Саьламлыг  здоровье

ЯДЯБИЙЙАТ - ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES: 
 
1.
 
Абдуллаев  А.  Г.  Дифференциальная  диагностика  и  хирургическое  лечение  незлокачественных  объемных  образований  печени    // 
Автореф. дисс. д. мед. н. − М., 1994. − 39 с. 
2.
 
Агаев Б.  А. С. И. Гадиев,  А. О.  Сафаров, Б.  А. Мусаев Диагностика и  лечение  осложненных форм  эхинококкоза печени   // В  кН : 
«Диагностика и лечение эхинококкоза». − Баку, 1987. – С. 53-54. 
3.
 
Алиев M. A., Сейсенбаев М. А., Адылханов С. А., Алайк С. М. Малоинвазивные методы эхинококкэктомии из печени  // В 
кн. : «Эхинококкоз и очаговые заболевания паренхиматозных органов человека». − Чимкент,1998. – С. 19-21.           
4.
 
Вафин А. З. , Левченко Е. В., Айдамиров А. Н. Прогнозирование   и профилактика инфекционно-воспалительных послеоперационных 
осложнений в хирургии эхинококкоза печени // В кн. : «Проблемы эхинококкоза». − Махачкала, 2000. – С. 32- 33. 
5.
 
Гаврилин А. В., Вишневский А. В., Икрамов Р. З., Амбади В. А. Интраоперационное ультразвуковое исследование в хирургии 
эхинококкоза печени, // Хирургия. – 1991. − № 2. – С. 78-82. 
6.
 
Гилевич Ю. С. , Вафин А. З., Гилевич М. Ю. Осложненный эхинококкоз печени // Хирургия. – 1983. − № 1. – С. 54-60. 
7.
 
Гилевич  Ю.  С.  ,  В.  И.  Русаков,  Л.  Г.  Габруашвили  и  др.    Социально-экономические аспекты лечения эхинококкоза //  В кн. : 
«Диагностика и лечение эхинококкоза». − Баку, 1987. – С. 91-93. 
8.
 
Джафаров Ч. М. , Ю. Т. Эфендиев, Д. А. Исмайлов Современная диагностика и лечение эхинококкоза печени // В кн. : «Проблемы 
эхинококкоза». − Махачкала,2000. – С. 53-54. 
9.
 
Ильхамов Ф. А.  Осложнённый эхинококкоз // В кн. : «Проблемы эхинококкоза». − Махачкала, 2000. – С. 57-58. 
10.
 
Комеков Н. Х. Диагностика и хирургическое лечение сочетанного эхинококкоза печени и легких // Афтореф. дисс. д. 
мед. н. – С.-Петербург, 1996. – 34 с. 
11.
 
Кубышкин В. А. , В. А. Вишневский, М. А. Кахаров и др. Эволюция методов хирургического лечения эхинококкоза печени // Анналы 
хирургической гепатологии. – 2002. – Т. 7. − № 1. – С. 18-22. 

САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
 
 
15 
12.
 
Малкарова А. А. , П. М. Котляров К вопросу об  УЗИ в диагностике эхинококкоза брюшной полости // Эхография. − 
2000. – Т. 9. − № 4. − С. 47. 
13.
 
Мартыненко В. Б. , Л. С. Яроцкий Борьба с эхинококкозом в зарубежных странах // Медицинская паразитология и паразитарные 
болезни. – 1987. − № 2. – С. 83-89. 
14.
 
Масалин  М.  М.,  М.  А.  Сейсембаев,  В.  П.  Маджуга  Диагностика  и  лечение  осложненного  эхинококкоза  печени  //  В  кн.  : 
«Диагностика и лечение эхинококкоза». − Баку, 1987. – С. 131-133. 
15.
 
Мовчун А. А., А. Г. Абдуллаев, М. Р. Утепкалиев Хирургическое лечение эхинококкоза печени с прорывом в желчные пути // Хирургия. – 
1991. − № 5. – С. 149-156. 
16.Митьков В. В. , Ю. А. Ерюховецкий Ультразвуковое исследование печени // Клиническое руководство по ультразвуковой 
диагностике. − Т. 1. – Москва : Видар, 1996. −  С. 27-93. 
17.
 
Назыров Ф. Г. , Ф. А. Ильхамов Хирургическое лечение осложнённого эхинококкоза печени // Анналы хирургической гепатологии. – 
1999. – Т. 4. − № 1. – С. 12-16. 
18.
 
Османов А. О. Осложнённый эхинококкоз печени // Автореф. дисс. ... д. мед. н. − М., 1997. − 36 с. 
19.
 
Петровский Б. В., Милонов О. Б., Дееничин П. Г. Хирургия эхинококкоза. – М. : «Медицина» ,1985. − 215 с. 
20.Полуэктов  Л.  В.  ,  В.  А.  Рудаков,  Ю.  П.  Самоков  и  др.  Современная  диагностика  эхинококкоза  печени    //  В  кн.  :  «Новые 
технологии в хирургической гепатологии». − СПб.,1995. – С. 53-54. 
21.
 
Щербаков A. M. Клиническая картина эхинококкозов // В кн. : «Эхинококкозы». − М.,1990. – С. 81-88. 
22.Abendslein В. , A. Ziemet, M. Rieger, et. al.,  Alveolar echinococcosis with bulky peritoneal spread − a rare but      important 
diagnosis in gynaecological practice M. Widschwendler, F. Offner, E. Muller-Holzncr// BJOG. – 2000. − V. 107. − 5. – S. 695-697. 
23.Agarwal  S.  ,  A.  Shah,  S.  K.  Kadhi,  R.  J.  Rooney  Hydatid  bone  disease  of  the  pelvis.  A  report  of  two  cases  and  review  of  the 
literalure // Clih. Orthop. − 1992. − V. 280. − S. 251-255. 
24.Akcakava N. A., Y. Soylemez, H. et. al.,  Cokugras case of hydatid cyst with intramural cardiac localization  // Scand. J. Infect. – 
1994. − V. 26. − S. 765-766. 
25.Akin 0., Mklar I.  Hepatic alveolar echinococcosis. A case report // Acta Radiol. − 1999. − V. 40. − 3. − S. 326-328. 
26.
 
Agnifili A. The surgical treatment of hepatic echinococcosis & it's biliary complications  // Min. Chir. – 1993. – V. 48. − № 18. – P. 975 -978. 
27.
 
Akin  M.  L.  ,  C.  Erenoglu,  E.  U.  Uncu  Surgical  management  of  hydatid  disease  of  the liver : a  military  experience //  J. R.  Army 
Med. Corps. – 1998. – V. 144. − № 3. – P. 139-143. 
28.Altintas  N.  Past  to  present  :  hydatidosis  echinococcosis  in  Turkey  //  XX  International  Congress  of  Hydatidology.  –  Kushadasi  : 
Turkey, 2001. – P. 3. 
29.Anadol D., U. Ozcelik, N. Kiper, A. Gocmen Treatment of hydatid disease // Paediatr. Drugs. – 2001. − V. 3. − 2. − S. 123-135. 
30.Bezzi M. , A. Teggi, F. De Rosa et. al.,  Abdominal hydatid disease : US findings during medical treatment// Clin. Radiol. − 1998. – 
V. 34. – 5. − S. 555-563. 
31.Bastani В., F. Dehdashti /Hepatic hydatid disease in Iran, with review of literature / Mt. Sinai. J. Med. – 1995. – V. 62. − № 1. – P. 
62-69. 
32.Braithwaite P. A., R. J. Thomas, R. C. Thompson Hydatid disease : the alveolar variety in Australia. A case report with comment 
on the toxicity of mebendazole // Aust. J. Surg. − 1985. − V. 55. − 5. − P. 519-23. 
33.Choji K., N. Fujita, M. Chen, A. S. Spiers et. al.,   Alveolar hydatid disease of the liver : computed tomography and trasabdominal 
ultrasound with histopathologikal correlation // Clin. Radiol. − 1998. − V. 46. − 2. − P. 97-103. 
34.Remadi S. Cytologic diagnosis of isolated pancreatic alveolar hydatid disease with immunologic and PCR analyses. A case report 
// Acta Cytol. − 1997. − V. 41. − 4. − P. 1381-1386. 
35.
 
