Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

YAŞDAN GİLEY ƏDƏBİ SALNAMƏDƏ
İnsanoğlunun 40 yaşdan sonra yorğunluqla müdrikliyin bir-birinə uymadığını hiss etdiyi üçün qocalıq deyilən bir məfhuma dərin fəlsəfi məna verərək, bu pəncərədən dünyaya baxıb qüs­sələndiyi bir həqiqətdir.

Böyük söz sərrafları, müdrik insanlar, filosoflar həsədlə, qarışıq bir arzu ilə gəncliyin möcüzəsinin əlçatmaz bir zirvədə qaldığını görür, bəzən həsədlə, bəzən də müdrikliklə bu zir­və­nin fəth edilməyəcəyini dərk edən fəlsəfi düşüncələrə gəlirlər. Qə­ləm əhli isə bu düşüncəsini misralara tökərək bədiiləşdirir.

İstər folklorda, istərsə də yazılı ədəbiyyatda “yaşlanma”, “qocalma”, “ixtiyar” məfhumuna dərin fəlsəfi anlam veril­mişdir.

Bir xalq bayatısında

Mən aşıq qar altıdı,

Bu yerlər qar altıdı.

Can uçub, cəsəd qalıb

Baxıram, qaraltıdı.

İgid Koroğlu da:
Titrəyir əllərim, tor görür gözüm.

Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi? – deyir.

Böyük Nizami Gəncəvi qocalığı qərib bir axşama bənzədir:
Gənclik nurlu səhərdir, qocalıq qərib axşam,

Biri parlaq günəşdi, biri öləziyən şam.

Başqa bir şeirində isə:
Cavanlığı yola saldım nə gəzirsən? – soruşsan,

Belim əyri, cavanlığı axtarıram hər zaman.

…İtən gənclik soraqilə qocalar yer süründükcə,

Büküldü bel, bu mümkünmü ömür daim cavan keçsin?

– deyərək qocalmanın insanoğlunun yaşlanması ilə bağlı ya­ratdığı mənzərənin bədii tablosunu çəkir.

Bəşəri narahatçılıq olan qocalmadan təşvişə düşmək dü­şün­cəsini Xaqani Şirvani:

Gənclik bir qızıldır, ömrün əlindən,

Düşərək torpağa yox oldu birdən.

Tapmaq həvəsiylə həmin qızılı,

Torpağı yuyuram göz yaşımla mən –

şəklində poetikləşdirmişdir.

Şərqin müdrik nəsihət kitablarından olan “Qabusnamə”də “Qocalıq və cavanlıq qaydaları” haqqında deyilir: “Qocalıq elə bir xəstəlikdir ki, heç kəs onu yoxlamağa gəlməz, elə bir dərd­dir ki, ölümdən başqa heç bir həkim onu sağalda bilməz… Hər xəs­təlikdə yaxşılaşmaq ümidi var, qocalıqdan başqa” (“Qabus­na­mə”, Bakı, 1963, səh. 76).

Kitabın eyni fəslində ifadə edilən bir nəsihət də yenə qo­ca­lıqda insanın ehtiyatlı olmağı haqqında nəsihətdir: “Qo­calıqda səfərə çıxmaq yaxşı iş deyildir, xüsusilə yoxsul üçün. Çünki həm qocalıq düşməndir, həm yoxsulluq. İki düşmənlə yola çıx­maq isə ağıllı adama yaraşmaz” (yenə orada, səh.78).

Başdan ayağa qədər həyati məsələlərə, yaşayış nor­ma­larına həsr edilmiş bu kitabda “saç-saqqalına çəkilmiş ağ xət­lərin ölüm fərmanı” olduğunu dərk edən müdrik bir ata oğluna nəsihət edir ki, “Beş şey insana üz verdikdə dərhal onun si­ma­sını dəyişdirər: biri gözlənilməyən şadlıq, biri qəflətən baş ver­miş bədbəxtlik, biri qəzəb, biri yuxu, biri sərxoşluqdur. Altıncı qocalıqdır. İnsan qocaldıqda onun siması dəyişilər, amma bu başqa növ dəyiş­mə­dir” (yenə orada, səh. 100).

Yenə “Qabusnamə”də aşağıdakı fikir də diqqətçəkicidir: “Bir qoca kişi demişdir ki, cavanlığımda yaman fikir çəkirdim ki, heyf, qocalığımda gözəllər məni sevməyəcəklər. İndi qocal­mışam, mən özüm onları istəmirəm” (səh. 73).

Göründüyü kimi, çarəsiz bir axşam olan qocalıqdan təş­vişə düşmək insana məxsus bir narahatçılıqdır.

Bu narahatçılığı Saib Təbrizi aşağıdakı şəkildə poetikləş­dirir:
Qocalıq gəldi, bu da özgə aləm oldu,

Əyilən qamətimiz körpü kimi xəm oldu.

İstədi göz yaşımız laləni sirab eləsin,

Göz yaşı sel ki deyil, adicə şəbnəm oldu.

M.P.Vidadi:

Puç olsun qocalıq gördün ki, necə,

Bir pulca xublara gəlməzmiş vecə.
Qasım bəy Zakir:

Ah kim, aldı mənim əqlü-kamalım qocalıq,

Eylədi misli xəzan çöhreyi-alım qocalıq.
Heyran xanım:

Ox tək yaydan çıxdı ömrümün varı,

Başıma yığıbdır qocalıq qarı.

M.Ə.Sabir:

Əfsus qocaldım, ağacım düşdü əlimdən,

səd heyf cavanlıq.

B.Vahabzadə:

Cavanlıqda –

Əllər uzun, dillər qısa,

Qocalıqda –

Dillər uzun, əllər qısa.

Cavanlıqda –

Günlər qısa, illər uzun,

Qocalıqda –

Günlər uzun, illər qısa –

deyərək cavanlıq-qocalıq məfhumunu fəlsəfi şəkildə məna­lan­dırırlar.

Aşıq Alının:
Axtarıb tapdı məni,

Bilmirəm hardan qocalıq.

Ağlımı aldı əlimdən,

Huşumu sərdən qocalıq.

Müxtəsər qoydu məni,

Xeyirdən-şərdən qocalıq –

deyərək ömrünün qüruba yaxınlaşmasının ilk səbəbini qoca­lıq­da görməsi onu göstərir ki, söz sərraflarını yaşlanma, qocalma dü­şüncəsi az məşğul etməmişdir. Onlar insan oğlunun yaş­lan­ması ilə bağlı yaratdığı duyğu və düşüncələrini bədiiləş­dir­miş­lər.

