Саьламлыг  здоровье

SERVĠKAL PEDĠKUL VĠNT (VĠDA) TEXNĠKASININ TƏTBĠQĠNĠN 
NƏTĠCƏLƏRĠ 
 
Qaralov F.Ə. 
 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
184 
Azərbaycan Tibb Universiteti, Neyrocərrahiyyə kafedrası 
 
Açar  sözlər:  servikal  travma,  pedikul,  vint,  revmatoid  artrit,  reviziya 
cərrahiyyəsi 
Müasir neyrocərrahiyyədə mövcud olan bir sıra problemlər hələ də öz həllini 
tapmamıĢdir.  Belə  problemlərdən  biri  də  sevrikal  zədələnmələrin  müalicə-sinin 
təkmil  ləĢdirilməsidir.  Bu  istiqamətdə  geniĢ  miqyaslı  tədqiqat  iĢlərinin 
aparılmasına baxma yaraq sevrikal zədələnmənin müalicəsi haqqında fikir ayrılığı 
mövcuddur. 1994-cü ildə K. Abumi posterior servikal fiksasiya sistemləri arasında 
ə
n optimal metod kimi―servi kal pedikul vintləmə‖ texnikasını iĢləyib hazırlamıĢdır 
(1,2).  Bu  üsulun  ən  güclü  biomexanik  stabilliyə  malik  olduğu  artıq  öz  təsdiqini 
tapmıĢdır  (1,2,6,7,10).  Bu  texnikanın  xüsusilə  travma  almıĢ  xəstələrdə  tək 
mərhələdə  fiksasiya,  reduksiya,  ostesentez  kimi  tətbiq  edilməsi  onun  geniĢ 
tətbiqinə əsas vermiĢdir (2,5,8,9). 
Servikal  pedikul  vint  tətbiqi  tək  seanslı  cərrahi  yanaĢma  olduğundan 
xüsusilə  travmatik  servikal  dislokasiya  hallarında  daha  da  önəmli  yer  tutur.  Bu 
texnika  ilə  həm  dislokasiya  reduktə,  həm  də  güclü  bir  fiksasiya  əldə  edilir.  Xəstə 
seçərkən  vertebral  arteriya  və  yaralanması  olmayan  hallarda  seçilmə  daha 
önəmlidir.  Çünki  peroperativ  və  zədələnməsinin  əmələ  gəlməsi  hallarında 
katastrofik  nəticələr  ola  bilər.Buna  aĢağıdakı  hallar  göstəriĢdir:1-  Travma 
hallarında  bir  mərhələli  cərrahi  əməliyyat  etmək  zərururəti  olduqda  ;2-  Xərçəng 
münasibətilə  aparılan  cərrahi  əməliyyatda;  3-  Yan  kütlənin  hipoplaziyası  və  ya 
çatıĢmazlıq  olanda;4-  Laminektomiyadan  sonra  bərpa  hallarında;5-  Revmatoid 
artrit  səbəbi  ilə    keyfiyyəti  itirilmiĢ  sümük  olan  hallarda;6-  Kifotik  deformasiyalı 
sınıqlarda  ;7-  Osteoporotik  hallarda;8-  YaĢlı  adamlarda  karotis  emboliyasından 
qorunmada; 9- Anterior yanaĢma edilməyən hallarda .Bütün bunlar əyani surətdə 
subut  edir  ki,  servikal  pedikul  vint  tətbiqinin  təkmilləĢdirilməsinə  böyük  ehtiyac 
var. 
ĠĢin məqsədi  müxtəlif patoloji hallarda servikal pedikul vint texnikasının 
tətbiqnin nəticələrinin araĢdırılmasıdır. 
Tədqiqatın material və metodları Tədqiqatlarda 175 xəstədə (122 kiĢi,53 
qadın)  266 vint istifadə edilmiĢdir. Qadın xəstələrin yaĢ həddi 23-81( orta hesabla 
53,9  ),  kiĢilərdə  isə  16-82  (orta  hesabla  53,3)  olmuĢdur.  Preop  və  postop  MRT 
müayinəsi aparılmıĢ və əməliyyat zamanı biplanar floroskopiya istifadə edilmiĢdir. 
Xəstələr  servikal  spondilotik  mielopatiya  (SSM),  travma,  servikal  spinal  ĢiĢ, 
genetik  anomaliya,  revmatitlə  bağlı  əməliyyat  edil  miĢdir.SSM  xəstələrin  12-də 
xəstədə  sərt  qiĢa  yaralanması  olmuĢ  və  defekt  mümkün  olduqca  aradan 
qaldırılmıĢdır. 4 xəstəyə axıntısı səbəbi ilə lumbal drenaj taxılmıĢ, 2 xəstə reviziya 
edlmiĢ  və  1  xəstədə  isə  Enterobacter  ilə  bağlı  meningit  əmələ  gəlmiĢdir.  Xəstələr 
müxtəlif mənĢəli travma halları və servikal dar kanal zəminində əmələ gələn travma 
səbəbi  ilə  əməliyyat  olunmuĢdur.  Servikal  pedikul  fiksasiyası  zamanı  pedikulun 
morfologiyası,  pedikul  və  sinir  kökləri  ilə  olan  münasibət  aydınlaĢdırılmıĢ, 
preoperativ  hazırlıq  dəyərləndirilmiĢ,  vintlərin  yerləĢdirilmə  yerləri  və  ölçüləri 
hesablanmıĢdır.  Servikal  pedikul  vintləmə  aparmaq  üçün  servikal  nahiyənin  üç 
ölçülü  anatomiyası  tomoqrafik  olaraq  kontrastlı  kəsiklərlə  iĢlənilmiĢ  və  pedikul 
morfo  metriyası  incə  kəsiklər  aparılmıĢdır.  Pedikul  yerləri  müxtəlif  insanlarda 
fərqli  olduğundan  (3,11,12)  minimal  variasiyalar  dəqiqləndirilmiĢdir.Bizim  bu 
tədqiqatımıza  görə  ən  dar  transvers  çap  C3,  ən  geniĢ  pedikul  isə  C7  fəqərəsində 
olmuĢdur. 
Tədqiqatın  nəticələri  və  müzakirəsi  Bel  nahiyyəsində  olduğu  kimi 
pedikulun  medial  divarı  daha  qalın  olduğundan  medial  divarı  mümkün  qədər 
qoruduq.  Servikal  pedikul  oval  ölçüdə  olub,  hündürlüyü  enindən  daha  geniĢdir. 