Dawson  J.  L.,  J.  D.  Stamatakis,  M.  D.  Stringer,  R.  Williams  Surgical  treatment  of  hepatic  hydatid  disease  //  Br.  J.  Surg.  – 
1988. – V. 75. – P. 946-950. 
36.Gottsteim B. Epidemiology and systematics of cystic and alveolar hydatid disease // Chirurg. − 2005. − V. 71. – l. – P. 78. 
37.Karavias D. D., C. E. Vagianos, S. K. Kakkos et. al.,   Peritoneal echinococcosis // World J. Surg. − 1996. − V. 20. − 3. − P. 337-
340. 
38.Koul P. A., A. N. Koul, A. Wahid, F. A. Mir   CT in pulmonary hydatid disease : unusual appearances // Chest. − 2006. − V. 118. 
– 6. − P. 1645-1647. 
39.Little J. M., Hollands M. X., Ekberg H. Recurrence of hydatid disease // World J. Surg. − 1998. − V. 12. − 5. – P. 700-704. 
40.Merran S. Hydatid cyst of the liver // Presse Med. − 1997. − V. 26. − 12. − P. 584. 
41.Morris D. Echinococcosis of the liver // Gut. – 1994. – V. 35. − № 11. – P. 1517-1518. 
42.Naaman Y. D., Samarrai A. R., Al-Ani H. R.  Hydatid disease of the heart  // Nippon Kyobu Geka Gakkai Zasshi. − 1998. − V. 
26. − 3. − P. 267-275. 
43.Pandeli C., Koutaba E., Burlea M.  Hepatic hydatid cyst and splenic hydatid surgical treatment with splenic preservation // Rev. 
Ved. Chir. Soc. Med. − 1997. – V. 101. − l-2. – P. 233-235. 
44.Rudwan M. A., Khaffaji S. CT of cerebral hydatid disease // Neuroradiology. − 1988. − V. 30. – 6. – P. 496-499. 
 
 
Дахил олуб:  6.05.2016. 
 
ÇOXSAYLI MİELOMANIN ETİOPATOGENETİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ. 
 
Hüseynov V.T., Nəsrullayeva G. M. 
 
Azərbaycan Tibb Universiteti, Bakı ş. 
 

            
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4. 
16 
Açar  sözlər:  Çoxsaylı  Mieloma;  Monoklonal  İmmunoqlobulinlər;  Plazmatik 
hüceyrələr; B limfositlər.   
Ключевые 
слова: 
Множественная 
Миелома; 
Моноклональные 
иммуноглобулины;  Плазматические клетки;  В лимфоциты. 
Key words: Multiple Myeloma; Monoclonal İmmunoglobulins; Plasma cells; B 
lymfosites. 
 
Epidemiologiya. Multipl Myelom (MM) nisbətən nadir görülən bir bədxassəli 
xəstəlik olmaqla yanaşı qərb dünyasında qan xərçəngləri arasında ikinci yerdədir. 
MM  bütün  hematoloji  bədxassəli  xəstəliklərin  10-15%-ni,  bütün  xərçəng 
xəstəliklərinin isə 1%-ni təşkil edir [1,2,3]. Bütün dünyada hər il təxminən 86000 
yeni xəstə (47000 kişi, 39000 qadın) aşkar edilir [1]. Hər il 63000-dən çox insan 
bu  xəstəlikdən  dünyasını  dəyişirki,  bu  da  xərçəngdən  ölənlərin  0.9-2%-ni  təşkil 
edir.  Xəstələrin  60%-na  diaqnoz  60  yaşın  üzərində  qoyulur,  cəmi  2%  xəstələr  40 
yaşdan  cavandır  [2,3].  MM  riski  yaşla  birlikdə  artar,  kişilərdə  və  Afrikalı 
amerikalılarda  daha  çox  rast  gəlinir  [Cədvəl  1].  Qeyd  etmək  lazımdırki,  digər 
xəstəliklərdə  olduğu  kimi  mielom  xəstəliyı  ilə  əlaqədar  ən  əhatəli  statistik 
məlumatlar  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  aparılmış  elmi  işlərə  əsaslanır  [4,5,6,7,8,9]. 
Azərbaycanda bu sahədə geniş araşdırmalar aparılmamışdır. 
Жядвял  № 1. 
İrqlərə və xalqlara görə çoxsaylı myeloma tutulma nisbəti. 
*Concise Review of the Disease and 
Treatment 
Options 
Multiple 
Myeloma  məqaləsindən  götürül-
müşdür [5]. 
Etiologiya. 
MM-in 
etiologiyası tam aydın deyil. Bunun 
səbəbi  MM-li  xəstələrin  ayrı-ayrı 
ölkələrdə  qismən  sıxlığının  az 
olması və dolayısı ilə yetərli sayda elmi araşdırmaların olmamasıdır. Araşdırmalar 
bəzı faktorların MM-ə tutulma riskini artırdığını göstərmişdir. Bu faktorlardan ən 
vacibləri  aşağıda  göstərilmişdir,  lakin  geyd  etməliyik  ki,  MM-in  yaranmasında 
heçbir faktorun tək başına güclü rol oynadığı təsdiqlənməyib. Bəzı alimlər müxtəlif 
səbəblərdən immun sistemin zəyifləməsinin, bəzi genetik faktorların, piylənmənin, 
xüsusi peşə zərərlərinin, qidalanmanın, zərərli adətlərin (siqaret, alkoqol), kimyəvi 
maddələr  və  şualanmaya  məruz  qalmanın  MM  yaranmasına  təkan  verdiklərini 
qeyd etmişlər [10-29]. 
İmmun  sistem:  Mielom  xəstəliyi  ilə  xroniki  infeksiyalar  və  autoimmun 
xəstəliklər  arasında  əlaqələrin  öyrənilməsi  məqsədi  ilə  bir  çox  elmi  işlər 
aparılmışdır.  Məsələn  bəzi  elmi  işlərdə  allerqik  (bronxial  astma,  ekzema)  və  ya 
yoluxucu  (tuberkulyoz)  xəstəliklərin  MM-in  yaranması  ilə  əlaqəsi  aşkar 
edilməmişdir  [10].  Bundan  fərqli  olaraq,  revmatoid  artrit  və  digər  autoimmun 
xəstəliklərin  mielom  xəstəliyinin  etiologiyasında  rolu  haqqında  bir-birini  təkzib 
edən  məqalələr  vardır  [10,11].  Son  illərdə  QİÇS,  Herpesvirus-8  və  HCV–li  
xəstələrdə MM yaranma riskinin ciddi şəkildə yüksək olduğunu bildirən elmi işlər 
aparılmışdır  [12,13,14].  Onkoloji  xəstəliklərin  əsasən  qocalarda  inkişaf  etməsini 
bəzi  alimlər  qoca  insanlarda  fizioloji  immun  çatışmazlığın  yaranması  ilə 
ə
laqələndirirlər  [15,16].  Beləliklə,  çoxsaylı  mielomanın  yaranmasında  immun 
sistemin iştirakı  hələ də tam aydın deyil və daha dəqiq öyrənilməsini tələb edir. 
Peşə  və  zərərli  maddələr:  Müşahidələr  göstərir  ki,  xam  neft,  dəri  və 
kosmetika  sahələrində  çalışanlarda  MM-ə  tutulma  halları  daha  çoxdur. 
İrq/Xalq 
Çoxsaylı Mieloma tutulma 
ehtimalı 
(100.000 nəfərdə) 
ABŞ 
3-4 
Qara (Afrikamənşəli ABŞ’lı)                             
9.8 
Qafqazmənşəli ABŞ’lı 
4.3     
Ağ (Qərbölkələri)  
  4      
Çin 
<1 

САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
 
 
17 
Herbisidlərlə,  insektisitlərlə,  neft  məhsulları  ilə,  ağır  metallarla,  benzenlə,  plastic 
və  asbest  kimi  materiallarla  sıx  təmas  xəstəlik  riskini  artırır  [17,18].  Kənd 
təsərrüfatında  çalışan,  DDT(dixlor-difenil-trixloretan)    maddəsi  ilə  işləyən 
ə
kinçilərdə  MM  riskinin  yüksək  olduğu  göstərilmişdir  [19,20,21,22].  Siqaret  və 
alkoqol    istifadəsinin  mielom  olma  riskini  artirdığı  haqqında  etibarlı  nəticələr 
alınmamışdır. [18]. 
Qidalanma:  Bir  çox  elmi  işlərdə    meyvə  və  tərəvəzi  daha  çox  istifadə  edən 
insanlarda mielom halları nisbətən az rastlanması bildirilsə də, bunu təkzib edən 
işlər də vardır [23,24]. Qırmızı ət, balıq və digər ət məhsullarının istifadəsi və MM-
in  yaranması  arasında  ciddi  bir  əlaqə  aşkar  edilməmişdir  [23].  Piylənmənin 
mielom  üçün  bir  risk  faktoru  olub-olmadığını  göstərən  fərqli  nəticəli  işlər  vardır 
[18, 24].  
Radiasiya: İonizə radiasiyaya məruz qalan insanlar arasında MM  yaranma 
riskinin yüksək olması haqqında bir-birini təkzib edən çox sayda elmi işlər vardır. 
Atom  bombası  sonrası  yaponiyalılarda  və  yüksək  doza  radioterapiya  alan 
insanlarda  mielom  xəstəliyinə  tutulma  hallarının  artması  təsdiq  olunmuşdur 
[25,26]. Amerikada aparılmış işlər göstərir ki, radioloqlar arasında MM daha çox 
rast gəlir [27]. Çində aparılmış elmi işlərdə isə bir fərq aşkar edilməmişdir [28]. 
Yaş  və  cinsiyyət:  Bu  xəstəliyə  tutulanların  böyük  əksəriyyətinin    65  yaş 
üzərində olması  yaşlanmanın mieloma üçün ən önəmli faktor olduğunu göstərir. 
“Multiple  Myeloma  Research  Foundation”-nin  2013-cü  ildəki  məlumatına  görə 
xəstələrin 96%-i 45 yaşın, %75-i isə 70 yaşın üzərindədir. Kişilərin qadınlara görə 
MM-ə tutulma riski daha yüksəkdir. Bu nisbət təxminən 1.25/1-dir. 
İrq: Amerikan xalqı içində qara irqin (Afrika mənşəli) ağ irqə  görə xəstəliyə 
tutulma  riski  2  qat  artıqdır  [5,6].  Asiya  mənşəli  Amerikalılarda  isə  bu  nisbətən 
aşağıdır.  Çində  yaşayanlar  dünyada  ən  aşağı  MM-a  tutulma  riskinə  sahibdirlər 
[Cədvəl 1]. 
 Monoclonal gammopathy of undetermined significance (MGUS, mahiyyəti 
bilinməyən  monoklonal  qammopatiya)  və  Smoldering  multiple  myeloma  (SMM, 
simptomsuz  mieloma):  Aparılan  araşdırmalar  göstərmişdir  ki,  MGUS-un    MM-a 
keçmə  riski  ildə  1%,  SMM  üçün  isə  10  %  təşkil  edir.  Sağlam  insanlar  arasında 
hətta  mielom  xəstəliyinə  tutulma  riski  yüksək  olduğu  qara  irqdə  bu  ehtimal 
100.000-də  10  nəfərdir.  Bütün  sağlam  insanlar  üçün  MM-a  tutulma  ehtimalı 
100.000-də 4 olaraq qəbul edərsək, MGUS-lu xəstələr 250 qat, SMM-lilər isə 2500 
qat daha yüksək riskə sahibdirlər [29,30]. 
Ailə  və  genetika:  bəzi  araşdırmalar  MM  xəstəsi  olan  ailələrdə  xəstəliyə 
tutulma  riskinin  2-4  dəfə  yüksək  olduğunu  göstərmişdir.  Müxtəlif  çalışmalarda 
gen mutasiyalarının, xüsusilə də interleykin-6 (İL-6) və İL-10 gen polimorfizmləri-
nin MM-lə əlaqəli olabiləcəyi iddia edilir [31,32]. 
Patogenez. Plazmatik hüceyrələr immun sistemin yaranmasında böyük rol 
oynayan  B  limfositlərdən,  onlar  isə  sümük  iliyindəki  limfoid  kök  hüceyrələrdən 
ə
mələ  gəlir.  Sümük  iliyində    pluripotent  kök  hüceyrələrdən  pro-B,  onlardan  isə 
pre-B hüceyrələr əmələ gəlir. Pre-B hüceyrələrində sitoplazmatik µ (İgM ağır zəncir) 
təyin  edilir  [33,34].  Bu  hüceyrələr  yüngül  zəncir  olan  kappa  və  lambda  sintez 
edərək əvvəlcə yetişkin olmayan B hüceyrələrə (yetişməmiş, immature) çevrilir (ilk 
dəfə membranda İgM təyin olunur).  Bu hüceyrələrdə B hüceyrə antigen reseptoru 
(BCR)  əmələ  gəlir  ,  daha  sonra  isə  hüceyrə  membranında  yeni  İgD  reseptoru  və 
tam yetişkin B (yetişmiş, mature) limfositlər yaranır [33,34,35].  

            
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4. 
18 
Şəkil  1.  B-limfositlərin  yetişmə 
mərhələləri. 
B 
limfositlər 
hər 
hansı 
infeksiyaya  (antigen  təsirinə)  məruz 
qaldığında 
dəyişikliyə 
uğrayaraq 
plazmatik  hüceyrələrə  çevrilirlər  və 
anticisimlər  (İg)  sintez  edərək  xəstəlik 
törədicilərinə 
qarşı 
mübarizəyə 
qoşulurlar  [35,36].  B  limfositlər 
tərəfindən  antigenlə  qarşılaşdıqdan 
sonra ilk sintez olunan İgM anticismi 
birincili  immun  cavabda  iştirak  edir. 
Antigenlərlə 
daha 
sonrakı 
qarşılaşmadan  sonra  daha  qüvvətli  ikicili  immun  cavab  yaranır  və  İgG,  İgA,  İgE 
sintez olunurlar. Daha sonra limfa düyünlərinin rüşeym (germinal) mərkəzində B 
limfositlər  klonal  çoxalma,  antigen  seleksiyası,  somatik  hipermutasiya  və  İg 
izotipik  dəyişilmə  rekombinasiyası  mərhələlərini  keçirlər  (affinity  maturation) 
[37,38]. Burada DNT modifikasiyaları (İgH translokasiyası, hiperdiploidiya, siklin 
D  disrequlyasiyası  və.s)  nəticəsində  ilk  premielom  hüceyrələr  olan  yaddaş  B 
hüceyrəsi/plazmablastlar  və  qısa  ömürlü  plazmatik  hüceyrələr  yaranır  [36,39]. 
Məhz bu mərhələdə ilk onkogen təsir yaranır. Beləliklə, B-hüceyrələr əvvəlcə sümük 
iliyində,  sonra  isə  limfoid  toxumaların  germinal  mərkəzində  müəyyən 
differensiasiya  mərhələləri  keçərək,  yenidən  sümük  iliyinə  qayıdırlar  [Şəkil  1]. 
Daha  sonra  plazmablastlar  sümük  iliyinə  yerləşərək  ikinci  onkogen  təsirə  məruz 
qalırlar  və  klonal  mielom  hüceyrələrinə  çevrilirlər  [33,36].  Mielom  hüceyrələri 
CD138+,  CD56+,  CD38+  markerlıyini  daşıyırlar  [34].  Sümük  iliyi  mikro-
ə
hatəsində  mielom  hüceyrəsi  +  stroma  hüceyrəsi  təması  nəticəsində  stroma 
hüceyrələri  ilə  yanaşı  osteoblast  və  ostoklastlar  İL-6  (mielom  böyümə  faktoru), 
TNF-α, İGF-1, VEGF, RANKL kimi sitokinlər sintez edirlər [35,36]. 
 