Yunan filosofu Aristoteldən soruşurlar ki, ağıl qüvvəti ha­ra­dan alır? Cavab verir ki, hamı qüvvəti yeməkdən alır. Ağılın yeməyi isə hikmətdir.

Hikmət sahibləri də qocalığa çox zaman fəlsəfi bir don gey­dirərək, öz ağrı-acılarını çox vaxt qocalığa ünvanlayaraq, tə­səlli tapmağa çalışırlar. Elə ulu Şəhriyarımız kimi. O, qocalığı bir xəstəlik kimi poetikləşdirir:
Naxoşluq da qocalıqla əlbirdir,

Qoymaz qoca dolandıra başını.

Ağız-burun zinə verir çeşmə tək,

Siləmmirəm gözlərimin yaşını.

Şəhriyar həyat yoldaşının, iki qızının vəfatından sonra çox məyusluğa düçar olduğunu, zəmanənin onu nehrə kimi çal­xa­ladığını, payızlaşmış zəmiyə döndərdiyini, qocalıqla taleyin ona gətirdiyi əzab-əziyyətlərin bir-birinə tuş gəldiyini, bu dərd-sər­dən yetim tək üz-gözünü neybət basdığını, səliqə-səh­ma­nının qarışdığını şeirin dili ilə ifadə edərək, acı-acı şikayətlənir:

…Qışın qərə qeyidi alıb mənim canımı,

Xortdan deyib qocalıq, kəsib mənim yanımı.
…Eldən məni qocalıq azğın salıb, salacaq,

İtirdi Təbrizimi, ulduzdu Tehranımı.

Bizim də çayxanamız çay tökərək qonağa,

Doldurdu zərdab ilə mənim də fincanımı.

İnsan oğlu dərk edir ki, niyə 800 il, min illərlə yaşayan, daim bərqərar olan dağ-daşı ya­şadan zaman qocalmır, zamanın yetiş­dirdiyi insan isə göz görə-görə qocalır. Balinaların 200, qarğaların 200, hətta 300 il ya­şadığı haqda alimlər məlumat verirlər. İnsan ömrü isə nə az, nə çox orta hesabla təxminən 100 ildir.

Planetin yaşı 100-ü ötüb keçən sakinlərinin sayı azdır. Yer üzün­də yaşı qeydə alınıb qorunan neçə-neçə çoxəsrlik yaşı olan ağac­lar var. Amma çoxəsrlik yaşı olan bir nəfər insan belə qeydə alınmayıb.

Ağdaş rayonundakı yol kənarında çayxana yanındakı bir çinar ağacının tarixinin 1495-ci il olduğu, Zaqatalada dövlət qoruğunun şah əsəri olan təbiət abidəsi ağacın gövdəsində “700 il” yazılıb. Hələ Azərbaycanın və bütün dünyanın bizə məlum və məlum olmayan neçə-neçə belə şah əsəri mövcuddur. İnsan ömrü bu təbiət möcüzələrinin qarşısında ancaq həsəd çəkə bilir, bacarsa, ancaq qibtə edə bilir. Alimlər hesab ediblər ki, insan 500 il yaşaya bilər. Ancaq planetimizdə belə uzunömürlü insanı nə görən olub, nə də haqqında bir məlumat bilən var. Olsa-olsa 120-130 yaşdan yuxarı yaşlı insan haqqında ara-sıra yazılara rast gəlinir.

2008-ci ildə “Səs” qəzetindən oxuduğum bir məlumatda dün­yanın ən yaşlı sakinlərindən biri Azərbaycanın Ucar ra­yonunun Xa­lac kəndində yaşayan 123 yaşlı Xədicə Abbas qızı Rüstə­mo­va­nın 10 nəvəsi, 26 nəticəsi, 6 kötücəsi olduğu, özünü yaxşı hiss et­diyi, hətta ev işləri gördüyü də qeyd edilir (Bax: “Səs”, 6.06.2008).

Dövrü mətbuatda, televiziya verilişlərində ara-sıra dün­yada yaşı 100-ü keçmiş sakinlərdən söhbət açılır. Türkiyənin Şanlı Urfadan olan 113 yaşlı Məhmət Aslan Dədə (SOW TV kanalı 1.02.2011), I Dünya müharibəsinin son iki ingilis əsgərindən biri olan Henry Allinghamın 113 yaşında öldüyü, ABŞ-ın ən yaşlı adamı Walter Breuningin 112 yaşında öldüyü (bax: “Hürriyət” qəzeti,19 iyul 2009) yazılır.

Son zamanlar bəzi elmi fərziyyələr də vardır ki, 20 il sonra dünyaya gələnlər 1000 il yaşayacaq. 2011-ci ildə türk qəzet­lə­rinin birində İngiltərədəki Cambridge Universitetinin biome­dikal gerontoloq (yaşlılıq xəstəlikləri doktoru Aubrey De Grey super insanın 20 il içində dünyaya gələcəyini və bu in­sa­nın 150 yaşını görəcəyini söyləmişdi. Grey 1000 il yaşayacaq insanın da gələcək 20 il ərzində doğulacağını iddia edir.

Grey yaxın gələcəkdə bütün xəstəliklərə çarə olacağı üçün insan ömrünün min ilə qədər uzanacağını iddia edir, yaşlan­manın 25 il içində kontrol altına alınacağını söyləyir. O zaman insanlar doktorlara xəstələnmədən gen və kök hücrə terapisi kimi medikal kontrollar üçün gedəcəyini deyir (bax: “Hürriyet”. 8 Temmuz (iyul) 2001, cuma, səh. 7).

İngilis alimi Aurbey De Grey insanın yaşlanmasına səbəb olan 7 əsas amilin aşağıdakılar olduğunu iddia edir:

1. 
   Hüceyrə itkisi. Nəticə: qəlb, beyin və əzələ rahat­sız­lığı.
   
2. 
   İstənməyən hüceyrələrin artması. Nəticə: yağ hücey­rəsinin yaranması və şəkər xəstəliyi.
   
3. 
   Hüceyrədəki genetik dəyişmə. Nəticə: xərçəng.
   
4. 
   Hüceyrələrin illər ərzində enerjisinin azalması. Nəticə: hüceyrə ölümü.
   
5. 
   Hüceyrələrin içində birikmə. Nəticə: korluq.
   
6. 
   Hüceyrələr xaricindəki birikmə. Nəticə: beyin funk­si­yasının pozulması.
   
7. 
   İstənilməyən protein bağının yaranması. Nəticə: da­mar divarlarında çöküntü nəticəsində qan təzyiqinin art­ması (bax: “Hürriyət” qəzeti, 19 iyul 2009).
   