 
Burada  risk  yüksək  olduqda  pedikulun  alt  korteksi  ilə  alt  sinir  kökü  arasında 
təxminən 1- 2.5 mm ölçüdə etibarlı aralıq vardır.  Hər məsafə üçün pedikulun ən 
dar  transvers  diametri  ilə  medial  açıqlıq  və  uyğun  vint  uzunluğu  preopera  tiv 
dönəmdə  təyin  edilmiĢdir.  KT  ölçülərinə  görə  pedikula  0.5  mm  diametrində  və 
daha  incə  qayka  yerləĢdirilmiĢdir.  Qayka  giriĢ  dəliyinin  təyin  edilməsi  üçün  hər 
cərrah  özünə  görə  bir  texnika  təkmilləĢdirmiĢdir  (1,2),  ona  görə  biz  ən  ideal  olan 
texnika  aksial  tomoqrafiyada  fəqərənin  ortasından  cızılan  cizgi  ilə  pedikulun 
içindən keçən cizginin əmələ gətirdiyi nöqtəni seçdik.  Bəzi müəlliflərə görə  (4,13) 
bu nöqtə transvers planda lateral kütlənin medial planında lamino-növdə birləĢmə 
nöqtəsi, sagital planda isə artikulyar çıxıntının aĢağı hüdudundan kaudal fasetin 
hüduduna qədər olan məsafənin kəsiĢmə (11-18%) yeridir. Bu ölçü hər fəqərə üçün 
fərdidir.  Pedikulun  mediala  doğru  olan  açıqlığı  25-45  dərəcə  arasında  olub,  C3-
dən C7-yə endikcə azalır. 
Xəstənin vəziyyətini biz ümumi anesteziya altında oturaq (sitting) və ya üzü 
qoyulu (prone) pozisiyasında uzadılmıĢ halda müəyyənləĢdirdik . Pozisiya seçimini 
ə
məliyyat apardığımız xəstənin vəziyyətindən asılı olaraq müəyyənləĢ-dirdik. Hər iki 
pozisiyada  mismarlı  baĢlıq  istifadə  etdik.  BaĢın  neytral  pozisiyada  olması  oriyen 
tasiyanı əldə saxlamaq baxımından ən baĢlıca cəhətdir. Xəstənin oturaq vəziyyətdə 
olması  apardığımız  tədqiqada  müəyyən  üstünlüklər  əldə  etdik.  Belə  olan  halda 
anestezioloq  xəstəyə  daha  rahat  müdaxilə  edə  bilir,  cərrahi  sahənin  qanla 
dolmasının qarĢısı alınır və boyunun fiksə edilməsi zamanı hər istiqamətdən lazımı 
görüntü əldə edilir. Cərrahi əməliyyat zamanı dəri və dərialtı, C0-T1 orta xətt kəsiyi 
ilə apararaq, C2-7 arası paravertebral hüdudlarına qədər disekə edildi. Əzələlərin 
yetərincə  sıyrılmaması  vint  malposiziyasına  səbəb  olur.  Dəri  və  əzələ  həcmi  çox 
olanlarda  dəri  üzərindən  dəlik  açılaraq  vint  göndərdik.  Əzələnin  çəkici  alətləri  15 
dəqiqədə bir iĢemiyaya girməmələri üçün boĢaldılır. Vint giriĢini yeri üçün müxtəlif 
növ  texnikalardan  istifadə  etdik.  Hansı  Ģəkildə  edilsə  də  pedikul  giriĢ  nöqtəsi 
ə
sasən  artiku  lyar  çıxıntının  baĢlanğıc  nöqtəsindədir.  Buradan  yüksək  çevrəli 
drelləmə  edilərək  korteks  dəlinir  və  daha  sonra  onun  içinə  keçilir.  Xüsusi  üsulla 
iki  əllə  pedikulun  içində  olduğumuz  hiss  edilərək  90  dərəcə  sağa  və  sola 
döndərilərək  irəlilənir.  Pedikul  giriĢ  nöqtəsi  müəyyənləĢdirildikdən  sonra  iĢarə 
çubuqları yerləĢdirilir və biplanar skopiya çəkilir. Uyğun çap bu uzunluqdakı vint 
açılan dəhlizdən göndərilir. Göndərmədən öncə kontrol qiyməti ilə  pedikulun deĢik 
(dəlik)  olub  olmadığı    yoxlanılır.  Ġstifadəyə  yararlı  ola  bilən  vintinin  ən  naziyi  3.5 
mm  olduğundan,  C3  kimi  nazik  pedikulu  olan  xəstələrimizdə  pedikulun  içinə 
doğru  yerləĢdirmə  ilə  irəliləyərkən  görüntü  nəzarəti  ilə  irəlilənildi.Bu  əməliyyatda 
çox  vaxt  venoz  qanaxma  baĢ  verə  bilir.  Bu  vaxt  qanı  Qa  surgicell  və  bonevax 
maddələri ilə asanlıqla dayandırmaq mümkündür. Arterial qanaxma  daha çox ola 
bilir. Əgər qanaxma arterial mənĢəli və nondominant tərəfdə isə qanaxma nəzarəti 
edildikdən sonra iĢə davam etmək lazımdır. Qanaxma dominant tərəfdə olan halda 
biz    lamino-foraminotomiya  edərək  vinti  vetebral  arteriyadan  uzaq  kanal  içinə 
doğru  yönlətməklə  fiksasiya  apardıq.  Bəzi  hallarda  isə  əməliyyatı  bu  üsuldan 
baĢqa yan kütlə vintləmə üsulu ilə də  aparırdıq. Hər fəqərə səviyyəsi üçün aksial 
və  medial  açıqlıq  C3-dən  C7-yə  qədər  fərqlilik  göstərir.  Bu  açıqlıq  vint  tətbiqində 
təxminən 46.5 dərəcə aksial göndərmə açıqlığı C3 –də təxminən 50 dərəcə ikən C7-
də bu 30-a qədər enə bilir. Sagital açıqlıq C3 və C4-də kraniala tərəf 13.5 dərəcə, 
C5-də  neytral  və  C6  ilə  C7-də  15  kaudala  tərəf  olur.  Vint  sagital  planda  skopiya 
nəzarəti  altında  üst  entpleytə  paralel  olaraq  irəliləyə  biləcəyi  kimi  kraniokaudal 
yönləndirməklə daha uzun olması əldə edilə bilir. Osteoparotik hallarda son uclara 
doğru  yönləndilmək  daha  güclü  saxlanma  gücü  yarada  bilir.  BaĢlanğıc 
səviyyəsində  lamino-foraminotomiya  edilərək  pedikulun  supero  medialını 
görülməsi üstün  bir üsuldur. Bu texnika ilə vint yerləĢdirilməsi daha etibarlıdır. 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
186 
Çünki bu vintin dörd irəliləmə nöqtəsindən ikisini  görə bilmə və ya hiss edə bilmə 
imkanı yaradır. Ölçülər yanlıĢ aparıldıqda vint anterior korpusu keçib 10 mm-dən  
daha  çox  çıxarsa  postop  dönəmdə  posteriordan  vint  geri  çəkmək  yerinə 
anteriordan  açıb  vintin  uzun  olan  qismi  kəsilə  bilər.  Vintlərin  doğru  pozisiyada 
olduğunu ancaq kiçik xəta payı ilə intraoperativ görüntülərlə əldə edilə bildik .  
 
