Ramiz Dəniz

ya”sında  Asiyadan  şimalda  və  şərqdə,  “Efiopiya”dan  isə 

cənubda  okeanlar  göstərilmir.  Bununla  da  Ptolemeyin 

dünya xəritəsində Asiya qitəsinin ərazisi bütünlükdə şimala 

və  xeyli  şimal-şərqə,  Afrika  isə  xeyli  cənuba  uzanır. 

Asiyanın  cənub-şərqi  və  Afrikanın  isə  cənub-şərq  hissəsi 

                                                 

      1

 И. П. Магидович, В. И. Магидович. Очерки по истории географи-

ческих открытий. I том. Москва, «Просвещение», 1982. стр. 131 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

36 

cənubdakı  hipotetik  torpaq  ilə  birləşir.  Nəticədə  isə  Hind 

okeanı hər tərəfdən qapanaraq nəhəng gölə çevrilir.  

 

  

 

    Pomponi Melaya görə Dünyanın təsviri (C. Uinsor hazırlayıb) 

 

İntibah  dövrünün  başlanğıcına  qədər  Ptolemey  Avropa 

alimlərinin  bir  çoxu  üçün  həddindən  artıq  istedadlı  alim 

sayılırdı, onun xəritəsi isə hər bir xəritəşünas və coğrafiya-

şünas  dərnəklərində  nümayiş  etdirilirdi.  Belə  olan  halda 

Avropadan Hindistana getmək üçün Afrikanın cənubundan 

dövrə  etmək  mümkünsüz  sayılırdı.  Dəniz  yolu  ilə  Hindis-

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

37 

tana yalnız qərb yolu ilə Yer kürəsini dövrə vurmaqla, get-

mək olardı. Həmin yol isə dənizçilər üçün həddindən artıq 

uzun idi. 

Məhz  bu  səbəbdən  Avropadan  Hindistana  yol  açmaq 

üçün  ilk  növbədə  quru  yoldan  istifadə  edilməyə  başlandı. 

Səyyahlar,  sonra  isə  tacirlər  Asiyanın  şərqinə  gedən 

yollardan  ən  münasibini  özləri  üçün  mənisəməkdən  ötrü, 

hətta  primitiv,  üsullardan  istifadə  edərək  xəritələrin  tərtibi 

ilə məşğul olurlar. İş o yerə çatır ki, gəmiçiliyin inkişafı və 

gəmi  konstruksiyalarının  təkmilləşməsi  zamanı  da  Hindis-

tana  dəniz  yolunun  kəşf  edilməsi  üçün  heç  bir  cəhd  edil-

mirdi.  Hətta  Roma  imperiyası  Şərqə  işğalçılıq  siyasətini 

gücləndirdiyi  bir  zaman,  ixtiyarında  güclü  hərbi  dəniz 

donanması  olaraq  (Qney  Pompeyin  və  başqa  tanınmış 

Roma  sərkərdələrinin  dəniz  donanmasına  başçılıqları 

nəzərdə  tutulur)  Hindistana  dəniz  yolunun  kəşf  edilməsi 

yönümündə  heç  bir  iş  aparmamışdılar.  Bu  ondan  xəbər 

verir  ki,  Yer  kürəsinin  quruluşu  barəsindəki  təsəvvür  kifa-

yət  qədər  az  idi.  Hamı  üçün  Hindistana  münasib  yol  quru 

yolu sayılırdı. 

Astronomiya  elmi  dünyada  mövcud  olan  ən  qədim 

elmlərdən biridir. Yunan alimi Aristotel Kainatın quruluşu 

haqqında  öz  dövrünə  görə  yeni  bir  sistem  yaratmışdı. 

Həmin sistem nədən ibarətdir? Onun fikrincə, Yer Kainatın 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

38 

mərkəzində  hərəkətsiz  durmuş,  planetlər  isə  Yer  ətrafında 

dolanır.  Bunun  öz  qaydası  vardı.  Hər  planetin  özünə  görə 

sferası (kürəsi) vardır və o öz sferasına bərkidilmişdir. Hər 

planetin  sferası  müəyyən  sürətlə  Yerin  ətrafına  dolanır. 