Əlbəttə, avaz çox yaxşıdır. Kaş ki tibb bu yüksək zirvəni fəth edə bilsin. Amma insan oğlu 1000 il yaşasa belə yenə bu dün­yadan doymaq istəməz. Bir xalq bayatısında deyildiyi kimi:

Mərmər qaya oyulmaz,

Çil balası soyulmaz,

Yüz deyil, min yaşasan,

Bu dünyadan doyulmaz.
İstər tibbin optimist məlumatları, istərsə də ədəbiyyatda bədii bir salnamə təşkil edən fikirlər düşündürücü fəlsəfi ümu­mi­ləşdimələrlə insanoğluna dünyanın iki bucağını – gənclik və qocalıq bucağını göstərərək, insanın yaşlanma ilə yaranan duyğu və düşüncəsinin tablosunu göz önünə sərir.

Müdriklər deyiblər ki, cavanlıq da dəliliyin bir nö­vüdür. Ona görə cavana dəliqanlı deyirlər. Cavanlıqdan – də­liqanlılıqdan müd­rikliyə gedən yol isə kamilləşmə yoludur. Təbiətin insana rəva gördüyü bu yol “alın yazısı”dır, insan ­oğ­lu­nun ömür yoludur.

Hər doğan sabahın bir axşamı olduğu kimi, hər gəncliyin bir ixtiyar çağı olduğunu söz sərrafları özləri nə gözəl ifadə və etiraf ediblər. Sənət adamlarının, müdrik insanların qocalığın sonunun nəhayət ölüm olduğunu dərk edən “gəlimli-gedimli, bir ucu ölümlü” dünyaya mesajlarını söylədiklərini gənclik-qocalıq pən­cə­rə­sindən baxıb şərh etməyə çalışdıq və bu mövzunu B.Vahab­za­dənin aşağıdakı şeiri ilə yekunlaşdırmaq istədik:

Qocalağın bir əlacı var ancaq,

Gəncliyində qatı düşmən bildiyi,

Hər şey ilə barışmaq.

Qəlbindəki giley ilə barışmaq,

Qoyma dişlə,

Ləng yerişlə,

barışmaq,

Zəif görən gözüylə də

barışmaq.

Lap ölümün özüylə də barışmaq!

QARACAOĞLAN ŞEİRLƏRİNİN

ŞƏHDİ-ŞƏKƏRİ
Türk aşıqlarının XVII əsrdə yetişmiş ən ünlü nüma­yən­dələrindən biri olan Qaracaoğlan (1606-1676) sağlığında belə məşhur olmuş, onun şeirlərinə türkülər oxunmuş, bu türkülər bü­tün Anadoluya, İstanbula, Azərbaycana, Krıma, Rum elindən Dunaya qədər yayılmışdır. Ünü hər tərəfə yayılan Qara­ca­oğlanın şeirlərindən ikisinin hələ sağlığında nota alındığını təd­qi­qatçılar yazmaqdadırlar.

Cahit Öztelli “Qaracaoğlanın bütün şeirləri” adlı kita­bın­da yazır: “Əsil adı Albert Bobovski olan və Sultan İbrahimin za­manında (1640-1649) İstanbul sarayına tatarlar tərəfindən dus­taq edilib satılan, müsəlmanlığı qəbul etdikdən və adı Əli olduq­dan sonra türk dilini şeir yazacaq səviyyədə mükəmməl mənim­səyib “Üfqi” təxəllüsü ilə şeirlər yazan Albert Bobovski həm də yüksək musiqi təhsili görmüşdü. Türk mədəniyyəti baxımından dəyərli olan əsərinə “Məcmuayi-sazı-söz” adını verdiyi əsərində o dövrün şairlərinin türküləri ilə bərabər, Qa­ra­ca­oğlanın da iki türküsünü nota almışdır. Albert Bobov­ski­nin bu əsəri indi Lon­dondadır” (Cahit Özteli. A.K.Ə. İstan­bul, 1970, səh.28).

A.Bobovskinin “Məcmuayi-sazı-söz” əsərindən birinci tür­kü belədir:
Mədət Allahı sevərsən,

Gəl imdi dilbər, gəl imdi.

Həsrətindən ciyərciyim,

Dəlindi, dilbər, dəlindi.

Can səni görməyə evər,

Nə rəhmim, nə təsəllim var.

Bənciləyim səni sevər,

Bul indi, dilbər, bul indi.

Cavabın aldım dilindən,

Öldüm sevdanın əlindən.

Əlvida canım əlindən,

Al indi, dilbər, bul indi.

Coşdu Qaracaoğlan coşdu,

Eşq dəryası boydan aşdı.

Bir gül idin, çağın keçdi,

Sol indi, dilbər, sol indi.

2-ci türkü:

Şəftalı istərim mahrum göndərmə,

İki ləblərindən, bir gərdanından.

Könül haqq evidir, sakın söndürmə,

İki ləblərindən, bir yanağından.
Ağlım aldın gözlərini süzəli,

Bənzimə düşmüşdür ayva qəzəli.

Sana derim, behey, adəm gözəli,

İki ləblərindən, bir yanağından.

Karacaoğlan, eydür, yarım gəlirsə,

Dəli könül istədiyin bulursa.

Danışlarım icazetin olursa,

İki ləblərindən, bir yanağından.

Bu türkülər XVII əsrdə və türk tarixində ilk Qərb notu ilə qeydə alınan çox dəyərli tarixi nümunədir. Qaracaoğlanın şeir­lərində məhəbbət lirikası güclüdür. Mütəxəssislərin yaz­dı­ğına görə, türk aşıq şeirində məhəbbət mövzusunda yazan aşıq­lar­dan birinciləri, bəlkə də, birincisi Qaracaoğlandır. Onun eşq şeirlə­rində bəşəri eşq birinci sıradadır. Sevgili bütün geyim-kecimi, bər-bəzəyi, libası-əndamı, ətri-təravəti bir sözlə, bütün əndazəsi ilə təsvir olunur Qaracaoğlanın şeirlərində.
Mənim yarım gəlişindən bəllidir,

Ağ əlləri dəstə-dəstə güllüdür.

İbrişim kuşaklı incə bellidir,

İncə bellərimi sar dedi mana.

Qaracaoğlanın təsvir etdiyi gözəllər sərvboylu, əlif qəddli, ala gözlü, altun saçları yanağını, topuğunu döyən türkmən gö­zəl­ləridir.

Ala gözlərini sevgiyim dilbər,

Mən gözəl görmədim səndən ziyadə.