ġəkil  1.  53  yaşlı  kişi  xəstə.  Servikal  dar  kanal 
zəminində  hiperekstensiya  yaralanma  nəticə-
sində C3 kvadroparezi əmələ gəlmişdir. Xəstənin 
preop  MRT  və  postop  AP  servikal  qrafik 
görüntüləri. 
Vint  malpozisiyaları  aĢağıdakı  kimi 
təsnif edə bilərik :1-ci sinif- vint pedikul içində 
2 korteks arasındadır və perforasiya yoxdur.2 -
ci sinif- minor( aĢağı ) perforasiya qeyd edilir.  
Vint  lateral  və  ya  medial  pedikul  diva-
rına  perforə  etmiĢdir,  lakin  perforasiya  vint 
çapının  50%-dən  daha  azdır.  Tək  tərəfli  korteks  zədələnməsi  vardır.  3-cü  sinif: 
(major) yüksək perforasiya qeyd edilir. Vint lateral və ya medial pedikul divarında 
perforə  etmiĢdir,  lakin  perforasiya  vint  çapının  50%-dən  daha  çoxdur.  Tək  tərəfli 
korteks  zədələnməsi  qeyd  edilir.  Tətbiq  edilən  metodun  üstünlükləriı:  aksial, 
rotasion və torsion təsirlərə qarĢı dayanıqlı və üç kolon fiksasiyası əmələ gətirən bir 
fiksasiya  sistemidir.  Hərəkətli  servikal  seqmenti  tamamilə  fiksə  edir.  Vintlərin 
yerindən çıxma ehtimalı (pullout) çox azdır. Tətbiq edilən metodun çatıĢmazlıqları- 
baĢlanğıc və öyrənmə dönəmində (learning curve) malpozisiya nisbətləri yükəkdir. 
Bu  dönəmdə  texniki  tərəfdən  tətbiq  çətinlikləri  və  sahib  olduğu  neyrovaskulyar 
ağırlaĢma  riskləri  səbəbilə  istifadəsi  spinal  cərrahlar  tərəfindən  tərəddüdlə 
qarĢılanmaqdadır.  Free  hand  texnikası  (sərbəst  əl  texnikası)  öyrənmə  dönəmində 
edilməməli,  bu  dövrdə  biplanar  skopiya,  intraoperativ  tomoqrafiya  və  hətta 
naviqasiya istifadə edilməlidir.  
Жядвял  № 1. 
Travma hadisələrində servikal qəlpənin dislokasiyasının olduğu seqmentlər və   xəstə 
sayı 
Pedikul  vint  tətbiqində  3  əsas  ağırlaĢma  qeyd  etdik:1-
Dural  yırtılma;  2-Sinir  kökü  zədələnməsi;  3-Vetebral  arteriya  
zədələnməsi.  AğırlaĢmaların  müalicəsi  bir  sıra  hal  larda 
intraoperativ əməliyyatlar  zamanı həll oluna bilir, lakin   çox az 
hallarda  postop  erativ  dönəmə  əks  edir.  Preoperativ  dönəmdə 
rutin dörd yönlü direkt qrafiya, kont rastlı, incə kəsik üç ölçülü 
komputer  tomoqrafiya  (KT)  və  maqnit  rezonans  tomoqrafiya 
(MRT)  ilə  hazırlıq  uğurlu  fiksasiya  verir.  Güclü  fiksasiya  və 
üçölçülü  hərəkət  məhdudiyyəti  buna  imkan  yaradır.  Lakin  bəzi 
hallarda  qonĢu  seqmentdə,  xüsusən  fiksasiyanın  apeksində 
Heat Daun sindromu və ya sevikal önə düĢmə sindromu özünü 
boyun  ağrısı  ilə  göstərə  bilir.  Bu  halda  fiksasiyanı  ideal  olan 
nöqtəyə,  yəni  C2  səviyyəsinə  qədər  uzatmaq  lazım  gəlir.  Bu  cür  hallarda  rodların 
hamısını  çıxartmaq  lazımdır.  Çünki  dominolarla  və  ya  rod  -tyaqa  ilə  uzadıcı 
konnektorlarla reviziya edilməsi son dərəcə çətin olması səbəbi C2 ilə C3 arasında 
məsafənin çox yaxın olmasından qaynaqlanır, lakin C2 intralaminar vint tətbiqi ilə 
rodların sökülmədən uzadılmasına imkan yaradır . 
Zədələnən  
seqment 
Sayı 
C1-2 
7 
C2-3 
3 
C3-4 
3 
C4-5 
8 
C5-6 
10 
C6-7 
13 
C7-T1 
2 

 
 
ġəkil  2.
 
46  yaşlı  kişi  xəstə.  Yüksəkdən 
düşmə  nəticəsində  C7-T1  dislokasiyası.  Xəstənin 
preop  MRT  və  postop  AP  qrafikgörüntüləri.  Ege 
Universiteti Tibb fakültəsi Beyin və Sinir Cərrahiyəsi 
arxivindən alınmışdır.  
Beləliklə,  122  kiĢi  və  53  qadın  olmaqla  175 
xəstədə    266  vint  istifadə  edilmiĢdir.  Preop  və 
postop  MRT  müayinəsi  aparılmıĢı  və  əməliyyat 
zamanı biplanar floroskopiya istifadə edilmiĢdir.Bu 
zaman  5  xəstədə  infeksion  ağırlaĢma,  2  xəstədə 
fiksator  problemi  müĢahidə  edildi  və  bunlar  təkrari  reviziya  əməliyyatına 
alındılar.Xəstələrin  əksəriyyətin  də  yaxĢılaĢma  müĢahidə  edildi.  Ona  görə  də 
aparılan  tədqiqat  bu  metodun  səmərəli  və  optimal  olduğunu  göstərir.  Posterior 
servikal  fiksasiya  cərrahiyyəsi  xüsusi  cərrahi  alətlər  və  cərrahi  texnika  tələb  edir. 
YaxĢı  xəstə  seçimi,  doğru  cərrahiyyə  uzun  zaman  izləmələr  də  hər  zaman  yüksək 
nəticə  əldə  etməyə  imkan  verə  bilir.  Klinikamızda  aparılmıĢ  olan  bu  çalıĢma 
posterior  servikal  lateral  mass  və  ya  transpedikulyar  vida-rod  fiksasiya 
cərrahiyyəsinin etibarlılığının və effektivliyini göstərir. 
 
ЯДЯБИЙЙАТ - ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES: 
 
1.Abumi  K,Hoh  H,Taneichi  H,Kaneda  K:Transpedicular  screw  fixation  for  traumatic  lesions  of    the  middle 
and lower  cervical spine:Description of the techniques and preliminary report//J .Spinal Disord,1994, vol.  
7.19-28. 
2.Abumi K,Kaneda K,Shono Y,Fujiya M.One-stage posterior decompression and reconstruction of the cervical 
spine by using pedicle screw fixation systems//J. Neurosurg.1999,vol.90,p.19-26.  
3.Arıncı K.Elhan A.Anatomi.Ankara:GüneĢ Kitapevi:1997, s.74-106.  
4.Cooper PR,Cohen A,Rosiello A,Koslow M.Posterior stabilization of cervical spine fractures and subluxations 
using plates and screws//Neurosurgery.2008,vol.23,p.300-306  
5.Cunningham  BW,SefterJC,ShonoY,McAfeePC.Static  and  cyclical  biomechanical  analysis  of  pedicle  screw 
spinal constructs//Spine.2003vol.18,p.1677-1688 . 
6.Florensa  R,Munoz  J,Cardiel  I,Bescos  A,Tardaguila  M,Plans  G,Dominguez  CJ,Colet  S.Servicio  de 
Neurocirugia  Hospital  Germans  Trias  i  Pujol.Barcelona.Florensa  [Posterior  spinal  instrumentation  image 
guided and assisted by neuronavigation.Experience in 120cases].2011 Jun;22(3):224-234. 
7.Hong JT,Yi JS,Kim JT,Ji C,Ryu KS,Park CK.Clinical and radiologic outcome of laminar screw at C2 and C7 
for  posterior  instrumentation-review  of  25  cases  and  comparison  of  C2  and  C7  intralaminar  screw 
fixation//Department  of  Neurosurgery,the  Catholic  University  of  Korea,Seoul,South  Korea  2010 
Feb;73(2):112-118. 
8.GrobD,DvorakJ,PanjabiM,etal.Posterioroccipitocervicalfusion.Apreliminaryreportofa new technique //Spine  
2011,vol.16,p.17-24. 
 9.Katonis  P,Papadakis  SA,Galanakos  S,Paskou  D,Bana  A,Sapkas  G,Hadjipavlou  AG.Department  of 
Orthopaedics,Crete 
University,Medical 
School, 
Herakleion, 
Athens,Greece.Lateral 
mass 
screw 
complications:analysis of 1662 screws//Spinal Disord Tech.2011 Oct;24(7):415-420 
10.JeanneretB.Posterior  rod  system  of  the  cervical  spine:anew  Implant  allowing  optimal  screw 
insertion//Eur. Spine J.2006,N.5p.350-356. 
11.Mihara  H,Cheng  BC,David  SM,Ohnari  K,Zdeblick  TA:Biomechanical  comparison  of  posterior  cervical 
fixation//Spine ,2001,vol.26,p.1662-1667. 
12.Smith  MD,Philips  WA,HensingerRN:Complications  of  fusion  to  the  uppercervicalspine//Spine,2005,vol. 
16,p.702-705. 
13.WhiteAA,PanjabiMM:Clinical  Biomechanics  of  the//Spine,ikinci  baskı,  Philadelp  hia//J.B.Lippicott, 
2012,p.511-634.  
 