Planet  öz  sferasına  bərkidildiyinə  görə  onun  vasiəsilə  yer 

ətrafında hərəkət edir. Bir planet arxasında duran başqa bir 

planetin  görünməsini  izah  etmək  üçün  Aristotel  belə  qeyd 

edirdi  ki,  planetlərin  sferaları  şəffaf  büllurdan  yaranmışdır 

və  ona  görə  də  biz  planetlərin  hamısını  müşahidə  edə 

bilirik.  Aristotel  zamanından  və  ondan  çox  sonralar  da 

göydə  7  planet  olduğu  güman  edilirdi.  Həmin  planetlər  – 

Merkuri,  Venera,  Mars,  Yupiter,  Ay,  Günəş  və  Saturndan 

ibarət  idi.  Məsələn:  Tusinin  və  Uluqbəyin  yaşadıqları 

dövrlərdə də (XIII-XV əsrlərdə) bu belə idi. Ancaq ilk dəfə 

olaraq  Polşa  alimi  Nikolay  Kopernik  (1473-1543)  Yeri 

planet  hesab  etmiş,  Ayı  və  Günəşi  planetlər  sırasından 

çıxarmışdı.  Aristotel  sistemində  planetlərin  sferasından 

sonra “sabit ulduzlar” sferası yerləşirdi. 

Qədim  yunan  astromları  içərisində,  demək  olar  ki,  iki 

şəxsiyyət  gördükləri  elmi  işlərə  görə  daha  çox  fərqlənir  –

Hipparx və Ptolemey. 

Eramızdan  əvvəl  II  əsrdə  yaşamış  Hipparx  dövrünün 

böyük  alimi  olmuşdur,  lakin  onun  haqqında  çox  az 

məlumat  vardır.  Nikeydə  və  ya  Rodos  adasında  anadan 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

39 

olması  güman  edilir,  ancaq  məlumdur  ki,  o,  bir  müddət 

İsgəndəriyyə şəhərində astronomik müşahidələr aparıbdır. 

Yunan  alimi  öz  dövrünə  görə  Ayın  ölçüsünü  çox  dəqiq 

təyin  etmişdi.  Hipparxa  görə  Ayın  radiusu  0,27  Yerin 

radiusuna  bərabərdir.  Bu  demək  olar  ki,  Ayın  indiki  ölçü-

sünə  yaxındır.  Antik  dövrün  çox  məşhur  astronomu  Yer-

dən Aya qədər  məsafəni 59 Yer radiusu kimi göstərmişdir 

(həqiqi orta ölçü – 60,3 Yer radiusu). 

Hipparx  Çin  astronomlarından  sonra  ilk  astronomik 

kataloqun müəllifidir. Bizim günlərə qədər gəlib çıxmayan 

kataloqda  1080  ulduzun  koordinantları  göstərilmişdir. 

Şübhəsiz  ki,  o,  bu  işdə  triqonometriyanın  elementlərindən 

istifadə  etmişdi.  Deyilənlərə  əsasən  ulduzları  öz  parlaqlıq-

larına görə ölçülərlə ilk dəfə Hipparx ayırmışdır. 

Ptolemey  dövründən  başlamış  XVII  əsrə  qədər  Yer  ilə 

Günəş  arasındakı  məsafə  1120  Yer  radiusu  kimi  göstəri-

lirdi. Bu ölçü həqiqi ölçüdən təxminən 20 dəfə azdır. 

Yunan alimi Klavdi Ptolemey qədim dünyanın ən böyük 

astronomu  sayılır.  O,  bizim  eranın  II  əsrində  İsgəndəriyyə 

şəhərində  yaşayıb  fəaliyyət  göstərmişdir.  Onun  əsas  elmi 

işləri,  “Almagest”  və  “Coğrafiya”  əsərləridir.  Bundan 

başqa alim optikaya aid bir əsər də yazmışdır. 

Məlumdur  ki,  coğrafi  enliklərin  və  uzunluqların  dəqiq 

riyazi ölçülərinin konsepsiyasını Ptolemey özünün “Coğra-

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

40 

fiya”  əsərində  təqdim  etmişdi.  O,  ənənəvi  müvəqqəti 

koordinatları  daimi  koordinatlarla  əvəzləmişdi  –  enliklər 

ekvatordan,  uzunluqlar  isə  məlum  olan  dünyanın  ən  qərb 

ucqar nöqtəsi sayılan “Fortuna adalarından” (Kanar adaları) 

hesablanırdı. 