Bilməm hürümüsən, göydənmi endin,

Bu gün gözəlliyin dündən ziyadə.
Doğan aylar kimi doğar görünür,

Qırmızılar geyib çıxar salınır.

Ah etdikcə qara bağrım dəlinir,

Sayılmaz xalların mindən ziyadə.

Qaracaoğlanın gözəli fövqəladə görkəmi ilə qarşımıza çıx­sa da, bu gözəl bəzən vəfalı, bəzən də sözündə durmayan bir dö­nükdür. Bu laqeyidliyin həsrəti aşığı yandırıb yaxır:
Burda bir gözələ meyil eylədim,

Əylənib orada qalasım gəldi.

Başına taxılmış gülü, nərgizi,

Əl sunub ucundan alasım gəldi.

Qız neçin söylədin mənə bu sözü,

Ürəyimə qoydun atəşi, közü.

Başına taxmısan gülü, nərgizi,

Üzümü üzünə sürəsim gəldi.

Qaracaoğlan der ki, nettim, neylədim,

Coşqun sular kimi axdım, çağladım.

Vəfasız dilbərə meyil bağladım,

İradı yollarım görəsim gəldi.

Prof. Ahmet Kabaklı Qaracaoğlanın təsvir etdiyi gözəllər haqqında belə qənaətə gəlir: “Qaracaoğlanın şeirlərindəki gö­zəl­lər divanlardakı “miniatür gözəllər”ə bənzəməz. Bunlar qanlı-canlı, hərəkətli gerçək gözəllərdir. Bu qadınlar özəl ge­yimləri, çöhrələri, sar hörükləri, xasiyyət və xarakterləri ilə yaşayan var­lıqlardır. Bənzərlərinə bu gün belə Toros yay­la­la­rında türkmən aşirətləri arasında rastlanır” (A.Kabaklı. Türk Ədəbiyyatı, II c, İstanbul, 1968, səh. 432).

Qaracaoğlan gördüyü gözəlləri nə qədər mədh edib, on­lara valeh olsa da, bir gözələ deyil, çox gözələ bağlanır. Bu mə­ziy­yətinə görə bəzən özünü ittiham etsə belə, yenə özünə bəraət qazandırır.

Karacaoğlan der ki, kəndim öyməyim,

Coşqun sular kimi bəndim döyməyim.

Güzəl sevmə derlər, nasıl sevməyim,

Sevsəm öldürürlər, sevməsəm ölləm.

Şeirlərində Elif, Esma, Fadimə, Ayşə, Hatice kimi neçə-neçə gözəllərin adını sıx-sıx anmış olsa da,
İncəlikdən bir qar yağar,

Tozar Elif, Elif deyə.

Dəli könül abdal olmuş,

Gəzər Elif, Elif deyə –

Əlif adlı gözəlin eşqindən abdal kimi gəzməsindən bəhs etsə də, hər getdiyi diyarda gördüyü yeni-yeni gözəllərə şeirlər ya­zır, onlardan mənəvi zövq almaq istəyir:
Ala gözlərini sevdiyim dilbər,

Göstər camalını görməyə gəldim.

Şeftalini dərdə dərman dedilər,

Gerçəkmi, sevdiyim, sormaya gəldim.

Qaracaoğlan bir məhəbbət şairidir. Onun məhəbbət möv­zu­sunda yazdığı hər bir şeiri heyranlığın, bir macəranın, bir kü­süb-barışmanın, təsadüfi görüşmənin hekayəsini andırır. Eş­qində sə­daqətli olmayan aşıq tək bir gözəllə kifayətlənmir, dili ilə könlü arasında uçurum yaranır, gəzdiyi hər obada gördüyü gö­zəllərə biganə qalmayaraq onlardan arı kimi şirə çəkmək is­təyir, istə­di­yini əldə etməyincə sevdiklərinə sitəm, qarğış et­məkdən belə çəkinmir.
Ala gözlü, nazlı dilbər,

Sən də olasan mənim kimi,

Zülfün tökük, boynun bükük,

Sən də olasan mənim kimi.

Bağçanda güllər bitməsin,

Dalında bülbül ötməsin.

Qapından cərrah getməsin,

Sən də olasan mənim kimi.

Gül yerinə tikan bitsin,

Quş yerinə bayquş ötsün.

Gözün yaşı selə dönsün,

Sən də olasan mənim kimi.

XVII əsr türk xalq ədəbiyyatında bütün çalarları ilə mə­həb­bət mövzusunda şeirlər yazan Qaracaoğlan olduğu kimi, bu əsrin aşıq ədəbiyyatında daha çox gözəlləmələr yazan da Qara­ca­oğlan olmuşdur. Gözəlləmələrində gözəlin ağlını-kamalını, mərifətini, əndamını, qaşını, gözünü, sözünü ustalıqla mədh etməklə gözəl olan hər şeyi (mənzərə, dağ-daş, təbiət və s.) öyən şeirlər də öz şəhdi-şəkəri ilə Qaracaoğlan yaradıcılığına məx­­susdur:

Sabahleyin dan üzünə,

Sürmələr çəkmiş gözünə,

İki əlin almış üzünə,

Gülər nazlanı-nazlanı.
Dostun bağçasına girdim,

Tumurcuq güllərdən dərdim,

Əl bağlayıb salam verdim,

Alır nazlanı-nazlanı.

Qaracaoğlan der mərdanə,

Gözəl içində bir dənə,

Zülüfün tökmüş gərdənə,

Darar nazlanı-nazlanı.

Qaracaoğlanın qoşma, səmai, varsağıları da öz mükəm­məl­liyi, dilinin gözəlliyi ilə seçilir. Müdriklik timsalı olan öyüd­verici şeirlərində (ustadnamələrində) insana xas olan mə­ziy­yət­lər, ədəb-ərkan, doğru yol tutaraq yaşamaq kimi key­fiy­yətlər sə­nətkarlıqla təlqin olunur.
Dinlə, sənə bir nəsihət edəyim,

Xatırdan, könüldən keçici olma,

İyidin başına bir iş gəlirsə,

Onu yad ellərə açıcı olma.

Məclisdə arif ol, kəlamı dinlə,

El iki söyləsə, sən birin söylə,

Əlindən gəldikcə yaxşılıq eylə,

Xətirə toxunub yıxıcı olma.

El arifdir yoxlar sənin bəndini,

Dağıdırlar tuzağını, fəndini,

Alçaqlarda otur, göz et kəndini,

Qatı yüksəklərdə uçucu olma.