S U M M A R Y 
 
CERVICAL PEDICLE SCREW FIXATION TECHNIQUE 
 
Garalov F.A. 
Azerbaijan Medical University. Neurosurgery Department 
 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
188 
We realized cervical pedicle screw fixation technique in some situations:1- 
for one level operation in trauma diseases; 2- tumor operations; 3- lateral mass 
hypoplasy  and  deficite;4-  fusion  after  laminectomy;  5-  bad  quality  of  vertebra 
with  rheumatic  artritis;  6-  kyphotic  deformation  fracture;  7-  osteoporosis    after 
usage  steroid  drugs;  8-  preventing  carotis  emboly  after  dissection  in  people;  9- 
when  anterior  approach  is  impossible.266  screw  were  used  in  175  patients(122 
men,53  women)We  used  preop  and  postop  MRT  inspections  and  biplanar 
floroscopy  during  operations.5  patients  had  infectious  problem  and  2  patinets 
had screw problem and we took them into revision operation.Fusion is observed 
well in majority of patients. 
Key  words:  cervical  trauma,  pedicle,  screw,  rheumatoid  artritis,revision
 
surgery 
 
Дахил олуб:  18.04.2016. 
 
 
 
KƏSKĠN VƏ XRONĠKĠ DAġLI XOLESĠSTĠTLƏRDƏ LAPAROSKOPĠK 
CƏRRAHĠYYƏNĠN TƏTBĠQĠ 
 
Qasımov N.A., Məmmədov A.M. 
 
Ə
.Əliyev adına AzDHTİ-nin I cərrahiyyə kafedrası 
 
Artıq  neçə  əsrdir  ki,  tibb  elmi  öd  daĢı  xəstəliyinin  problemləri  ilə  məĢğul 
olur.  Xəstəliyin  diaqnostika  və  müalicəsində  əldə  olunan  nəaliyyətlər  göz 
qabağındadır.  Bununla  yanaĢı  müasir  tibb  elminin  yüksək  nəaliyyətlərinə 
baxmayaraq  bu  xəstəliyin  ağırlaĢmıĢ  formalarinin  rast  gəlmə  tezliyi  təəssüf  ki, 
azalmır.  
Hal  hazırda  öd  daĢı  xəstəliyinin  cərrahi  üsulla  müalicəsi  xolelitiazın  və 
onun ağırlaĢmalarının əsas metodu kimi qalmaqdadır. Yeni diaqnostika və cərrahi 
müalicə  üsullarının  tətbiqi  icra  olunan  xolesistektomiyaların  sayının  artmasına 
səbəb  olmuĢdur.  Bununla  yanaĢı  icra  olunan  əməliyyatların  təxminən  yarısı 
kəskin  kalkulyoz  xolesistit  və  onun  ağırlaĢmaları  münasibətilə  aparılır  ki,  bu  da 
təbii olaraq əməliyyatdan sonrakı ağırlaĢmaların və letal nəticələrin sayını artırmıĢ 
olur. Xəstələrin planlı Ģəkildə, ―soyuq‖ dövrdə əməliyyat olunması və bütün müasir 
endoskopik,  diaqnostik  və  cərrahi  müalicənin  az  invaziv  metodlarından    istifadə 
etməklə ağırlaĢmaların və letal nəticələrin azaldılmasına nail olmaq mümkündür. 
Problemin  aktuallığı  yeni  metodların  tətbiqini  və  əldə  olunan  biliklərin  daha  da 
təkmilləĢdirilməsini tələb edir. Böyük alim və mütəfəkkir Vidalın sözləri ilə desək ― 
elm kitabında heç vaxt sonuncu səhifə olmur‖.  
Öd daĢı xəstliyi əhali arasında ən cox rast gəlinən xəstəliklərdən olub, qarın 
boĢluğu  orqanlarında  ən  cox  əməliyyata  səbəb  olan  xəstəliklərdəndir.  Statistik 
məlumatlara  görə  hər  beĢ  qadından  və  hər  on  kiĢidən  biri  öd  daĢı  xəstəliyindən 
ə
ziyyət çəkir. 60 yaĢdan yuxarı hər dörd nəfərdən biri, 70 yaĢdan yuxarı isə hər üç 
nəfərdən  birində  bu  xəstəliyə  rast  gəlinir.  AparılmıĢ  tədqiqatlara  görə  öd  daĢı 
xəstəliyi hər keçən on ildə iki dəfə artır (1,2,3,5). 
Öd  daĢı  ödün  maye  konsistensiyasının  dəyiĢərək  bərk  hala  keçməsi 
nəticəsində əmələ gəlir. Öd kisəsində daĢların əmələ gəlməsinə səbəb ödün tərkibin-
də xolesterinin artması, onun həll olma mexanizmlərinin pozulması, öd sirkulyasi-
yasında  olan  durğunluq  və  iltihabi  faktorlardır.  Öd  daĢlarının  tərkibinə  nəzər 
salsaq öd daĢlarının xolesterin, bilirubin və qarıĢıq formalarının olduğunu görmək 
olar. Adətən xolesterin daĢları sarı rəngli, yumĢaq, bilirubin daĢları isə tünd rəngli 