 

        

 

                         Klavdi Ptolemey (təx. 90-160) 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

41 

Ptolemey  ömrünün  əksər  hissəsini  İsgəndəriyyə  kitab-

xanasında  keçirmiş  və  orada  özünün  iki  möhtəşəm 

əsərlərini yaratmışdı, hansı ki, dünya elmi XVII əsrə qədər 

həmin  kitabların  təsiri  altında  olmuşdu.  Onlardan  birincisi 

“Amagest” adı ilə məşhur olan “Böyük toplu” özündə ən 

qiymətli  qədim  yunan  astronomiyasını  əks  etdirmişdi.  O, 

Hipparxla  Appoloniyanın  əsərlərini  daxil  etmiş  və  özünün 

çoxsaylı  nəticələrini  vermişdi.  Ptolemeyin  ikinci  əsəri 

həmin  dövrün  minlərlə  məntəqənin  coğrafi  mövqeyini 

göstərən, izahlı məlumat və atlas kimi tanınan, səkkiz cildli 

“Coğrafiya”  idi.  Xəritələrin  tərtibatı  üçün  Ptolemey 

coğrafi  məntəqələrin  müəyyən  edilməsində  üç  əsr  əvvəl 

Nikeyadan  olan  Hipparxın  təqdim  etdiyi  üslubun  geniş 

tətbiqini önə çəkir.

1

   

Ptolemeyin “Almagest” əsəri 1400 ilə yaxın bir müddət-

də astronomiya tarixində “Hakimi-mütləq” hesab olunmuş-

dur. Bu əsər və Evklidin məşhur “Əsaslar” kitabını dərin-

dən bilən bir adam orta əsrlərdə astronomiya və riyaziyyat 

üzrə böyük mütəxəssis sayılırdı. 

“Almagest”  13  kitabdan  ibarətdir.  1-ci  və  2-ci  kitablar 

ən  sadə  astronomik  hadisələrdən,  Yer  kürəsindən,  üçüncü 

kitabda Günəşin hərəkət nəzəriyyəsindən, dördüncü kitab-  

                                                 

   

1

 Д. Хауз. Гринвичское время и открытие долготы. Москва, «Мир», 

1983. стр. 17-18 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

42 

   

 

                      Ptolemeyin Dünya xəritəsi 

da  Ayın  hərəkətindən,  beşinci  kitabda  Astrolyabiya  adla-

nan  astronomik  cihazdan,  altıncı  kitabda  Günəş  və  Ayın 

tutulmalarından bəhs edilir. Yeddinci və səkkizinci kitablar 

ancaq  ulduzların  kataloqudur.  Bu  kataloqda  1028  ulduzun 

siyahısı  vardır.  Ptolemey  göstərir  ki,  ulduzların  ümumillik 

pressiyası  “36”-dır.  “Almagest”in  qalan  beş  kitabı  planet-

lərin hərəkətinə həsr olunmuşdur. 

  “Almagest”in  birinci  kitabının  ikinci  fəslində  Ptole-

mey  yazmışdı:  “Ümumi  vəziyyəti  nəzərə  alaraq,  qəbul 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

43 

etmək  lazımdır  ki,  Göy  sferik  formadadır  və  sferik  kimi 

hərəkət  edir.  Yerin  özü  də  sferik  formadadır  və  ümumi 

görüşə  nəzər  salsaq,  ulduzları  quruluşunu  və  aradakı 

məsafələri nəzərdən keçirsək, Yer Göyün ortasında yerləşir 

və  mərkəz  nöqtəsidir.  Yer  hərəkətsizdir  və  heç  vaxt  öz 

yerini dəyişmir”.

1

  

Ptolemey  astronomiya  tarixində  “Geosentrik  sistem” 

adlanan dünyagörüşünün müəllifi kimi məşhurdur. 

Gələcəkdə  kitabın  bu  fəsli  ilə  bağlı,  orada  verilən  elmi 

fikirlərə  görə  Nikolay  Kopernik  çoxsaylı  fikirlər  söyləmiş 

və özünün şərhlərini yazmışdır. 

Ptolemey  bir  çox  astronomik  müşahidələr  nəticəsində 

hər planetin öz epitsikli üzrə hərəkət dövrünü,  bu epitsikl-

lərin  ölçüsünü,  deferentlər  üzrə  hərəkət  dövrünü  təyin 

etmişdir.  Bunları  bildikdən  sonra  planetlərin  hərəkətlərini 

irəlicədən, əlbəttə müəyyən xəta ilə xəbər vermək olur. 

 

 

 

 

 

 

                                                 

        

1

  Н.  Веселовский,  Ю.  А.  Белый.  Николай  Коперник.  Москва, 

«Наука», 1974. стр. 198 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

44 

                       

Qədimdə insanlar elmi kamilliyə yetmək         

                         naminə öyrəndikləri halda, bu gün onu   

                         dünyanı fəth ettmək naminə öyrənirlər. 