Qaracaoğlan söylər sözün başarır,

Eşqin dəryasını boydan aşırır,

Səni hər məclisdə kiçik düşürür,

Könüllərə qonub köçücü olma.

Qaracaoğlanın şeirlərində təbiətin təsvir və tərənnümü də əsas yer tutur. Təbiət onun şeirlərində təkcə seyr edilən bir mən­zərə olmayıb, yaşanan bir məkandır. Təbiətin hər bir çi­çəyi, bit­kisi, ağacı, daşı, quşu onun duyğularının ifadəçisidir. İlk bahar­da, yazda, yayda dağların təbiət gözəlliklərini us­ta­lıq və şirin bir dillə söyləyən aşıq bu gözəlliklərdən zövq al­mağın nəşəsini də yaşayır.
Bülbül, nə yatırsan bahar erişdi,

Ulu sular göl olduğu zamandır.

Qat-qat oldu gül yarpağı qarışdı,

Yenə bülbül qul olduğu zamandır.

Eyni düşüncə tərzi, eyni gözəlliyi seyr edib, bu gözəlliyin şəriki olmaq aşığın “dağlar” rədifli şeirinə də xasdır:
Yağmur yağar mor sünbüllər bitirir,

Yel əsdikcə kokuların gətirir.

Sarı çiçək sarvan qurmuş oturur,

Qarışmış güllərə çəmənin, dağlar.

Qaracaoğlan vətənin füsunkar gözəlliyini, onun dağlarını, yaylasını, ilin yaz-yay fəslində təbiətin min bir rəngini, bu rəng­ləri ikiqat artıran gözəllərlə birlikdə ustalıqla təsvir və tə­rənnüm edən şeirləri ilə Anadolu insanlarının sevgisini qa­za­nan aşıqdır. “Anadolu təbiəti ilə Qaracaoğlan qədər iç-içə, bu tə­biətlə onun qədər qaynayıb-qarışan bir başqa şairimiz yox ki­midir” (Ahmet Kabaklı).

Bahar gəlincə türkmən aşirətlərinin yaylalara köçməsi, on­ların geyim-kecimi, bər-bəzəyi, bu gözəllikləri tamamlayan Ana­dolu təbiətini şirin bir xalq ifadə tərzi, dumduru xalq dili ilə ifadə etmişdir Qaracaoğlan.

Türkmən eli yaylasına yürüsün,

Ağ quzular mələsin də gedəlim.

Önü ağ önlüklü, üzü peçəli,

Xatun qızlar yürüsün də gedəlim.

Qaracaoğlanın şeirlərində zəmanədən, özündən, könlün­dən şikayət motivləri də var. Bəzən zəmanədən şikayət bəzən edə bil­mədikləri üçün dünyadan, fələkdən şikayət şəklində, özündən, kön­lündən şikayət isə yanlış etdiklərinə peşmançılıq, etiraf şəklində ifadə edilir.
Qaracaoğlan der ki, yeyib-içmədim,

Yeyib-içib ağ köksünü açmadım.

Fürsət əldə ikən alıb qaçmadım,

Məni öldürməli, döyməli deyil.

…Dəli könül, gəzər-gəzər gəlirsin,

Arı kimi hər çiçəkdən alırsın,

Harda gözəl görsən, orda qalırsın,

Mən sənin dərdini çəkəməm, könül.

Professor Ahmet Kabaklı “Qaracaoğlanın dili xalq dilinin öz dili olduğunu, yabançı kəlmə və tamlamalardan ola bildiyi qədər uzaq olduğunu” yazmış, “gerçəkdən böyük şairliyi sa­yə­sində heç bir təşkilatın dəstəyi və heç bir kitabın yardımı ol­ma­dan bütün Anadoluya yayılmış, şeir deyilsə, türkü olaraq, adı bilinməzsə, anonim bir folklor məhsulu kimi sevilmiş və mə­nim­sənilmişdir. Hər şeiri bir çox bəstələr ilə hər kənd və qəsə­bə­də söylənən Qaracaoğlan Yunus Əmrə qədər milliləşmiş müs­təsna şairlərimizdən biridir” deyə yazmışdır (A.Kabaklı. Türk Ədəbiyyatı, II cild, İstanbul,1968, səh. 433).

Doğrudan da, Qaracaoğlan xalq dilinin incəliyini, gözəl­li­yini bütün təravəti ilə şeirə gətirmiş, xalqın gözəllərini, dağını-daşını, təbiətini, etnoqrafiyasını, adət-ənənəsini bu dilin şəhdi-şəkəri ilə ifadə etmiş, şeirlərində də doğma türk dilinə olan mə­həb­bətini açıqca söyləmişdir. Bu cəhətdən onun “Dilləri var bi­zim dilə bənzəməz” şeiri çox xarakterikdir.

Endim seyran etdim Firəngistanı,

Elləri var, bizim elə bənzəməz,

Levin tutmuş qönçələri açılmış,

Gülləri var, bizim gülə bənzəməz.

Göllərində kuğuları üzüşür,

Meşəsində sığırları böyrüşür.

Gözəlləri şarkı söylər, çağrışır,

Dilləri var, bizim dilə bənzəməz.

Qaracaoğlan eydür, dosta darılmaz,

Xəstələndim xəstəliyim sorunmaz.

Vətən tutub bu yerlərdə qalınmaz,

Elləri var, bizim elə bənzəməz.

Vətənini, onun dilini, gözəl təbiətini, bu təbiətin övladları olan insanlarını dünyanın ən dilbər güşələrindən üstün sayan, bu üstünlüyü türk xalq dilinin bütün rəng və çalarları ilə ifadə edən Qaracaoğlanın dilin təbiətindən, xalqın ruhundan doğan şeirləri xalq poeziyasının şəhdi-şəkərini, dadını-duzunu duy­maq istə­yən­lər üçün qiymətli poetik nümunələrdir .

ABASQULU AĞA BAKIXANOV (QÜDSİ)*
Abasqulu ağa Bakıxanov (1784-1847) Azərbaycanın XIX yüzildə yetişdirdiyi ensiklopedik biliyə sahib mütəfəkkir şəx­siyyətidir. Tarix, ilahiyyat, etika, astronomiya, coğrafiya, dilçili­yə dair qiymətli əsərlər yazmış bir elm adamı, qiymətli şeir və nəsr əsərləri yazmış şair və yazıçıdır. Bakı xanları nəslindən olan A.A.Bakıxanov 1794-cü ildə Bakının Əmircan kəndində anadan olmuşdur. 7 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə Quba şəhə­rinə köçməli olur. Təhsilini Qubada davam etdirmiş, burada ərəb və fars dil­lərini öyrənmiş, Şərq ədəbiyyatı və tarixini öyrən­məklə bərabər, mükəmməl bir dini təhsil almışdır.