 
(adətən  qara  və  qəhvəyi)  olub,  adətən  Ca  ionları  ilə  zəngin  olurlar.  Əməliyyat 
zamanı xaric edilən öd daĢlarının əksəriyyəti xolesterin tərkibli olur. 
DaĢ  əmələgəlmə  prosesi  mürəkkəb  bir  mexanizm  olub  yuxarıda  qeyd 
olunduğu  kimi  bir  neçə  faktorun  iĢtirakı  nəticəsində  əmələ  gəlir  ki,  bunların  da 
ə
sasını  maddələr  mübadiləsinin  pozulması  təĢkil  edir.  Belə  ki,  ilk  öncə  öddə  olan 
xolesterinin həll olunmayaraq dənəciklər halında toplaĢması baĢ verir. Adi halda 
xolesterin  qaraciyərdən  lesitinlə  birlikdə  dənəcik  halında  ifraz  olunur.  Öd 
turĢularının təsiri ilə bu dənəciklər həll olunaraq misellərə çevrilir. Öd turĢularının 
hidrofilliyi  sayəsində  xolesterin-lesitin-öd  turĢusu  kompleksi  çöküntü  vermədən 
öddə qala bilir.  
Öd  turĢularının,  lesitinin  azalması  və  xolesterinin  miqdarının  artması 
misellərin  əmələ  gəlməsinin  qarĢısıni  alır  və  hidrofob  komplekslər  çoxqatlı 
dənəciklərə  çevrilirlər.  Bu  dənəciklərin  çöküntü  verməsi  üçün  hər  hansı  bir 
matrisanın  olması  vacibdir.  Bu  cür  matrisa  kimi  musin,  immunoqlobulinlər, 
qlükoproteinlər, bakteriyalar, Ca ionları və s. ola bilər. Öd yollarında olan iltlhabi 
proses çöküntülərin əmələ gəlməsini sürətləndirir. Öd yollarinda daimi və periodik 
axınlar  bu  çöküntülərin  birləĢməsinə  və  daĢlaĢmasına  mane  olur.  Öd  yollarında 
baĢ verən durğunluqlar çöküntüləri daĢa çevirən əsas amildir. Ödün öd kisəsində 
qatılaĢması və nisbi durgunluq öd daĢlarının ən cox (90-95%) məhz öd kisəsində 
ə
mələ gəlməsi səbəbini izah edir (1,2,3,5,7).  
Kəskin  daĢlı  xolesistit  öd  kisəsinin  kəskin  iltihabı  olub  əksər  hallarda 
(90%) öd daĢının kisə axacağını tıxaması nəticəsində əmələ  gəlir. Çox az hallarda 
isə  digər  xəstəliklərin  ağırlaĢması  və  ya  birincili  xəstəlik  kimi  yarana  bilər.  Öd 
kisəsində  yaranan  iltihabın  əsas  səbəbi  kisə  divarının  kəskin  qidalanma 
pozğunluğu  nəticəsində  yaranan  iĢemiyadır.  IĢemiya  əsas  iki  səbəbdən  ola  bilər: 
kisədaxili  hipertenziya  və  birincili  qan  dövranının  pozulması.  Kisədaxili 
hipertenziya  adətən  öd  daĢlarının  kisə  axacağını  tıxaması  nəticəsində  əmələ  gəlir. 
Kisədaxili  hipertenziya  kisə  divarını  gərginləĢdirərək  selikli  qiĢada  qıcıqlanma  və 
sekresiyanı  artırır.  Beləliklə  yaranan  qüsurlu  dövran  kisədaxili  hipertenziyanı  və 
divar iĢemiyasını daha da artırır. 
Öd  kisəsi  divarının  kəskin  qidalanma  pozğunluğunun  ikinci  səbəbi  kisə 
divarında    mikrosirkulyasiyanın  birincili  pozulmasıdır.  Bu  isə  kəskin  daĢsız 
xolesistitlər üçün xarakterikdir və adətən ağır xəstələrdə (yanıqlar, böyük travma, 
ə
məliyyatlar, sepsis, kəskin ürək-damar çatmamazlığı və s.) rast gəlinir. 
Ġltihabi  proses  zədələnmiĢ  kisə  divarına  ikincili  qoĢulur  və    adətən  selikli 
qiĢadan baĢlayır. Bu zaman morfoloji olaraq kataral xolesistit əmələ gəlir. Aparılan 
konservativ  müalicələr  nəticəsində    bəzi  xəstələrdə  iltihab  geri  çəkilir.  Xəstələrin 
təxminən yarısında isə prosesə infeksiya qoĢulur ki, bu da destruktiv ( fleqmonoz, 
qanqrenoz xolesistit) formalarının meydana gəlməsinə səbəb olur.  
Kəskin  xolesistit  10-15%  hallarda  ağırlaĢmalarla  (perforasiya,  infiltrat, 
abses, fistula, peritonit, emfizematoz xolesistit, empiema, sepsis) müĢayət olunur, 
təxminın  30%  xəstələrdə  bir  ay  ərzində  təkrarlaya  bilir,  10-15%  hallarda  xoledox 
patalogiyası  ilə  birlikdə  və  ya  onun  ağırlaĢmasına  səbəb  olur  (xoledoxolitiaz, 
(1,2,3,5,7,17). 
Xronoki  daĢlı  xolesistit  öd  daĢının  kisə  axacağını  müvəqqəti  tıxaması 
nəticəsində  kisədə  yaranan  morfofunksional  dəyiĢikliklərlə  (durğunluq,  hipoaktiv 
kisə,fibroz,iltihab) xarakterizə olunur (1,2,4,5). 
Obturasiya əksər hallarda spontan və ya spazmolitik ağrıkəsicilərlə adətən 
6 saata qədər, ən gec isə 24 saat ərzində keçib gedir. Xəstələrin 70%-ində tutmalar 
təkrarlanır.  Təkrari  tutmalar  öd  kisəsi  fibrozuna,  durğun  kisəyə,  Oddi  fibrozuna, 
xroniki pankreatitə gətirib çıxarır. 10% hallarda isə kəskin xolesistit və pankreatit, 
xoledoxolitiaz,xolangit və s. olur ( 2,7). 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
190 
Qaraciyər və öd yollarının cərrahi müalicəsi zamanı əsas üç prinsipə riayət 
etmək lazımdır.  

hepatobiliar  sistemin  topoqrofo-anatomik  xüsusiyyətlərinin  nəzərə 
alınması. 

ödün  sərbəst  Ģəkildə  axınının  təmin  olunması,  öd  hipertenziyasının 
qarĢısının alınması. 

hepatobiliar  sistemin  təbii  avtonomluğunun  saxlanılması  (bərpa 
olunması ). 
Bu  prinsiplərin  əsasında  hepatobiliar  cərrahiyyənin  əsas  qanunu 
formalaĢır  –  ―hepatobiliar  sistemin  təbii  konstruksiyasının  bərpasını  təmin 
etmək―(E.Ġ.Qalperin,  Y.M.Dederer).  Bəzi  hallarda  ödün  sərbəst  axınının  təmin 
edilməsi öd çıxarıcı yolların quruluĢunu kəskin Ģəkildə dəyiĢərək avtonomluğunu 
məhdudlaĢdırır (4,9,10,11). 
Hal-hazırda  laparoskopik  xolesistektomiya  həm  kəskin,  həm  da  xroniki 
daĢlı xolesistitin əsas və radikal cərrahi müalicəsi sayılır. Digər müalicələr isə həm 
köməkçi vasitə kimi, həm də cərrahi əməliyyata əks göstəriĢ olduqda istifadə edilə 
bilər. Çox saylı tədqiqatlar və kliniki təcrübələr göstərir ki, açıq üsulla müqayisədə 
laparoskopiyada orqanizmin iltihabi reaksiyası böyük ölcüdə azalır, lakin periton 
boĢluğunun  açılması,  qaz  vurulması  və  anesteziya  ilə  əlaqədar  neyroendokrin 
reaksiyalar  baĢ  verir.  Yəni  laparoskopik  əməliyyat  az  travmatik  olsa  da, 
orqanizmdə  aqressiv  reaksiya  törədir  və  ağırlaĢmalı  gediĢi  də  ola  bilər.  Ona  görə 
də,  laparoskopik  əməliyyat  planlaĢdırılan  xəstələrdə  orqanizmin  ümumi  vəziyyəti 
qiymətləndirilməli və xəstənin bu əməliyyata adaptasiya məsələsi həll olunmalıdır. 
Funksional  vəziyyəti  stabil  olan  və  funksional  ehtiyatları  pozulmayan  xəstələrdə 
laparoskopik əməliyyatlar çox az risklə həyata keçirilir ( 2,5,7,8,9,10,11). 
Laparoskopik  xolesistektomiyanı  icra  edən  cərrah  orqanların  vizual 
topoqrafiya  və  differensasiyasını,  patoloji  toxumaların  xarakterini,  mümkün  ola 
biləcək  variasiya  və  anomaliyaları,    əməliyyat  texnikasını,  baĢ  verə  biləcək 
ağırlaĢmalar zamanı isə düzgün qərar verməyi bacarmalıdır. Əməliyyatdan qabaq 
bütün  qarın  boĢluğunun  laparoskopik  təftiĢi  icra  olunmalıdır.  Laparoskopik 
ə
məliyyatı icra edən zaman cərrahiyyənin əsas prinsiplərinə riayət etmək lazımdır. 
Onlardan ikisi laparoskopik cərrahiyyə üçün daha xarakterikdir :  

ilk növbədə toxumaların disseksiya və mobilizasiyasını o nahiyədə etmək 
lazımdır ki, orada həyati vacib orqanların zədələnmə riski minimal olsun; 

təhlükəli zonada iĢləyərkən daha təhlükəsiz nahiyədən baĢlamaq lazımdır 
(8,12,13,16,18,19). 
Laparoskopik xolesistektomiyalarda toxuma disseksiyalarını daha sadə və 
rahat  icra  etmək  ücün  əməliyyat  sahəsini  sxematik  olaraq  bir-biri  ilə  iki  perpen-
dikulyar xətlə ayrılmıĢ dörd düzbucaqlıya bölmək olar. Perpendikulyar-lardan biri 
Qartman cibi səviyyəsində köndələn istiqamətdə, digəri isə öd kisəsini ikiyə bölərək 
vertikal  istiqamətdə  gedir.  BeĢinci  sahə  isə  sxematik  olaraq  öd  kisəsinin  yatağı 
hesab olunur (13,15). 
Birinci  zonada  öd  kisəsindən  köndələn  çənbər  bağırsağı  və  böyük  piyliyi 
ayırmaq lazımdır. Köndələn çənbər bağırsaqla mobilizasiya zamanı ehtiyatlı olmaq 
lazımdır  ki,  zədələnmə  olmasın.  Çənbər  bağırsağın  qaraciyər  əyriliyi  ilə  öd  kisəsi 
arasında  möhkəm  bitiĢmələr  ola  bilər.  Bəzi  hallarda  isə  iri  öd  daĢları  trofiki 
pozğunluqlar  verməklə  burada  öd  kisəsi-yoğun  bağırsaq  fistulalarının  əmələ 
gəlməsinə səbəb olur. Kəskin xolesistitlər zamanı bu nahiyəyə bitiĢmiĢ böyük piylik 
güclü vaskulyarizasiyaya malik ola bilər. 
Ikinci  zonada  cərrah  öd  kisəsinin  ön  səthindən  yalnız  böyük  piyliyi 
ayırmalıdir.  Bəzi  hallarda  nə  birinci,  nə  də  ikinci  zonada  bitiĢmələr  olmur,  öd 
kisəsi rahat vizualizasiya olunur və heç bir disseksiyaya ehtiyac qalmır. 