Şəkil  2.  Plazma  hüceyrələri  ve  sümük 
hüceyrələri  arasındakı  maddələr  müba-
diləsi.  
 
Bunun 
nəticəsində 
mielom 
hüceyrələrinin  İL-1β  sintez  edərək  mielom 
xəstəliyinin 
sürətlənməsində 
iştirak 
etdikləri  ehtimal  edilir.  Sitokinlərin  təsiri 
ilə  osteoblastların  aktivliyinin  azalması, 
osteoklastların  isə  aktivləşməsi  baş  verir 
ki,  bu  da  sümük  rezorbsiyasını  artıraraq 
osteolitik  ocaqların  yaranmasına  gətirib 
çıxarır  [Şəkil  2,3].  Eyni  zamanda  MM-də 
sitokin sekresiyasına bağlı angiogenez akttivləşməsi baş verir [37,40]. 
Mielom  “Mahiyyəti  bilinməyən  monoklonal  qammapatiya”  (MGUS  – 
monoclonal  gammapathy  undeterminated  significance)  kimi  bilinən  mielomönü 
xəstəlikdən  başlayır  [41].  MGUS  zamanı  sümük  iliyində  10%-dən  az  monoklonal 
plazmatik  hüceyrə,  zərdabda  3g/dl-dən  az  monoklonal  protein  olması,  orqan  və 
sümük zədələnməsinin olmaması müşahidə olunur. Hər il 1% hallarda MM-ə 
 

САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
 
 
19 
 
Şəkil 3. Mielom xəstəliyində çoxsaylı sümük zədələnmələri. 
 
keçir.  Bir  çox  araşdırmalar  bütün  mielomlu  xəstələrin  MGUS  mərhələsindən 
keçərək “səssiz mieloma” (SMM, asimptomatik),  sonra isə MM-ə, plazmasitom və 
plazma hüceyrəli leykoza keçdiyini göstərir [41,42]. SMM-li xəstələrdə monoklonal 
protein səviyyəsi 3g/dl-dən, sümük iliyində plazmasitozun 10%-dən yuxarı olması, 
orqan  və  sümük  zədələnməsinin  olmaması  müşahidə  edilir.  SMM  ilk  5  ildə  10%, 
sonrakı  illərdə1-3%  hallarda  MM-ə  keçir  [41,42,43].  Son  illər  mielom  genomu 
araşdırmalarında  bəzi  epigenetik  faktorların,  C-Myc,  K-Ras,  N-Ras  onkogenləri, 
xromosom 13 delesiyası, t(4;14) və  digərlərinin mielomun patogenezində ciddi rol 
oynadıqları  hesab  edilir  [40,44].  FİSH  analizlərində  mielom  klonundakı 
hüceyrələrin  təxminən  yarısında  İg  ağır  zəncir  translokasiyaları  (14q32)  təyin 
edilir. Bu xəstələrdə proqnozun daha pis , Del k17p olanlarda isə plazma hüceyrəli 
leykemiyaya keçmə ehtimalının daha yüksək olması təsdiqlənmişdir [43,44]. Qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  çox  saylı  araşdirmaların  aparılmasına  baxmayaraq,  hələ  də 
mielom  xəstələyinin  yaranmasında  ilk  onkogen  təsirin  mahiyyəti  tam  dəqiq 
öyrənılməmişdir.  
Beləliklə,  müasir  onkologiyanın    vacib  problemlərindən  olan  mielom 
xəstəliyi  bu  günə  kimi  tam  öyrənilməyib.  Bu  multifaktorial xəstəliyin  etiologiyası-
nın  və  patogenezinin,  eləcə  də  xəstəliyin  gedişinə  təsir  edən  faktorların  dərindən 
öyrənilməsi    xəstəliyin  erkən  diaqnostikasına  və  məqsədyönlü  müalicənin  (target 
therapy) aparilmasına, yeni müalicə prinsiplərinnin işlənilməsinə  zəmin yaradır.  
 
ЯДЯБИЙЙАТ - ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES: 
 
1.
 
Morgan GJ, Davies FE, Linet M. Myeloma etiology and epidemiology. //Biomed Pharmacother 2002;56:223-234. 
2.
 
Parkin DM, Bray F, Ferlay J, Pisani P. Global cancer statistics, 2002. cA //Cancer J Clin 2005;55:74-108. 
3.
 
Blade J, Cibeira MT, Fernandez de Larrea C, Rosinol L. Multiple myeloma. //Ann Oncol 2010;21 Suppl 7:313-6. 
 
4.
 
Tricot G, Barlogie B, Van Rhee F. Treatment advances in multiple myeloma. //Br J Haematol 2004;125(1):24-6. 
 
5.
 
Durie  BGM.  Concice  Review  of  the  Disease  and  Treatment  Opttions  Multiple  Myeloma,  published  by  International  Myeloma 
Foundation, 2011/2012 ed. 12650 Riverside Drive Suite 207 North Hollywood.
 
6.
 
Coleman  EA,  Senner  JW,  Edwards  BK.  Does  multiple  myeloma  incidence  vary  by  geographic  area?  //J  Ark  Med  Soc  2008; 
105:89-91. 
7.
 
Alexander  DD,  Mink  PJ,  Adami  HO,  et.  al.,    Multiple  Myeloma:  a  review  of  the  epidemiologic  literature.  Int  J  Cancer  2007; 
120:40-61. 
8.
 
 Howe HL, Wingo PA, Thun MJ, et. al.,  Annual report to the nation on the status of cancer (1973 through 1998), featuring cancers 
with recent increasing trends. //J Natl Cancer Inst 2001;93(11):824-42. 
 
9.
 
Jemal A, Siegel R, Ward E, et. al.,  Cancer statistics 2009. //CA Cancer J Clin 2009;59(4):225-49. 
 
10.
 
Bergström A, Pisani P, Tenet V, et. al.,  Overweight as an avoidable cause of cancer in Europe. //Int J Cancer 2001;91:421-430. 
11.
 
Prior P, Symmons DP, Hawkins CF, et. al.,  . Cancer morbidity in rheumatoid arthritis. //Ann Rheum Dis 1984;43:128-131. 
12.
 
Grulich AE, Wan X, Law MG, et. al.,   Risk of cancer in people with AIDS. AIDS 1999;13:839-843. 
13.
 
Duberg AS, Nordström M, Törner A, et. al.,   Non-Hodgkin’s lymphoma and other nonhepatic malignancies in Swedish patients 
with hepatitis C virus infection. Hepatology 2005;41:652-659.  

            
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4. 
20 
14.
 
Tedeschi R, Kvarnung M, Knekt P, et al. A prospective seroepidemiological study of human herpesvirus-8 infection and the risk 
of multiple myeloma. Br J Cancer 2001;84(1):122-5. 
 
15.
 
Дранник Г.Н., Клиническая иммунология и аллергология. Киев, 2010,
 
16.
 
.Мейл Д, Бростофф Дж.,.Рот Д.Б, Ройт А. Иммунология, Москва, 2007.
  
17.
 
Bergsagel  DE,  Wong  O,  Bergsagel  PL,  et.  al.,    Benzene  and  multiple  myeloma:  appraisal  of  the  scientific  evidence.  //Blood 
1999;94(4):1174-8.  
18.
 

Thompson MA, Kyle RA, Melton LJ et. al.,  Effect of statins, smoking and obesity on progression of monoclonal gammopathy 
of undetermined significance: a case-control study. //Haematologica 2004;89(5):626-8. 
 