1813-cü ildə Azərbaycanın Şimal hissəsinin Rusiyaya ilhaq edil­məsindən sonra Azəbaycanda rus dilinin öyrə­nil­məsinə verilən üstünlükdən yararlanan Abasqulu ağa Bakıxanov rus dilini də mü­kəmməl öyrənmişdir. Ərəb və fars dillərini mükəmməl bildiyi üçün o zaman Çarlıq Rusiyasının Tiflis şəhərində açdığı Qafqaz Ca­ni­şinliyində Şərq dilləri tərcüməçisi vəzifəsinə işə götürülmüşdür.

A.A.Bakıxanov haqqında tədqiqat aparanların yaz­dıq­larına görə, ruslarla işlədiyi illər ərzində və bütün ömrü boyu o, heç vaxt spirtli içki içməmişdir. Dininə, dilinə, doğma xalqına çox bağlı olan bu mütəfəkkir insan haqqındakı xatirələrdən biri belədir:

“Rus çarı I Nikolayın sarayında qonaq olan Bakıxanovun spirtli içki içmədiyini çarın xanımına söyləyirlər. Çarın xanımı gümüş məcməyidə iki gümüş qədəhlə Abasqulu ağanın yanına gəlir. Bakıxanov qədəhi əlinə alır və Çar I Nikolaya müraciətlə deyir: “Siz “için” deyirsiniz. Uca Allah “içməyin” de­yə əmr edir. Hansına əməl edim?” Özü də çox dindar olan çar I Nikolay şaşqın halda “Əlbəttə, Allahın dediyinə” – cavabını verir və Abasqulu ağa çarın bu cavabından sonra əlindəki qədəhi gümüş məcmə­yiyə qoyur. Beləliklə, çarın xanımı məqsədinə nail ola bilmir”.

----------------------------

* Məqalə 1997-ci ildə Türkiyənin “ERCİYES” jurnalının sifarişi ilə dos. Şa­hin Köktürklə müştərək yazılmış, həmin jurnalın 1997-ci il mart nömrəsində Türkiyə türkcəsi ilə yayınlanmışdır.

İşlədiyi Qafqaz Canişinliyində və çar sarayında böyük hör­mət qazanmış və qiymətli mükafatlar, rütbələr alan A.A.Bakı­xa­nov 1833-cü ildə səyahətə çıxır. Ukrayna və Bes­sarabiyanı gəzə­rək Varşavaya qədər səyahət edir. 1835-ci ildə öz arzusu ilə təqaüdə çıxır. Qubanın Əmsar kəndində atasının mülkündə yaşa­yaraq burada elmi-ədəbi fəaliyyətini davam etdirir.

1846-cı ildə Məkkəyə Həcc ziyarətinə gedərkən İstanbula gəlir. “Əsrarül-Məlaküt” adlı astronomiya əsərini I Əbdül­məcid xana təqdim edir. Sonralar həmin əsər Həyatizadə Seyid Şərif tərəfindən Osmanlı türkcəsinə tərcümə edilir və Abasqulu ağa ­nın vəfatından sonra İstanbulda yayınlanır.

E.Ş.Həyatizadə A.A.Bakıxanovun “Əsrarül-Məlaküt”a yaz­dığı girişdə azərbaycanlı alimin öz əsərini Sultana 1262-ci il şəvvalın 12-də (3 oktyabr 1846) təqdim etməsi, Sultanla Bakı­xanovun elm, maarif və s. barədə üç saatlıq söhbəti haqqında maraqlı məlumat vermişdir (Bax: “Əsrarül-Məlaküt”, “Kainatın sirləri” Bakı, 1985, səh.5).

A.A.Bakıxanovun İstanbulda Sultan I Əbdülməcidlə görüşü haqqında o zamankı alman mətbuatında da xəbər yayıl­mışdır: “Auqsburqda çıxan qəzetlərdən birində deyilirdi: “Bu günlərdə cənab Ustinov (rus səfiri) Sultanın qəbulunda olarkən Bakı şəhə­rinin adlı-sanlı müsəlman ailəsi nəslindən olan, Ru­siyanın Zaqaf­qaziya ordu korpusunun baş ştabında xidmət edən Abasqulu Xan­zadəni Ustinova təqdim etmişdir. Qəbul zamanı o, türklərin küfr kimi rədd etdikləri Kopernik sisteminin Qu­ranla uyğunluğu­nun astronomik traktatını sultana təqdim etmək şərəfinə nail oldu” (“Əsrarül-Məlaküt”, “Kainatın sirləri” Bakı, 1985, səh.5-6).

Onun ölümü haqqında da bir sıra diqqətçəkən xatirələr vardır. Bunlardan biri belədir: “Həccə gedərkən Bakıxanov yol yoldaşına deyib ki, bir çox padşahlardan mükafatlar və nişanlar aldım. Allahdan istəyim bu müqəddəs məkanda ölməkdir”. Həqiqətən də, Məkkəyə çatmadan Vadiyi-Fatimə adlanan yer­də vəba xəstəliyi yayılır və Abasqulu ağa da Vadiyi-Fati­mədə vəfat edir. Qəbri də bu məkandadır.

A.A.Bakıxanov Azərbaycan ədəbiyyat və mədəniyyət tari­xinə coğrafiya, tarix, astronomiya, etika və riyaziyyatla bağlı qiy­mətli əsərlər müəllifi, həm də şair və yazıçı kimi də daxil ol­muşdur. Fars, ərəb, rus və Azərbaycan dillərində yazdığı əsər­lərin təxminən siyahısı belədir: “Gülüstani-İrəm”, “Riyazül-Qüds”, “Əsrarül-Mələküt”, “Qanuni-Qüdsi”, “Tək­zibül-əxlaq”, “Nəsayeh” (“Nəsihətnamə”), “Kəşfül-qəraib”, “Müş­katül-Ən­var”, “Miratül-Cəmal”.

Ensiklopedik biliyə malik olan A.A.Bakıxanov ədəbiyyat tarixinə nəzm və nəsr əsərləri müəllifi kimi də daxil olmuşdur. Onun bədii irsinə “Müşkatül-Ənvar” adlı poeması, mənzum he­kayələri, qəzəl, qəsidə, qitə, rübai və məsnəvisi daxildir. O, şeir­lərini “Qüdsi” ləqəbi ilə yazmışdır:
Arizu eylər könül dildar gəlsin, gəlmədi.