 
Üçüncü zona dördüncü zonaya nisbətən daha təhlükəsizdir. Buna görə də 
sonrakı  manipulyasiyalar  bu  zonada  aparılmalıdır.  Bəzən  manipulyasiyaları 
dördüncü  zonadan  baĢladıqda  xoĢagəlməz  hallar  baĢ  verir.  Ona  görə  də 
laparoskopik cərrahlar bu zonanı ― qəzalı dördbucaq‖ adlandırırlar ( 13,18,19). 
Ücüncü  zonada  iĢləyərkən  onikibarmaq  bağırsağın  və  pilorik  kanalın 
həmin  sahədən  kənarda  olduğuna  əmin olmaq  lazımdır,  əks halda  bu  orqanların 
zədələnməsi  ola  bilər.  Bəzi  hallarda  laparoskopik  xolesistektomiyanın  icrası 
zamanı mobilizasiya zonasında anatomik kənaraçıxmalara rast gəlinir. Buna görə 
də ağırlaĢmalardan yayınmaq üçün cərrah aĢağıdakılara riayət etməlidir: 

ilk növbədə Qartman cibinin kisə axacağına keçən yerini müəyyən etmək, 

Qartman  cibindən  lateral  (və  ya  sağ)  tərəfdə  dərinlik  və  ya  çökəklik 
yaratmalıdır.  Bundan  sonra  cərrah  bu  nahiyədə  öd  kisəsinin  müsariqəsini  və 
birləĢdirici  toxumaları  kəsməlidir.  Sonrakı  mobilizasiyalarda  Qartman  cibinin 
medial divarının kisə axacağına keçdiyi yeri görmək mümkün olur. Bundan sonra 
cərrah  əyri  sıxıcı  ilə  kisə  axacağının  altından  medialdan  lateral  istiqamətdə  keçə 
bilər. Bu istiqamət təhlükəsizlik baxımından daha məsləhətlidir. 
Dördüncü  zonada  iĢləyərkən  toxumaların  mobilizasiyasını  öd  kisəsinin 
səthinə    daha  yaxın  yerdə  aparmaq  məsləhətdir.  Bu  zaman  öd  kisəsini  qaraciyər 
qapısından  əks  istiqamətə  traksiya  etmək  vacibdir.  Istənilən  qan  damarına  və  ya 
öd axacağına bənzəyən törəmələr diqqətlə öyrənilməlidir.  
Öd  kisəsi  və  axacağı  mobilizasiya  olunub,  klipslənib  kəsildikdən  sonra  öd 
kisəsi  yataqdan  ayrılır.  Bunun  ücün  Qartman  cibinə  qoyulmuĢ  sıxıcı  ilə  kisə 
yuxarı qaldırılır. Öd kisəsini yataqdan ayırmaq üçün diatermiyadan istifadə etmək 
lazımdır ( 2,9,10,,12,13,14). 
Xroniki  xolesistitlərin  müalicəsi  zamanı  laparoskopik  xolesistektomiya 
digər  əməliyyat  növlərini  demək  olar  ki,  tam  kənarlaĢdırsa  da,  kəskin  xolesistit-
lərdə  isə  nisbi  əks  göstəriĢlər  qalmaqdadır.  Lakin  laparoskopik  əməliyyatlarda 
artan təcrübə az invaziv radikal əməliyyatların çatıĢmaz cəhətlərini üstələmiĢ olur. 
AparılmıĢ  tadqiqatlar  nəticəsində  kəskin  xolesistitlərdə  icra  olunan 
laparoskopik  xolesistektomiyalar  zamanı  bir  sıra  rasional  texniki  üsullar 
iĢlənilmiĢdir. 
Pnevmoperitoneumun  və  trokarların  yeridilməsi  standart  üsullardan 
fərqlənmir.  Lakin  bitiĢmələrə  Ģübhə  olduqda  birinci  troakarın  yeridilməsi  Hasson 
üsulu ilə açıq Ģəkildə ola bilər. 
Sonrakı  etapda  kisə  ətrafı  infiltratın  sərtliyi,  öd  kisəsinin  gərginliyi, 
divarların  rigidliyi,  infiltratda  olan  orqanların  anatomik  münasibətləri 
qiymətləndirilir. Əksər hallarda öd kisəsi böyük piylik, 12 b.b. və köndələn çənbər 
bağırsaqla  infiltratda  olur.  Ġnfiltratı  ayırdıqda  kəskin  hiperemiyalaĢmıĢ,  qalın 
divarlı  öd  kisəsi  müəyyən  olunur.  Gərgin  öd  kisəsi  endoskopik  iynə  vasitəsilə 
punksiya olunur. Möhtəviyyat adətən tam deyil, kisəni sıxıcı ilə tutmaq mümkün 
ola  biləcək  səviyyəyə  qədər  aspirasiya  edilir.  Punksiya  yeri  sıxıcı  ilə  tutulur 
(10,11,12,13,16,17). 
Bəzi hallarda qalınlaĢmıĢ, infiltratlaĢmıĢ kisə divarını möhkəm, diĢli sıxıcı 
ilə də fiksə etmək mümkün olmur. Belə hallarda kisəni dib nahiyəsindən П tikiĢlə 
tikmək məsləhət görülür. Bundan sonra liqatura sıxıcı ilə tutularaq rahat Ģəkildə 
traksiya edilir. Kisənin boynu 5 mm-lik sıxıcı ilə tutulur, lakin çətin hallarda tikiĢ 
üsulu burada da istifadə oluna bilər.  
Bütün vasitələrə baxmayaraq kifayət dərəcədə ekspozisiya alınmadıqda sol 
orta  körpücük  xətti  üzrə  qabırğa  qövsündən  3-4  sm  aĢağı  əlavə  5mm  troakar 
salınır  ki,  bunun  da  vasitəsilə  orqanları  fiksə  etmək,  daimi  irriqasiya-aspirasiya 
etmək mümkün olur ( 11,12,17). 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
192 
Ə
məliyyatdan  əvvəl  öd  yollarının  vəziyyəti  haqda  kifayət  qədər  məlumat 
olmadıqda  və  xoledoxolitiaza  Ģübhə  olduqda  intaoperasion  xolangioqrafiya  icra 
edilir.  
Öd kisəsinin yatağında rast gəlinən infiltrasiya kisənin yataqdan soyulması 
prosesini  ciddi  texniki  çətinliklərə  salır.  Bunun  üçün  rəngli  hidravlik  soyulma 
metodundan istifadə etmək mümkündür. Bunun üçün 100ml poliqlükin, 5ml 5%-
li  metilen  abısının  spirtli  məhlulu  və  10  damcı  0,1%-li  adrenalin  məhlulu 
qarıĢdırılır.  Alınan  məhlul  mavi  rəngdə  olur.  Öd  kisəsini  dib  və  Qartman  cibi 
nahiyəsindən  fiksə  etdikdən  sonra  nazik  endoskopik  iynə  vasitəsilə  peritonun 
yatağa  keçən  yerində  üç  nahiyədən  :  kisənin  boynu  nahiyəsində  medial  tərəfdən, 
orta hissəsində isə medial və lateral tərəfdən yeridilir. Məhlul Kalo üçbucağı və kisə 
yatağına  yayılaraq  bu  nahiyələri  mavi  rəngə  boyayir.  Lakin  öd  kisəsinin  divarını, 
qaraciyər toxumasını, limfa düyünlərini  və tubulyar strukturları – öd yollarını və 
damarları  rəngləmir.  Bütün  bu  anatomik  strukturlar  mavi  yarımkeçirici  toxuma 
fonunda  aydın  seçilir.  Həmçinin  xırda  qanaxma  nöqtələri  belə  görünür  ki,  bu  da 
kifayət  dərəcədə  lokal  və  davamlı  hemostaz  etməyə  imkan  verir.  Məhlulun 
tərkibində  olan  poliqlükin  elektrokoaqulyasiya  zamanı  yerli  istilik  əmələgəlməni 
azaldır.  Bu  isə  qonĢu  toxumalar  üçün  daha  da  təhlükəsiz  fokal 
elektrokoaqulyasion hemostaza imkan verir. Adrenalin toxumalarda olan kapilyar 
qanaxmanı  azaldır.  Tətbiq  olunan  bu  metodika  öd  kisəsinin  qaraciyər  daxili 
yerləĢməsində və ya yataqda sklerotik proseslər olduqda kisə disseksiyalarında öd 
kisəsinin yaralanma risklərini minimuma endirmiĢ olur ( 3,4,8,17). 
Kəskin  xolesistitlərdə  laparoskopik  xolesistektomiyalar  zamanı  30-40% 
hallarda kisə perforasiyası rast gəlinir. Bu zaman perforasion dəliyi klipslə tutmaq 
və ya tikiĢlə bağlamaq infiltrtiv və destruktiv divarda demək olar ki, effektsiz olur. 
Bu zaman aĢağıdakı texniki vasitələrdən istifadə etmək olar.  
Perforasion dəliyə aspirator salınır, maye möhtəviyyat sorulur. Kiçik ölçülü 
defektlər  zamanı  dəliyi  xüsusi  prolon  süngər  (  qubka  )  ilə  qapamaq  olar.  Bunun 
üçün  distal  ucunda  silindrik  Ģəkildə  yerləĢdirilmiĢ  süngər  və  daxilində  süngəri 
itələmək  üçün  xüsusi  porĢeni  olan  borudan  istifadə  olunur.  Süngərin  diametri 
açılmıĢ  vəziyyətdə  sıxılmıĢ  vəziyyətdəkindən  3  dəfə  böyük  olur.  Borunun  ucu 
perforasion  dəliyə  salınır  və  porĢenə  təzyiq  edilir.  Bu  zaman  süngərin  bir  hissəsi 
kisənin  içərisində,  bir  hissəsi  isə  bayır  səthində  qalır  və  geniĢlənərək  perforasion 
dəliyi qapamıĢ olur (17). 
Perforasion  dəliyin  daha  böyük  olduğu  hallarda  qarın  boĢluğuna  steril 
polietilen  və  ya  lateksdən  hazırlanmıĢ  xüsusi  kisə  salınır.  Bu  kisə  dəliyə 
yaxınlaĢdırılır və digər alətlə konkrementlər ehtiyatla kisəyə salınır. 
Kəskin  xolesistit  münasibətilə  aparılan  əməliyyatlarda  destruktiv  kisənin 
soyulması  zamanı  bəzi  hallarda  elektrokoaqulyasiya  ilə  dayandırıla  bilinməyən  
diffuz  kapilyar qanaxma müĢahidə olunur. Yatağa və qaraciyər altına yığıĢan qan 
laxtalanaraq  iĢığı  udur,  əməliyyat  sahəsini  qaranlıqlaĢdıraraq  məhdudlaĢdırır, 
orientasiyanı  çətinləĢdirir.  Belə  hallarda  hemostatik  süngəri  qanaxma  yerinə  5 
dəqiqə  ərzində  sıxıcı  vasitəsilə  fiksə  etmək  lazımdır.  Öd  kisəsi  yatağından  olan 
qanaxmaları  həmçinin  fibrin  yapıĢdırıcının    köməyi  ilə  də  saxlamaq  olar.  1-2  ml 
həcmində  yatağa  yeridilir,  2-5  dəqiqədən  sonra  qaraciyər  toxumasına  bərk  fiksə 
olunmuĢ  fibrin  səhifə  əmələ  gəlir.  Bu  tərkibli  preparatlardan  biri  də  ―  Taxokomb‖ 
adlanan  adqeziv  fibrin-kollagen  örtüyüdür.  Bu  preparatların  dəyərinin  yüksək  
olması onların geniĢ tətbiq olunmasını məhdudlaĢdırır. ( 3,4,8,9,16,17) 
Ə
məliyyatın  çətin  texniki  etaplarından  biri  də  destruktiv  kisənin  qarın 
boĢluğundan  çıxarılmasıdır.  Bu  zaman  kisənin  cırılaraq  dağılmaması  üçün  onu 
xüsusi  konteynerlərə  yerləĢdirərək  çıxartmaq  məsləhətdir.  Konteyner  olmadıqda 
adi lateks cərrahi əlcəklərdən düzəldilmiĢ torbacıqlardan da istifadə etmək olar.  