19.
 
 Kristensen  P,  Andersen  A,  Irgens  LM,  et.  al.,    Incidence  and  risk  factors  of  cancer  among  men  and  women  in  Norwegian 
agriculture. //Scand J Work Environ Health 1996;22(1):14-12. 
 
20.
 
Cerhan JR, Cantor KP, Williamson K, et. al.,  Cancer mortality among Iowa farmers: recent results, time trends, and lifestyle 
factors (United States). //Cancer Causes Control 1998;9(3):311-9. 

 
21.
 
Khuder SA; Mutgi AB. Meta-analyses of multiple myeloma and farming. //Am J Ind Med 1997;32(5):510-6. 

 
22.
 
 Cocco P, Blair A, Congia P, et. al.,  Long-term health effects of the occupational exposure to DDT. Apreliminary report. Ann N 
Y //Acad Sci 1997;837:246-256.  
23.
 
Tavani A, La Vecchia C, Gallus Set. al.,  Red meat intake and cancer risk: a study in Italy. //Int J Cancer 2000;86(3):425-8.  
24.
 

 Brown LM, Gridley G, Pottern LM, et al. Diet and nutrition as risk factors for multiple myeloma among blacks and whites in 
the United States. //Cancer Causes Control 2001;12(2):117-8.  
25.
 
Shimizu Y, Kato H, Schull WJ. Studies of the mortality of A-bomb survivors. 9. Mortality, 1950-1985: Part 2. Cancer mortality 
based on the recently revised doses (DS86). //Radiat Res 1990;121(2):120-41. 
 
26.
 
Preston  DL,  Kusumi  S,  Tomonaga  M,  et  al.  Cancer  incidence  in  atomic  bomb  survivors.  Part  III.  Leukemia,  lymphoma  and 
multiple myeloma 1950-1987. //Radiat Res 1994;137 Suppl 7:68-29. 

 
27.
 
Lewis EB. Leukemia, multiple myeloma and aplastic anemia in American radiologists. Science 1963;142:1492-1494. 
28.
 
Wang JX,Inskip PD, Boice JD Jr, et. al.,   Cancer incidence among medical diagnostic X-ray workers in China, 1950 to1985. 
//Int J Cancer 1990;45:889-895.  
29.
 
Weiss  BM,  Abadie  J,  Verma  P,  et.  al.,    A  monoclonal  gammopaty  precedes  multiple  myeloma  in  most  patients.  //Blood 
2009;113:5418-5422. 
30.
 
Korde N, Kristtinson S, Landgren O. Monoclonal gammopathy of undertermined significance (MGUS) and smoldering multiple 
myeloma (SMM): novel biological insights and development of early treatment strategies. //Blood 2011;117:5573-5581. 
31.
 
Jain  M,  Ascensao  J,  Schechter  GP.  Familial  myeloma  and  monoclonal  gammopathy:  a  report  of  eight  African  American 
families. //Am J Hematol 2009;84(1):34-8. 
 
32.
 
Landgren O, Kristinsson SY, Goldin LR, et al. Risk of plasma cell and lymphoproliferative disorders among 14621 first-degree 
relatives of 4458 patients with monoclonal gammopathy of undetermined significance in Sweden. //Blood 2009;114(4):791-5. 
 
33.
 
Alberts  B,  Johnson  A,  Lewis  J,  raff  B  Cells  and  Antibudies  1551-1561,  The  Generation  of  Antibody  Diversity  1562-1568, 
Chapter 25, Molecular Biology of the Cell, Fifth Edition, New York, Garland Science Taylor & Francis Group (2008). 
34.
 
Sezer O, Heider U, Zavrski I, Possinger K. Differentiation of monoclonal gammopaty of undetermined significance and multiple 
myeloma using flow sytometric characteristics of plasma cells. //Hematologica 2001:86:837-843. 
35.
 
Bergsagel  PL,  Kuehl  WM.  Molecular  pathogenesis  and  consequent  classification  of  multiple  myeloma.  //J  Clin  Oncol  2005; 
23:6333-6338.

 
36.
 
Perez-Anders M, Paiva B, Nieto WG, et al; Primary Health Care Group of Salamanca for the Study of MBL. Human pripherial 
blood B-cell compartments: a crossroad in B-cell traffic. //Cytometry B Clin Cytom 2010;78 Suppl 1:S47-60. 
37.
 
Hideshima  T,  Bergsagel  PL,  Kuehl  WM,  Anderson  KC.  Advances  in  biology  of  multiple  myeloma:  clinical  applications. 
//Blood 2004;104(3):607-11. 
 
38.
 
Gonzalez D,  van der Burg M,  Garcia-Sanz R,  et. al.,  Immunoglobulin gene rearrangements and  the pathogenesis of  multiple 
myeloma. //Blood 2007;110:3112-3121. 
39.
 
Wong KY, Huang X, Chim CS. DNA  methylation of microRNA genes in multiple myeloma. //Carcinogenesis 2012;33:1629-
1638. 
40.
 
Magrangeas F, Lode L, Wuilleme S, et. al.,  Genetic heterogeneity in multiple myeloma. //Leukemia 2005;19(2):191-4. 
 
41.
 
Rajkumar SV, Kyle RA, Buadi FK. Advances in the diagnosis, classification, risk stratification and management of monoclonal 
gammopaty  of  undetermined  significance:  implications  for  recategorizing  disease  entities  the  presence  of  evolving  scientific 
evidence. //Mayo Clin Proc 2010;85:945-948. 
42.
 
Lust  JA,  Donovan  KA,  Greipp  PR.  Monoclonal  gammopathies  of  undetermined  significance:  the  transition  from  MGUS  to 
myeloma. In Multiple Myeloma and Related disorders. Gharton G, Durie BGM, Samson DM. Pp 396-78. Arnold, London, 2004. 
43.
 
Rajkumar  SV.  Preventive  strategies  in  monoclonal  gammopaty  of  undetermined  significance  and  smoldering  myeloma. 
(commentary). //Am J Hematol 2012;87:453-454.
  
44.
 
Lode  L,  Eveillard  M,  Trichet  V  et  al.  Mutations  in  TP53  are  exclusively  associated  with  del(17p)  in  multiple  myeloma. 
Haematologica 2010;95:1973-1976. 
 
 
Дахил олуб:  29.03.2016. 
 
 
 

САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
 
 
21 
QARACİYƏR XƏRÇƏNGİ VƏ MÜALİCƏ MƏQSƏDİLƏ QARACİYƏR 
VƏ QEYRİ-QARACİYƏR MƏNŞƏLİ KÖK HÜCEYRƏLƏRLƏ 
APARILAN İN VİVO VƏ İN VİTRO TƏTQİQATLAR 
 
İsayev O.R. 
 