Zülfü kafər, gözləri xundar gəlsin, gəlmədi.

Hər pərivaş cilveyi-hüsn eyləmiş, mən gözlədim,

Dilrübalar fövcinə sərdar gəlsin, gəlmədi.

Canə gəldim bivəfalar ülfətindən, istərəm,

Bir vəfa rəsmində sabit yar gəlsin, gəlmədi.

Dərdü möhnət keçdi həddən, bəs ki, çəkdim intizar,

Gözlədim ol şux gülrüxsar gəlsin, gəlmədi.

Ləhcəyi-canpərvərindən şur salsın aləmə,

Əndəlibi-şaxəyi-gülzar gəlsin, gəlmədi.

İstədim, Qüdsi, deyim vəsfi-camalın dilbərin,

Kuşiş etdim, zinəti-göftar gəlsin, gəlmədi.

(A.Bakıxanov. Bədii əsərləri.

Bakı, 1973, səh. 118).

“Təbriz əhlinə xitab” Azərbaycan ədəbiyyatında ictimai həc­və dair yazılmış ilk örnəklərdən biridir.

“Eşqdə təmizlik haqqında”, “Mətləbin tədricən açılması” kimi şeirlərində yalan sözün, boşboğazlığın insan ləyaqətinə zə­rər gətirdiyini göstərir, az danışmaq, sözə qiymət vermək, sö­zün mənasına diqqət etmək, sözün yerli-yerində söylən­mə­sin­dən da­nışır:

Az bilən, çox danışan axmaqdır, arif deyil,

Bənzəyər qamışlıqda küləyə sözləri, bil.

… “Quran”a bax, genişsə mənaları, məzmunu,

“Bey”lə, “sin”lə başlanaraq bitir, yaxşı bil bunu.

Şeirin son misrasını prof.Məmmədağa Sultanov belə izah edir:

“Şair burada “Quran”ın birinci hərfi “be” ilə (“bismillah” sözündəki “be” hərfi və son hərfini (“vennas” sözündək “se”) bir­ləşdirib “bəs” sözünü almışdır. Deməli, “danışan zaman “bəs­dir” məfhumunu nəzərdə tutmaq lazımdır” demək istə­mişdir.

A.A.Bakıxanov ana dilində yazdığı ilk əsərlərindən olan “Riyazül-Qüds” əsasən mərsiyə xarakterli lirik əsərdir.

A.A.Bakıxanovun Azərbaycan dilində yazdığı və Azər­bay­can ədəbiyyatında nəsr və şeirlə yazılmış ilk modern hekayə sa­yılan “Kitabi-Əskəriyyə” Azərbaycan bədii nəsrinin ilk nümu­nə­lərindən olmaqla iki gəncin təmiz və səmimi eşqi haq­qın­dadır.

A.A.Bakıxanovun “Qanuni-Qüdsi” əsəri isə dilçiliyə aid qiy­mətli əsərdir. Kiçik yaşlı uşaqlara fars dilinin qrammatikasını (fonetika, morfologiya, sintaksis) öyrətmək məqsədilə yazılmış “Qanuni-Qüdsi” əsəri 1831-ci ildə fars, 1841-ci ildə isə Tiflisdə “Краткая грамматика персидского языка” adı ilə rus dilində nəşr edilmişdir. Müəllif özü bu kitabın yazılma səbəbini belə izah etmişdir:

“Mən İranda yerli alimlərin farsca qrammatika qay­da­larının tam izahının olmadığından şikayət etdiklərini gördüm. İndiyə qədər ərəb dilinə dair dil kitablarını əsas aldıqlarını, lakin bu qaydaların farscanın incəliklərini tam olaraq gös­tər­məkdən uzaq olduğunu deyirdilər. Avropalı alimlər də bu işə girişdikdə fars­ca­nı Avropa dili qaydaları ilə izah etməyə çalış­dıqları üçün fars­canın öyrənilməsini daha mürək­kəb­ləş­dirir­dilər. Bu vəziyyət mə­ni farscanın qrammatik qaydalarını ye­nidən tərtib etməyə məcbur etdi”.

A.A.Bakıxanovun 1837-ci ildə yazdığı “Təkzibül-Əxlaq” əsəri əxlaqi-fəlsəfi əsərdir. 12 fəsil, müqəddimə və xülasədən ibarət olan bu əsərdə nəcib əxlaqi normaların gözəl cəhətləri təbliğ edilir. 1838-ci ildə Azərbaycan və fars dillərində yazdığı “Nəsayeh” (“Nəsihətnamə”) əsəri dərin etik-əxlaqi fikirlər ifadə edir. Bu əsər Azərbaycan MEA Əlyaz­ma­la­r İnstitutunda müha­fizə edilməkdədir. Ədəbiyyat tarixi kitab­larında “Nəsihətnamə”, “Kitabi-nəsihət” adı ilə məşhur olan bu əsərdə atalar sözü çəki­sində 84 nəsihət müəllifin əxlaqi görüşlərini ifadə etməkdədir. Comərdlik, riyakarlıqdan uzaq ol­maq, elm və irfan sahibi olmaq, böyüklərə hörmət, insanlara sev­gi kimi təmiz duyğular təbliğ edən bu əsərdə tənbəllik, ya­lan, ikiüzlülük, boşboğazlıq kimi insan ləyaqətini alçaldan sifətlər pislənir.

Kitaba yazdığı ön sözdə Abasqulu ağa göstərir ki, əx­la­qın gözəlliyini hələ kiçik yaşlardan uşaqlara aşılamaq labüddür. Bu məqsədlə aydın, anlayışlı, sadə dildə bir nəsihət ki­tabı hazırla­dığını və bu kitabın gələcək nəslin tərbiyəsinə təsir edəcəyinə ümid etdiyinə inandığını yazırdı:

Nəsihətlərdən bir neçə nümunə:

“Vəzifədə, elmdə, yaşda səndən böyük olan şəxslərə hörmət et ki, səndən kiçiklər də sənə hörmət etsinlər”.

“Hansı ölkədə olsan, oranın qanunlarına uyğun iş gör ki, cəzaya düçar olmayasan”.

“Elə insanlarla dostluq et ki, böyüklər onlara haqqında yaxşı söz desinlər. Sərsəri və boşboğazlardan uzaq dur ki, onlar sənə təsir etməsinlər”.

“Yalan danışmaqdan uzaq ol ki, sənin doğru sözünə inan­mazlıq etməsinlər”.

“Tənbəllik ən böyük ayıbdır. Dünyada heç bir şey tən­bəl­lik qədər pis olmaz”.