 
Kisə divarının rigidliyi və ekstraksiya zamanı qarin divarının infeksiyalaĢ-
masının  qarĢısını  almaq  üçün  paraumblikal  nahiyədə  apanevrozun  defektini 
vertikal olaraq geniĢləndirmək məsləhət görülür. 
Kisənin  xaric  edilməsindən  sonra  qaraciyəraltı  və  diafraqmaaltı  sahələr 
izotonik duz məhlulu ilə yuyulur, sanasiya olunur. Qaraciyər altı nahiyənin drenaj 
olunması mütləq  göstəriĢ hesab edilir. 
Istənilən 
cərrahi 
müdaxilələrdə 
olduğu 
kimi 
laparoskopik 
xolesistektomiyalarda  da  müəyyən  ağırlaĢmalar  ola  bilər.  Bu  ağırlaĢmalar  istər 
ümumi laparoskopik texnika ilə əlaqədar, istərsə də məhz xolesistektomiya ilə bağlı 
ola bilər. Ümumi ağırlaĢmalara aĢağıdakıları aid etmək olar.  
Trombotik  ağırlaşmalar.  Buraya  ilk  növbədə  aĢağı  ətraf  və  çanaq 
venalarının flebotrombozu və tromboflebiti aiddir. Əməliyyatın özünün aqressiyası 
ilə yanaĢı laparoskopik əməliyyatlar zamanı patogenezə spesifik faktorlar qoĢulur. 

pnevmoperitoneumla əlaqədar qarın daxili təzyiqin artması 

xəstənin əməliyyat stolunda baĢ tərəfinin qalxmıĢ vəziyyətdə uzadıl-ması 

uzun müddətli əməliyyatlar 
Ə
trafların elastiki bintlə bintlənməsi, xəstənin tez bir zamanda aktivləĢdiril-
məsi,  əməliyyatdan  sonra  antikoaqulyatorların  istifadəsi  trombəmələgəlmə  riskini 
azaltmıĢ olur. 
Ağciyər  və  ürək-damar  sisteminin  ağırlaşmaları.  Laparoskopik  cərrahi 
müdaxilələr zamanı bu qrup ağırlaĢmaların səbəbi aĢağıdakılardır.  