Azərbaycan Tibb Universiteti Elmi Tətqiqat Mərkəzi 
 
Açar  sözlər:  qaraciyər  xərçəngi,  hepatosellülyar  karsinoma,  kök  hüceyrələr, 
in vivo və in vitro tətqiqatlar, transplantasiya 
 
Dünya  üzərində  ildən-ilə  xərçəngli  xəstələrin  sayı  artmaqdadır.  Hər  il 
təqribən 10,9 milyon xərçəngə tutulma halı və 6,7 milyon xərçəng səbəbindən ölüm 
halı  qeydə  alınır.  Ən  çox  diaqnoz  olunan  xərçəng  növlərinə  ağciyərlərin,  süd 
vəzisinin  və  kolorektal  xərçəng  aid  olunur.  Xərçəng  səbəbindən  ölüm  sayına  görə 
isə  ağciyər,  mədə  və  qaraciyər  xərçəngi  liderlik  edir.  Qaraciyər  xərçəngi  özlüyündə 
hər  il  təqribən  749.000  yeni  tutulma  halı  ilə  bütün  xərçəng  tipləri  arasında  6-cı 
yeri  tutur.  Qaraciyər  xərçəngi  səbəbindən  olan  ölüm  hallarının  sayı  isə  il  ərzində 
təqribən 692.000 nəfərə çataraq, xərçəng səbəbindən bütün ölüm hallarının 7%-ni 
təşkil edir (1).  
Hepatosellülyar  karsinoma  bütün  ilkin  qaraciyər  şişlərinin  90%-ni  təşkil 
edir və müasir biotibb elmi qarşısında duran ən böyük problemlərdən biri olaraq 
öz  aktuallığını  qoruyur.  İlkin  qaraciyər  xərçəngini  bir  neçə  histoloji  fərqli  növlərə 
bölmək  olar.  Bunlara  əsasən  hepatosellülyar  karsinoma,  xolangiokarsinoma, 
hepatoblastoma  və  hemangiomalar  aid  edilir  (2).    Hepatosellülyar  karsinomanın 
yayılma  tezliyi  çox  sürətlə  inkişaf  edir.  Bu  məsələdə  yaş  və  cins  faktoru  xüsusi 
qeyd edilməlidir. Belə ki, Çin və Afrikanın qaradərili xalqları arasında bu xəstəliyə 
tutulma yaşı Yaponiyaya nəzərən çox aşağıdır. Yaponiyada bu rəqəm 70-79 yaşdır. 
Bundan  əlavə  kişilərin  bu  xəstəliyə  tutulma  tezliyi  qadınlara  nisbətdə  2.4  dəfə 
çoxdur  (1,3,4).  Bu  tendensiya  özünü  xərçəng  növünün  yayılma  arealında  da 
diqqəti  cəlb  edir.  Maraqlıdır  ki,  bu  xəstəlik  ən  çox  Şərqi  Asiyada,  Afrika  və 
Melaneziyada  yayılmışdır  və  dünyada  bu  xəstəliyə  tutulma  hallarının  85%-i  bu 
ə
razilərdə  müşahidə  olunur  (1).  Avropaya  nəzər  yetirsək  bu  rəqəmlər 
nəzərəçarpacaq  dərəcədə  azdır.  Amma  Avropa  daxilində  də  fərqlər  özünü 
göstərməkdədir.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  bu  xəstəliyə  tutulma  sayı  cənubi 
Avropada  Avropanın  digər  regionlara  nəzərən  daha  çoxdur  (5).  Ümumilikdə 
götürdükdə  illər  keçdikcə  hepatosellülyar  karsinomalı  xəstələrin  sayı  və  bu 
səbəbdən ölüm halları getdikcə artmaqdadır. Belə proqnoz olunur ki, əgər 2008-ci 
ildə Avropada hepatosellülyar karsinomaya yeni tutulma halı  21.000 və ABŞ-da 
bu rəqəm 18.400 idisə, 2020-ci ildə bu rəqəm artıq uyğun olaraq 48.000 və 27.000 
olacaqdır  (1).  Maraqlı  bir  faktı  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ABŞ-da  1990-2004-cü 
illərdə  hepatosellülyar  karsinomaya  tutulma  halı  40%  artsa  da,  bu  xəstəlikdən 
ölüm halları 18% azalmışdır (6).  
Hepatosellülyar  karsinomanın  risk  faktorlarına  əsasən  xroniki  virus 
hepatitləri, alkoqol və aflotoksinin təsiri  aid edilir. Bu risk faktorları ümumi risk 
faktorlarının  80%-ni  təşkil  edir.  Afrika  və  Asiya  ölkələrində  əsas  risk  faktoru  
Hepatit  B  virusu  (60%)  hesab  olunur.  İnkişaf  etmiş  qərb  dünyasında  isə  əksinə 
olaraq  Hepatit  C  virusu  əsas  risk  faktoru  hesab  olunur.  Hepatit  B  virusu  qərb 
ölkələrində  risk  faktoru  kimi  yalnız  20%  təşkil  edir  (7).  Dünya  üzərində 
ümumilikdə  Hepatit  B  virusu  risk  faktorları  arasında  ortalama  54%  təşkil  edir, 
hansı  ki  rəqəmlərlə  bu  virus  dünya  üzərində  400  milyon  insanda  aşkar 
olunmuşdur.  Hepatosellülyar  karsinomanın  risk  faktorları  arasında  31%-lə 

            
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4. 
22 
növbəti  yeri  Hepatit  C  virusu  tutur.  Dünyada  Hepatit  C-yə  yoluxma  sayı  170 
milyon  nəfərdir.  Sirroz  hepatosellülyar  karsinoma  zamanı  önəmli  risk  faktoru 
sayılır.  Ümumilikdə  hər  3  sirrozlu  xəstədən  birində  hepatosellülyar  karsinoma 
inkişaf edir (8). Müəyyən olunmuşdur ki, Hepatit B virusu antigen seropozitivliyi, 
yüksək  virus  yükü  və  genotip  C  hepatosellülyar  karsinomanın  inkişafının 
proqnozlaşdırılması  üçün  kriteriya  sayıla  bilər.  Son  zamanlar  Hepatit  B  genotip 
1B zamanı hepatosellülyar karsinomaın inkişaf riski yüksək hesab olunur (9,10). 
Risk faktorları kimi pylənmə, diabet və qaraciyər piylənməsini də qeyd etmək olar 
(11,12).    
Qaraciyər  xərçənginin  müalicəsində  ən  optimal  vasitə  sayılan  cərrahi 
müdaxilə  olsa  da,  lakin  cərrahi  müdaxilədən  sonra  residiv  və  ya  metastaz  vermə 
ehtimalı çox yüksək sayılır. Cərrahi müdaxilədən 5 il sonra sağqalma faizi yalnız 
30-40% kimi qiymətləndirilir (13). Cərrahi müdaxilələrə qaraciyərin zədələnmiş pay 
və  ya  seqmentlərin  rezeksiyası  aid  olunur.  Bundan  başqa,  kateterlə  damardaxili 
müalicə üsulları, termodestruksiya və kriodestruksiya kimi lokal ablasiya üsulları 
da  operabel  xəstələrə  tətbiq  oluna  bilər  (14).  Qaraciyər  xərçəngi  zamanı  tətbiq 
olunan  kimyəvi  terapiayaya  ən  uğurlu  misal  kimi  sorafenibi  göstərmək  olar. 
Sorafenib ABŞ-da qaraciyər xərçəngi üçün qəbul olunan yeganə dərman maddəsi 
sayılır.  Lakin  bu  dərman  maddəsi  də  xəstələrin  sağqalma  müddətinə 
nəzərəçarpacaq  təsir  göstərmədiyinə  görə  hal-hazırda  qaraciyər  xərçəngi  zamanı 
kimyəvi terapiyanın effektivliyi çox aşağı sayılır (15). 
Müasir  dövrdə  bütün  dünyada  kliniki  və  labarator  araşdırmaların  əsas 
istiqaməti  qaraciyər  xərçəngi  zamanı  alternativ  müalicə  metodlarının 
öyrənilməsidir.  Alternativ  müalicə  metodları  arasında  ən  diqqəti  cəlb  edəni  geniş 
imkanlara  malik  kök  hüceyrələrin  qaraciyərə  transplantasiyasıdır.  Bu  yolla 
qaraciyər  toxuması  proliferasiya  olunma  və  öz  funksiyalarını  bərpa  etmək 
qabiliyyəti əldə edir.    
Qaraciyər  orqanizmdə  regenerasiya  qabiliyyəti  olan  yeganə  orqan  sayılır. 
Hətta  qaraciyərin  70%-nin  rezeksiyasından  sonra  belə  hepatosit,  xolangiosit  və 
makrofaq,  endotel  hüceyrələri  kimi  digər  qaraciyər  hüceyrələrinin  proliferasiyası 
hesabına  qaraciyər  regenerasiya  oluna  bilər  (16).  Kök  hüceyrələr  və  sümük  iliyi 
hüceyrələri  regenerasiya  prosesində  aktiv  iştirak  edirlər.  Kök  hüceyrələrin 
hepatositlərə  və  xolangiositlərə  differensasiya  etmək  qabiliyyətinə  malik 
olduqlarına  görə  onların  bu  prosesdə  rolu  çox  vacibdir  (17). Məlumat  üçün  qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  bugunə  qədər  bir  sıra  kök  heceyrə  tipləri  sağlam  və  xəstə 
qaraciyər  toxumasından  izolə  edilmişdir.  Bu  siyahıya  insanla  yanaşı  gəmiricilər, 
itlər,  donuzlar  və  meymun  orqanizmləri  də  aid  edilir.  Axırıncı  araşdırmaların 
birində  insan  qaraciyəri  kök  hüceyrələrinin  siçanlarda  qaraciyər  parenximasının 
inkişafına təkan verdiyi görülmüşdür (18). Qaraciyərdə mövcud olan kök hüceyrə 
tipləri  arasında  ən  yaxşı  öyrəniləni  qaraciyərin  progenitor  kök  hüceyrələridir.  Bu 
hüceyrələr həm sağlam, həm də hepatosellülyar nekrozlu, xroniki virus hepatitli və 
xroniki  qaraciyər  xəstəlikləri  olan  orqanizmlərdən  əldə  edilmişdir  (19).  Normal 
qaraciyərdə  bu  hüceyrələr  öd  axarında  yerləşir  (Herinq  kanalı).  Gəmiricilərdə  bu 
hüceyrələrin nüvəsi oval formada olduğundan oval hüceyrələr adlandırılırlar (20). 
Oval hüceyrələr xəstə orqanizmdə hepatositlər artıq bölünmə qabiliyyətini itirdikdə 
proliferasiya edirlər. Bu xəstəlikərə alkoqola bağlı qaraciyər xəstəlikləri və Hepatit C 
virusunu aid etmək olar (21). Liu və kolleqalarının tətqiqatları bu sahədə maraqlı 
nəticələr  vermişdir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  xəstə  siçovulların  qaraciyərindən  izolə 
edilmiş  epiteli  mənşəli  progenitor  hüceyrələr  kulturada  bölünüb-çoxalmağa  və 
spesifik markerlər ekspressiya etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Mülahizə olunur ki, 
bu hüceyrələr zədələnmiş toxumalarda epitelial-mezenximal keçid həyata keçirərək 

САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
 
 
23 
hepatosit  və  ya  xolangiositlərə  çevrilirlər.  Bu  proses  bir  sıra  insan  xəstəliklərində 
müşahidə olunmuşdur (22). 
Yuxarıda qeyd edilən qaraciyər mənşəli kök hüceyrələrlə yanaşı orqanizmdə 
qeyri-qaraciyər mənşəli hüceyrələrində hepatositəbənzər hüceyrələrə differensasiya 
etmək  qabiliyyəti  aparılan  araşdırmalar  vasitəsilə  müəyyən  edilmişdir.  Aşağıdaki 
paraqraflarda bu mənbələr və aparılan araşdırmalar müzakirə olunacaqdır: 
Sümük iliyindən alınmış kök hüceyrələr  
Mezenximal  kök  hüceyrələr  multipotent  olub,  sümük  iliyi  aspiratından 
alınır.  Bu  hüceyrələr  kulturada  birbaşa  olaraq  çoxaldıla  bilər  və  qaraciyər 
hüceyrələri  də  daxil  olmaqla  bir  sıra  hüceyrə  tiplərinə  başlanğıc  vermək 
qabiliyyətinə  malikdirlər  (23).  Labarator  şəraitdə  differensasiya  olunan  bu 
hüceyrələr hepatosit markerləri sekresiya etmək, hepatositlərə spesifik biokimyəvi 
aktiv maddələrdən olan albumin sekresiyası və qlikogen saxlanılması funksiyaları 
həyata  keçirirlər  (24).  Sümük  iliyindən  alınmış  bu  hüceyrələr  transplantasiya 
olunduqda  orqanizmin  yetkin  hepatositlərinin  genetik  xüsusuiyyətlərinə 
uyğunlaşırlar  və  antiapoptoz-promitotik  faktorlar  sintez  edərək  qaraciyəri 
qoruyurlar (25). Bu haqda Lagasse və kolleqaları öz araşdırmalarında qeyd edərək 
bildirmişlər  ki,  mezenximal  kök  hüceyrələri  in  vivo  şəraitdə  hepatositlərə 
differensasiya  etmək  qabiliyyətinə  malikdirlər.  Bundan  başqa  qeyd  olunmuşdur 
ki,  transplantasiya  olunan  mezenximal  kök  hüceyrələri  hepatit  B  virusuna 
yoluxdurulmuş  siçanlarda  qaraciyər  funksiyalarını  bərpa  edirlər  (26).  Sümük 
iliyindən  alınan  digər  bir  tip  hüceyrələrdə  hematopoetik  kök  hüceyrələridir.  Bu 
hüceyrələrdə  öz  növbəsində  in  vitro  və  in  vivo  şəraitdə  qaraciyər  hüceyrələrinə 
deifferensasiya  etmək  potensialına  malikdirlər  və  qaraciyər  regenerasiyasında 
iştirak  edə  bilərlər  (27).  Siçovullarda  aparılmış  araşdırmalar  göstərmişdir  ki, 
mezenximal kök hüceyrələrin hemotopoetik kök hüceyrələrə nəzərən hepatositlərə 
differensasiya etmək qabilliyyəti daha yüksəkdir (28).  
Embrionik kök hüceyrələr 
Embrionik  kök  hüceyrələr  embrionun  blastosit  adlandırılan  erkən 
mərhələsindən  alınır  (29).  Bu  hüceyrələr  pluripotent  olurlar  və  hüceyrə 
kulturasında uzun müddət öz çoxalma qabiliyyətlərini itimədən kultivasiya oluna 
bilərlər. Keçmiş illərdə aparılan təcrübələr siçan embrionundan alınan hüceyrələrin 
hepatositlərə differensasiya etmək qabiliyyəti olduğu artıq dərc edilmişdir (30). Son 
illər  aparılan  təcrübələr  göstərmişdir  ki,  insan  embrionik  kök  hüceyrələridə  öz 
növbəsində  qaraciyər  hüceyrələrinə  differensasiya  olunmaq  qabiliyyətinə 
malikdirlər.  Bu  təcrübələrə  nümunə  kimi  Hay  və  kolleqalarının  apardığı 
araşdırmaları göstərmək olar. Müəyyən olunmuşdur ki, xüsusi şəraitdə yetişdirilən 
insan  embrionik  kök  hüceyrələri  hepatositəbənzər  hüceyrələrə  differensasiya 
olunmuşlar  (31).  Lakin  yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi  sümük  iliyindən  alınmış  kök 
hüceyrələrdən  fərqli  olaraq  etik  prinsiplərlə  əlaqədar  embrionik  kök  hüceyrələrlə 
aparılan tətqiqatların sayı çox məhduddur.  
Göbək ciyəsi və ciftdən alınan kök hüceyrələr 
Göbək  ciyəsi  qanı  özündə  bir  sıra  pluripotent  hüceyrələr  populyasiyasını 
cəmləşdirir.  Bu  populyasiyaların  hər  biri  qaraciyərin  regenerasiyasında  hepatosit 
mənbəyi kimi iştirak edə bilərlər. Misal olaraq, göbək ciyəsi qanından əldə edilmiş 
mezenximal  stromal  hüceyrələr  xüsusi  şəraitdə  hüceyrə  kulturasında 
hepatositəbənzər hüceyrələrə differensasiya edə bilirlər (32). Bu hüceyrələr həm də 
CK-18,  AFP  və  albumin  kimi  spesifik  maddə  və  markerlərin  ekspressiya  etmək 
qabiliyyətinə  malik  olurlar.  Digər  bir  təcrübədə  göbək  ciyəsi  qanından  alınan 
insanın  mononuklear  hüceyrələri  xəstə  siçovul  və  ya  karbon  tetraxloridlə 
zədələnmiş  siçan  qaraciyərinə  köçürüldükdə  hepatositlərə  differensasiya  etdikləri 
müşahidə olunmuşdur (33).    