“Mütəvazi və şirindilli insanın dostları çox olar”.

“Çox yeməkdən uzaq ol. Çünki bədənin və ağlın sağlam­lığına zərər verər”.

“Nəfsin istədiyini deyil, ağlın istədiyini yerinə yetir. Çünki yaxşı ilə pisi bir-birindən ağıl ayırar”.

“Ağıldan və əməldən üstün bir dövlət yoxdur. Çünki onlar daima səninlədir və heç kim səndən ala bilməz”.

“Mümkün olduqca başqasından borc pul və əşya alma. Çünki onun gözündə sən kiçik görünərsən, sənin gözündə isə o, böyük görünər”.

“Bütün dinlərin, hətta bütə inananların belə inandıqları xüsus budur ki, hər əməlin bir qarşılığı vardır. Yaxşı və ya pis – kimə nə etsən, onun qarşılığını görəcəksən”.

“Qəlbində heç kimə kin bəsləmə ki, hüzurun qaçmasın”.

“Bir günahkarı ona verilmiş layiqli cəzadan xilas etməyə çalışma. Çünki belə olduqda başqaları da günah etməyə cürət edib yazıqlara əziyyət verərlər”.

“Bədbəxt o adamdır ki, başqasına yaxşılıq etmək əlindən gəlirsə, bunu etməyə. Halbuki o, yaxşılıq edə bilməsinə şükr etməlidir ki, bunu icra etməyə qadir olubdur”.

A.A.Bakıxanov dövrünün coğrafiya və tarix elminə bələd bir alim kimi də tanınmışdır. Onun “Kəşfül-Qəraib” adlı coğ­ra­fiya, “Gülüstani-İrəm” adlı tarix əsəri, “Əsrarül-Məlakut” adlı astronomiya əsəri mövcuddur.

“Gülüstani-İrəm” Azərbaycan tarixinin qədim dövrlə­rin­dən tutmuş 1813-cü ildə Ru­siya və İran arasında bağlanıb Azər­bay­canı Şimali Azərbaycan və Cənubi Azərbaycan adı ilə ikiyə par­çalamış “Gülüstan” müqaviləsinə qədərki dövrünü əhatə edir. Bir müqəddimə və beş fəsildən ibarət olan əsərin sonunda Azər­baycanda yetişən alim, şair, yazıçı və sənətkarlara ayrılan təzkirə hissəsi də vardır. Uzun müddət tarixçilərin stolüstü kitabına çevrilən “Gülüstani-İrəm” əsərində Səfəvi Dövlətinin banisi Şah İs­ma­yıl Səfəvi (Xətai) dövrünə, eləcə də Şah İsmayıl Xətainin əbədi fəaliyyətinə də yer verilmişdir. Kitabda Şah İsmayılın “Xətai” tə­xəllüsü ilə yazdığı şeirlərinin xalq arasında çox məş­hur ol­duğu yazılmışdır.

Bu qiymətli tarix əsərində diqqəti cəlb eləyən bir cəhət də türksoylu boyların dili, adları, yer adları haqqında verilən məlu­matlardır. Məsələn, Qafqaz haqqında belə yazılmışdır: “Qədim­də “Kaspi” adı verilən boy dəniz kənarında və Kür ça­yı­nın sağ sahilində məskun idi. Rumlara görə bu dəniz (Xəzər) Kaspi tayfasının adı ilə adlanmışdı. Sahilində olan vilayətlərə nisbətdə bu dəniz müsəlmanlar arasında da “Bəhri-Xəzər”, “Bəhri-Gi­lan”, “Bəhri-Şirvan” adıyla şöhrət qazanmışdır. Qaf­qaz sözü də Kaspi ulusunun adından və “Quran”da adı keçən Qaf dağının adından alınmışdır”.

“Türk Nuhun oğullarından Yafəsin oğludur. Bütün Yafəs soyundan olan qəbilələr onun adı ilə “türk” adını almışdır”.

“Dağlılara “ləzgi” adı verilməsi “laz” qövmü ilə qarış­ma­ları münasibətilə ola bilər”.

“Azərbaycanın Xınalıq kəndinin əhalisinin özünəxas bir dili vardır. Bu ləhcə Osmanlı, Cağatay, Kumuk və Noğay ləh­cələri arasında bir ləhcədir”.

“Batlamyusun dediyinə görə, kumuklar “Kam” və ya “Ko­mak” boyunun qalıntılarıdır. Bu məmləkət onların adını al­mışdır. “Rövzatüs-Səfa” müəllifinə və digər tarixçilərin yaz­dıq­larına görə, onlar Yafəsin oğlu “Komak” və ya “Komari” nəs­lindəndirlər. Bunlar Yafəsin “Bulqar” adlı oğlunun adını da­şıyan coğrafiyada məskun idilər. Möhtəmələn o yer kiçik Gabardi öl­kə­sindəki Balqar (Gabardin-Balkar) adlı yerdir. Onun ətrafın­dakı Çekem, Bahsan, Bizengi əhalisi indi də türk dilinin Kumuk ləhcəsində danışırlar”.

A.A.Bakıxanovun dövrünün elmi nailiyyətlərindən olan “Əsrarül-Məlakut” əsəri mərhəmətli və rəhm edən Allahın adı ilə başlayır.

Giriş, müqəddimə, üç hissə və sonluqdan ibarət olan Əs­ra­rül-Məlakut” (“Kainatın sirləri”) əsərinin girişində Bakı­xanov Ptolemey və Kopernik nəzəriyyələri haqqında məlumat verərək, hər iki nəzəriyyənin elmi müqayisəsində Kopernik üsuluna üstünlük verir.

Müqəddimədə isə astronomiya elminin tarixindən qısa mə­lumat verərək, bu tarixin bəşəriyyətin ilk dövrlərindən başladı­ğını qeyd edir. 10 fəsildən ibarət olan əsərin I hissəsində Yerin vəziyyəti, II hissədə göy cisimləri haqqında, III hissədə Kapler və Nyuton qanunlarından danışır. “Nəticə” hissəsində isə müəl­lif “Quran” və hədislərin köməyi ilə təbiətin qa­nu­nauyğun ha­disələrini izah etməyə çalışır.

A.A.Bakıxanovun həyatı və əsərləri haqqında verdiyimiz qısa məlumatlardan aydın olur ki, Bakıxanovun tarix, dil, ədə­biyyat, etika, coğrafiya və s. haqqındakı araşdırmaları bizim zə­manəmizdə də öz aktuallığını qorumaqla, tədqiqatçılara, elm adam­larına kömək etməkdədir.