                                                                       Konfutsi 

 

        Şərq dünyasının astronomları 

  

 

Astronomiya  elmini  təkmilləşdirməkdən  ötrü  hökmən 

rəsədxanalar  tikilməlidir.  Abbasilərin  nümayəndəsi  xəlifə 

Məmunun  əmri  ilə  Bağdadda  mükəmməl  bir  rəsədxana 

tikilmişdi. 

    Bu  haqda  professor  S.  Klatsko-Rındziun  belə  bir  qeyd 

vermişdi:  “Əlcəbr  və  Əlmüqabələ  hesablanması  üzrə 

qısa  kurs”... kitabı,  Bağdad  xəlifi  Abdulla  əl-Məmun  ibn-

Harun  ər-Rəşid  (786-833)  tərəfindən  830-cu  ildə  yaratdığı 

müdriklər  Evi  adlanan  (Baith  Al-Hakim),  dünyanın  ən  qə-

dim  universitetində  yazılmışdır...  Harun  Ər-Rəşid  Bağdad 

universitetində, hind və türk professorları, həm də Bizans-

dan qaçaq düşmüş yunan professorları üçün kafedra yarat-

dığından,  onların  ərəb  şagirdləri  tez  bir  zamanda  fəlsəfə, 

elm,  tibb  sahəsində  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  müvəffəqiy-

yətlər  əldə  edir  və  nəticədə  ən  vacib  kitabları  və  klassik 

yunan  müəlliflərinin  nailiyyətlərini  ərəb  dilinə  tərcümə 

etməklə, onları insanlıq üçün qorunub saxlamışdılar. 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

45 

O  dövrdə  Xorezmli  Mühəmməd,  Fərqanəli  Mühəmməd 

Kəsir  əl  Fərqani,  Əhməd  bən  Abdulla  Əlmərvəzi  məşhur 

astronomlar  sayılırdılar.  Onların  nailiyyətləri  fəaliyyət 

göstərdikləri məkandan xeyli kanarda yayılırdı. 

Əl-Xorezmi  astronomiya  və  riyaziyyat  elmlərinin  inki-

şaf etdirilməsində misilsiz rol oynamışdır. O, cəbr üzrə ilk 

kitab  yazmış  və  bununla  da  cəbr  elminin  əsasını  qoymuş-

dur.  Əl-Xorezminin  elmi  irsi  Avropa  alimləri  tərəfindən 

öyrənilir  və  o,  Avropada  “Alxorezemos”,  “Alqarizmus”, 

“Alkarezmus”,  “Alxvarizmus”,  “Alqoritm”,  “Alqoritmus” 

kimi məşhur olmuşdur. 

“Astronomiya  cədvəlləri”,  “Əlcəbr  və  əlmüqabələ 

hesablanması üzrə qısa kurs”, “Torpaqların təsviri kita-

bı”, “Hindlilərin üsulu ilə toplama və çıxma” əsərlərinin 

müəllifi  Əbu  Abdulla  Mühəmməd  ibn Musa  Əl-Xorezmi 

Əl-Məcusi  (780-850)  827-ci  ildə  Bağdad  yaxınlığında 

aparılan  dərəcə  ölçməsinin  hesablama  işlərinə  rəhbərlik 

etmişdi.  Həmin  elmi  iş  nəticəsində  Yer  kürəsinin  bir 

dərəcəlik meridian qövsünün uzunluğu üçün alınan qiymət 

müasir  ölçüdə  111815  metrə  bərabərdir.  Müasir  ölçülərə 

görə  indiki  qiymət  110938  metrdir  (fərq  877  metr).  Bu, 

dərəcə  ölçüsünün  Yer  kürəsinin  böyüklüyünün  təyin 

olunmasında əhəmiyyəti çox böyük idi. Ona qədər ilk dəfə, 

dərəcə  ölçməni  bizim  eramızdan  250  il  əvvəl  Misirdə 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

46 

yunan  alimi  Eratosfen  aparmışdı.  Evdoksun  isə  apardığı 

ölçü alimlər tərəfindən ciddi qəbul olunmurdu. Xorezmi 35 

yaşına  çatana  qədər,  artıq  Bağdad  elmlər  akademiyası 

funksiyasını  yerinə  yetirən  “Beytül  hükəmasının”  (alimlər 

evi) rəhbərliyi vəzifəsinə qədər yüksəlir. 