            
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4. 
24 
Ciftdən alınmış kök hüceyrələr digər bir potensial hepatosit mənbəyi hesab 
oluna  bilər.  Hüceyrə  kulturasında  bu  hüceyrələr  20  müxtəlif  populyasiyaya 
differensasiya  oluna  bilərlər  (34).  Chien  və  kolleqalarının  apardığı  təcrübələr 
nəticəsində  müəyyən  edilmişdir  ki,  ciftdən  alınan  kök  hüceyrələr  hepatositlərə 
differensasiya  edə  bilirlər  (35).  Embrionik  kök  hüceyrələrlə  müqayisədə  ciftdən  və 
göbək ciyəsindən kök hüceyrələrin alınmasımda heç bir etik məhdudiyyət yoxdur, 
çünki bu proses nə ana, nə də körpənin həyatına risk təşkil etmir.  
İnduksiya olunmuş pluripotent kök hüceyrələr 
Bu  hüceyrələr  epigenetik  proqramlaşdırma  vasitəsilə  əldə  olunan  hüceyrə 
tipləridir.  İlk  dəfə  bu  prosesi  Yamanaka  və  Takakashi  siçan  fibroblastlarında 
retrovirus  vasitəsilə  4  transkripsiya  faktorunu  stimulə  edərək  (Oct3/4,  Sox2,  c-
Myc,  Klf4)  nümayiş  etdirmişlər  (36).  Daha  sonralar  Yamanaka  və  Yu  öz 
tətqiqatlarında  siçan  və  insan  somatik  hüceyrələrindən  alınmış  induksiya 
olunmuş  pluripotent  hüceyrələri  nümayiş  etdirmişlər  (37).  Son  tətqiqatlardan 
birində  Si-Tayeb  və  Song  insan  embrionik  kök  hüceyrələrindən  alınan  induksiya 
olunmuş  pluripotent  hüceyrələr  vasutəsilə  hepatositəbənzər  hüceyrələr  əldə 
etmişlər  (38).  Aoi  və  kolleqaları  siçan  qaraciyərindən  pluripotent  hüceyrələr  əldə 
etmiş  və  bu  hüceyrələrdə  yuxarıda  qeyd  olunan  4  transkripsiya  faktorunu 
ekspressiya  etməklə  siçan  hepatositlərində  induksiya  olunmuş  pluripotent 
hüceyrələr  almışlar  (39).  Bütün  bu  araşdırmalar  göstərir  ki,  hepatositlər  və  digər 
qaraciyər hüceyrələri kök hüceyrələr alınması məqsədilə proqlamlaşdırıla bilər. 
Endotelial progenitor hüceyrələr 
Bu  hüceyrələr  qan  damarlarını  əmələ  gətirən  endotel  hüceyrələrinə 
differensasiya  etmək  qabiliyyətinə  malik  hüceyrələrdir.  İlk  dəfə  bu  hüceyrələr 
sümük  iliyinin  CD34+  periferik  mononuklear  qan  hüceyrələrindən  izolə 
olunmuşdur  (40).  Sümük  iliyindən  başqa  bu  hüceyrələr  qan  damarlarının 
divarlarından izolə edilmişdir (41). Endotelial progenitor hüceyrələrin hepatositlərə 
differensasiya etmək qabiliyyəti haqda məlumat artıq dərc edilmişdir (42). 
Digər mənbələr 
Piy  toxuması  özündə  mezenximal  kök  hüceyrələr  cəmləşdirmişdir  ki, 
xüsusi  şəraitdə  bu  hüceyrələr  hepatositəbənzər  hüceyrələrə  differensasiya  edə 
bilirlər. Son illərdə aparılan tətqiqatlar göstərmişdir ki, transplantasiyadan sonra 
bu  hüceyrələr  siçan  qaraciyərinin  parenximasına  daxil  olmuşlar  və  spesifik 
markerlər ekspressiya etmişlər (43). İkeda və kolleqalarının dərc etdiyi materialda 
piy  toxumasından  əldə  edilən  progenitor  hüceyrələrin  gəmiricilərdə  karbon 
tetraxloridlə  törədilmiş  qaraciyər  zədələnmələri  zamanı  qaraciyər  fibrozunun 
qarşısının  alınmasına  və  qaraciyərin  funksiyalarının  bərpa  edilməsinə  kömək  ola 
biləcəyi  haqda  məlumat  çap  olunmuşdur  (44).  Artıq  son  illərdə  sağlam  siçovul 
qaraciyərindən  progenitor  hüceyrələr  əldə  edilmişdir  (45).  Bu  mənbələr  siayhısına 
həmçinin amniotik epiteli hüceyrələrini və çox kiçik embrionabənzər hüceyrələri də 
aid etmək olar (46).     
 
ƏDƏBİYYAT-ЛИТЕРАТУРА-REFERENCES 
 
1.Blum HE. Hepatocellular carcinoma: Therapy and prevention. //World J Gastroenterol. 2005;11:7391–7400. 
2.Bruix  J,  Sherman  M,  Llovet  JM,  et  al.  EASL  Panel  of  Experts  on  HCC.  Clinical  management  of  hepatocellular  carcinoma. 
Conclusions  of  the  Barcelona-2000  EASL  conference.  European  Association  for  the  Study  of  the  Liver.  //J  Hepatol  2001;35:421–
430. 
3.Aravalli RN, Steer CJ, Cressman ENK. Molecular mechanisms of hepatocellular carcinoma. //Hepatology. 2008;48:2047–2063. 
4.El-Serag  H,  Rudolph  KL.  Hepatocellular  carcinoma:  Epidemiology  and  molecular  carcinogenesis.  //Gastroenterology. 
2007;132:2557–2576. 
5.Piscaglia F, Bolondi L. Recent advances in the diagnosis of hepatocellular carcinoma. //Hepatol Res. 2007;37:S178–S192. 
6.Aravalli RN, Cressman ENK. Molecular signaling in hepatocellular carcinoma. //Cancer Chemother Rev. 2009;4:157–164. 
7.Farazi PA, DePinho RA. Hepatocellular carcinoma pathogenesis: From genes to environment. //Nat Rev Cancer. 2006;6:674–687. 

САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
 
 
25 
8.Thomas  M,  O’Beirne  JP,  Furuse  J,  et.  al.,    Systemic  therapy  for  hepatocellular  carcinoma:  Cytotoxic  chemotherapy,  targeted 
therapy and immunotherapy. //Ann Surg Oncol. 2008;15:1008–1014. 
9.Hirata M, Amano K, Miyashita A, et. al.,  Establishment and characterization of hepatic stem-like cell lines from normal adult rat 
liver. //J Biochem. 2009;145:51–58. 
10.Sahin  MB,  Schwartz  RE,  Buckley  SM,  et  al.  Isolation  and  characterization  of  a  novel  population  of  progenitor  cells  from 
unmanipulated rat liver. //Liver Transpl. 2008;14:333–345. 
11.Nowak  G,  Ericzon  BG,  Nava  S,  et  al.  Identification  of  expandable  human  hepatic  progenitors  which  differentiate  into  mature 
hepatic cells in vivo. //Gut. 2005;54:972–979. 
12.Ma  S,  Chan  KW,  Hu  L,  et  al.  Identification  and  characterization  of  tumorigenic  liver  cancer  stem/progenitor  cells. 
//Gastroenterology. 2007;132:2542–2556. 
13.National  Cancer  Institute.  PDQ_  levels  of  evidence  for  adult  and  pediatric  cancer  treatment  studies.  Bethesda,  MD:  National 
Cancer 
Institute. 
Date 
last 
modified 
26/August/2010.