pnevmoperitoneum  zamanı  diafraqmanın  kompressiyası  ilə  əlaqədar 
ağcıyərlərin ekskursiyasının azalması, 
ə
məliyyatdan  sonrakı  dövrdə  diafraqmanın  hərəkətinin  reflektoru 
məhdudlaĢması (bu proses əməliyyat zamanı diafraqmanın kəskin relaksasiyası ilə 
bağlıdır ), 

uzun  müddətli  karboksiperitoneum  zamanı  absorbsiya  olunan  karbon 
qazının  miokardın  inotrop  funksiyasına  mənfi  təsiri  və  mərkəzi  sinir  sistemini 
deprassiya etməsi, 

qanın  aĢagı  ətraf  və  çanaq  venalarında  depolaĢması  ilə  əlaqədar  ürəyə 
venoz qayıdıĢın azalması, nəticədə ürəyin sistolik həcminin enməsi,  

xəstənin uzun müddət məcburi vəziyyətdə ( Trendelenburq və ya Fauler ) 
qalması, 

pnevmoperitoneum  zamanı  qarın  boĢluğunda  kompressiya  ilə  əlaqədar 
mikrosirkulyator  sistemdə  olan  iĢemik  pozğunluqlar  və  hipotoniyaya  bağlı  olan 
reflektor spazm. 
Pnevmoperitoneumun  yaradılması  zamanı  olan  ağırlaşmalar  adətən  qarın 
boĢluğunun  VereĢ  iynəsi  ilə  punksiyası  və  ya  ilkin  troakarın  yeridilməsi  zamanı 
vizual  kontrolun  olmaması  nəticəsində  yaranır.  Bu  zaman  qazın  dərialtı 
toxumaya,  peritonönü  sahəyə,  böyük  piyliyə,  qaraciyərin  girdə  bağına 
insuffulyasiyası baĢ verir. Hüceyrə arası sahələrin pnevmotizasiyasını əməliyyatın 
ağırlaĢması  kimi  yox,  müvəffəqiyyətsiz  cəhd  kimi  qiymətləndirmək  lazımdır.  Belə 
ki,  bu  vəziyyətlər  əmələ  gəldikdə  onları  asanlıqla  vizual,  insuffulyatorun 
göstəriciləri  ilə  müəyyən  etmək  olur  və  əməliyyatın  gediĢi  üçün  ciddi  təhlükə 
yaratmır. Xüsusi təhlükə isə qazın təsadüf nəticəsində venoz damarın punksiyası 
zamanı venoz sistemə vurularaq qaz emboliyası əmələ gəldikdə yaranır. Bu zaman 
qarın boĢluğundan qaz buraxılır, xəstə Dyurant vəziyyətinə ( sol yan üstə, stolun 
ayaq  tərəfinin  qaldırılması)  keçirilir.  Mərkəzi  vena  ilə  sağ  qulaqcıqdan  qaz 
aspirasiya olunur. Təmiz oksigenlə ventilyasiya icra olunur, reanimasion tədbirlər 
aparılır. 
Damar  və  bağırsaqların  zədələnməsi  0,14-2%  hallarda  rast  gəlinir.  Qarın 
divarı  damarlarının  zədələnməsi  adətən  həyati  təhlükə  yaratmır,  lakin  sonradan 

 
  
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 3. 
194 
irinləmə  riski  olan  iri  ölçülü  hematomaların  yaranmasına  səbəb  olur. 
Peritonarxası  sahənin  iri  damarlarının  zədələnməsi  isə  cox  təhlükəlidir  və 
təxirəsalınmaz aktiv yardım tələb edir. Letallıq 40%-ə çatır. Bu növ ağırlaĢmalar ən 
cox  birinci  troakarın  və  ya  VereĢ  iynəsinin  yeridilməsi  zamanı  (  66-100%)  əmələ 
gəlir. 
Termiki və koaqulyasion zədələnmələr toxumalarda qeyri düzgün orientasi-
yanın aparılması, dəqiq vizual kontrol olmayan koaqulyasiyalar zamanı, izolyasi-
yanın  pozulması,  digər  alətlərə  toxunulduqda,  klips  və  ya  mexaniki  tikiĢlərin 
yaxınlığında  və  uzun  müddətli  aprılan  koaqulyasiyalar  zamanı,  passiv  elektrodla 
və s.bağlı ola bilər. 
Infeksion ağırlaşmalar. Troakar yaralarının irirnləməsi çox az hallarda rast 
gəlinir,  çox  saylı  ədəbiyyatların  verdiyi  məlumatlara  görə  rast  gəlmə  tezliyi  1%-i 
aĢmır. 
Toxumalarla  ehtiyatlı  rəftar,  orqanların  xüsusi  konteynerdə  çıxarılması, 
antibiotikoprofilaktika bu ağırlaĢmaların qarĢısının alınmasının əsas yollarıdır. 
Ə
məliyyatdan  sonrakı  yırtıqlar  adətən  apanevrozda  olan  1sm-dən  artıq 
defektlərin  qeyri  qənaətbəxĢ  tikilməsi  nəticəsində  əmələ  gəlir  (2,3,4,5,8,  9,10,11, 
14,17). 
Laparoskopik  əməliyyatlar  zamanı  meydana  çıxan  ağırlaşmaların  effektiv 
korreksiysı  bu  ağırlaĢmaları  vaxtında  müəyyən  etməkdən  çox  asılıdır.  Buna  görə 
də  istənilən  endovideo  əməliyyat  qarın  boĢluğunun  obzor  laparoskopiyası  ilə 
baĢlamalıdır ki, bu ilkin etapda olan ağırlaĢmaların vaxtında aĢkar edilib, aradan 
qaldırılmasına  səbəb  olur.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  cərrahi  hemostazın 
davamlılığına  istənilən  Ģübhə,  xüsusilə  iri  damarların  zədələnməsi  olarsa, 
ə
məliyyat konversiya ilə bitməlidir.  
Hemostazın daha güvənli olmasına əmin olmaq üçün əməliyyatın sonunda 
pnevmoperitoneumun tomponlaĢdırıcı effektini aradan qaldırmaq məqsədilə qarın 
daxili təzyiq 7-8 mm.c.st. qədər salınır və mümkün olan qanaxma yerləri yenidən 
reviziya olunur ( 12,13,16). 
Digər  əməliyyatlar  kimi  endovideocərrahiyyə  də  mütləq  təhlkəsiz  deyil  və 
ağırlaĢmalar,  müvəffəqiyyətsizliklər  ola  bilər.  Endoskopik  əməliyyatları  icra  edən 
hər  bir  cərrah  əməliyyatdan  əvvəl  xəstələrin  tam  müayinəsini  və  hazırlanmasını 
həyata  keçirməli,  eyni  zamanda  apparaturanın  iĢlək  vəziyyətini  yoxlamalıdır. 
Bundan əlavə cərrah bu və ya digər ağırlaĢmalar zamanı fəaliyyət alqoritmini dəqiq 
bilməlidir.  Bütün  bu  göstərilənlər  laparoskopik  əməliyyatlar  zamanı  əmələ  gələn 
ağırlaĢmaların  qarĢısının  alınması  və  ya  baĢ  verdikdə  təhlükəsiz  Ģəkildə  aradan 
qaldırılması üçün əsas müəyyənedici faktor sayılır (17,18,19). 
―Açıq‖    əməliyyata    keçid  laparoskopik  əməliyyatın  ağırlaĢması  kimi  yox, 
baĢ verən konkret hal üçün optimal cərrahi seçim kimi dəyərləndirilməlidir.  
Aparılan  araĢdırmalar  göstərir  ki,  cərrahın  etdiyi  ilk  20  laparoskopik 
ə
məliyyatda  ağırlaĢmalar  cox  olmur.  Tədricən  bu  göstərici  kəskin  artaraq  40-50 
ə
məliyyat  sayında  maksimuma  çatır.  Sonra  isə  enməyə  baĢlayaraq  100-200 
ə
məliyyatdan sonra minimuma enir (15,16). 
Beləliklə  laparoskopik  xolesistektomiya  xroniki  kalkulyoz  xolesistitlərdə 
birbaĢa  göstəriĢdir.  Kəskin  xolesistitlər  zamanı  isə  texniki  vasitələrlə  tam  təhciz 
olunmuĢ  əməliyyatxana  və  cərrahi  briqadanın  kifayət  dərəcədə  təcrübəyə  malik 
olması Ģərti ilə effektli və təhlükəsiz cərrahi əməliyyat sayılır.