühitlə enerji və 
maddələr mübadiləsinin sxemi
Bundan əlavə tullantıların miqdarına görə (t/gün) onlar 
qruplara ayrılır: 
1.
< 0,01 t/gün 
2.
0,01 – 0,1 t/gün 
3.
0,1 – 1,0 t/gün 
4.
1,0 – 10 t/gün 
5.
10 – 100 t/gün 
Çirkab suları 
Atmosfer 
tullantıları 
Məhsul 
Bərk tullantılar 
Enerji 
tullantıları 
Aerozollar
Qazlar, buxarlar 
Istilik 
Səs, küy, 
vibrasiya 
Günəş 
radiasiyası 
Su çöküntüsü 
Sənaye müəssisəsi 
Xammal, material,
avadanlıq 
Yanacaq, elektrik 
enerjisi 
Oksigen 
Elektromaqnit 
sahələri
işıq, 
infraqırmızı
şualar 
İonlaşdırıc
ı 
şüalar 

---

46 
6.
> 100 t/gün 
Maye tullantıları hissəciklərin ölçülərinə görə də qruplara 
bölünür 
-
çox narın duman < 0,5 (d < 0,5 
mкm
) 
-
narın dispers duman 
-
iri dispers duman
Bərk tullantılar dа hissəciklərin ölçülərinə görə qruplara 
bölünür. 
2.7. Maşınqayırma müəssisələrinin tullantıları ilə 
atmosferin çirklənməsi
Müasir maşınqayırma birlikləri əsas istehsalat sahələri 
hazırlıq dəmirin presləmə, metalların mexaniki və emalı sexi 
və iri tökmə sexləridir. 
Müəssisələrin tərkibinə sınaq stansiya istilik enerji 
mərkəzləri (ТЭЦ) və köməkçi sexlər də daxildir. 
Maşın və avadanlıq istehsalında metalların mexaniki 
emalı qeyri materialların emalı, rəngləmə əməliyyatları geniş 
istifadə olunur.
Tökmə sexi – elektrik qövsü və induksion peçlərdən və 
çuqun əridən peçlərdən ibarətdir. Bunlar ən çox qaz və toz 
ayrılan avadanlıqlardır. 1 ton çuqun istehsalında 150-330 kq 
CO; 1,5 CO
2
, 25-60 kq toz, azot oksidi, ammoniyak, fenol və s. 
Ayrılır. Ayrılan tozların tərkibi belədir: Fe
2
O
3
– 56,8%, MnO
2
– 10%, Al
2
O
3
– 5%, SiO
2
– 6,9%, CaO – 6,9%, MgO – 0-5,8% 
qalanlar isə xloridlər, xrom oksidləri, fosfor və s. hissəciklərin 
ölçüləri d ≥ 10 mkm. 
İnduksiya tipli peçlərdə polad əridildikdə daha çox toz 
ayrılır, qazlar isə az olur. Ən çox toz vaqrankalarda metal 
əridildikdə ayrılır. Beləki 1 t metal vaqrankada əridildikdə 15-
20 kq toz və 150-200 kq CO ayrılır. Maye halında salınmış 
metalı tökmə prosesində benzol, fenol, metanol, formaldegid 
və digər zərərli maddələr ayrılır. Koksda kükürd birləşmələri 

---

47 
olduqda SO
2
ayrılır. Şıxta və qəlibləmə materiallarının
çoxlu toz , CO, SO
2
, NO və s. ayrılır.