                 

      

 

                     

Mühəmməd əl-Xorezmi (783-850) 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

47 

Xorezminin  “Torpaqların  təsviri  kitabı”  adlı  əsər 

coğrafiya  elmi  tarixində  qiymətli  əsərlərdən  ən  mühümü 

sayılır.  Bu  kitabda  bir  çox  ölkələr,  dənizlər,  çaylar,  dağlar 

haqqında zəngin məlumat vardı. Xorezmi Volqaboyunda və 

Bizansda səyahətə çıxmışdı. 

Bəzi  Qərb  tarixçiləri  və  ya  alimləri  ədalət  naminə, 

primitiv  üsullardan  istifadə  etmədən,  Əl-Xorezmini  ərəb 

alimi kimi göstərməklə, yanlış məlumata əl atırlar. Profes-

sor S. Klatsko-Rındziun onun Türk dünyasının böyük alim-

lərdən biri olduğunu ədalətlə bəyan edir. O, yazır: “Müasir 

riyaziyyatda  “alqoritm”  anlayışından  istifadə  olunanda, 

onda ər-Rəşidin, Xivədən anadan olmuş baş kiabxanaçı və 

riyaziyyatçısı  Əbu-Abdullah  Mühəmməd  ibn-Musa  əl-

Xorezmi  əl  Məcusinin  (780-850)  ərəb  adının  latınca 

transliterasiyasından  götürüldüyünü  başa  düşmək  olar. 

Türkdilli şəhər və region sayılan Xivə 1873-cü ilə kimi, rus 

çarizminin Orta Asiyaya başladığı yürüşlərə qədər müstəqil 

qalmışdı.

1

 

Avropa  aliminin  ədalət  prizmasından  necə  çıxış  etməsi 

göz qabağındadır. 

Əhməd  ben  Abdulla  Əlmərvəzi  astronomiya  tarixində 

Həbəşül Hasib adı ilə məşhurdur. O, hind astronomiyasının 

                                                 

 1

 Журнал  Ассоциации  искусственного интеллекта. Новости  искусст-

венного интеллекта. С. Клатско-Рындзиун. Москва, 1993. стр. 136 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

48 

əsas  nailiyyətlərini  “Sindihind”  yolu  ilə  tərtib  edilmiş 

“Zic” adlı kitabında qeyd etmişdir. 

 

                

 

                            Sabit ben Qürrə (821-901) 

 

IX əsrin ən böyük riyaziyyatçı və astronomlarından biri 

sayılan Sabit ben Qürrə (821-901) Bağdada köçəndən sonra 

bacarıqlı bir alim kimi məşhurlaşır. O, ərəb dilindən başqa 

suriya və yunan dillərini sərbəst bildiyindən, elmi tərcümə 

işləri  ilə  də  məşğul  olmuşdur.  Sabit  tərəfindən  Evklidin 

“Əsaslar” Ptolemeyin  “Almagest” əsəri ərəb  dilinə tərcü-

mə  edilərək,  Şərq  dünyasına  yayılmasında  müstəsna  rol 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

49 

oynamışdır. Ona görə ki, bu tərcümələr vaxtilə ən səlis və 

dəqiq  tərcümələrdən  hesab  olunurdu.  O,  150-dən  çox 

orijinal və tərcümə əsərlər yazmışdır. 

Əbül  Əbbas  Təbrizi  də  IX  əsrdə  yaşayıb  yaratmış  və 

məşhur astronom və riyaziyyatçı kimi tanınmışdır. 

Suriyada  yaşamış  tanınmış  ərəb  alimi  Bəttani  (təx.  IX 

əsrin  2-ci  yarısı  -  929),  Rəkka  şəhərində  öz  xərcinə  bir 

rəsədxana təsis etmiş və orada 878-ci ildən 918-ci ilə qədər 

astronomik müşahidələr aparmışdı. Alim pressesiya, eklip-

tikanın mailliyi kimi çox mühüm astronomik kəmiyyətlərin 

qiymətini təyin etmiş və onları öz müasirlərinin aldıqlarına 

nisbətən  daha  dəqiq  qiymət  almışdır.  Bəttaninin  astrono-

miyaya  aid  olan  kitabını  alman  alimi  İohann  Müller 

(Reqiomontan)  XV  əsrdə  latın  dilinə  tərcümə  etmişdir. 

Həmin kitabın latınca adı“Mohametis Albetini de Scienta 

stellarum  Liber”  (Mühəmməd  Əlbəttaninin  ulduzlar 

elmi kitabı). 

Bəttani (Əbu Əbdulla Mühəmməd ben Cabir ben Sinaya 

əl Hərrani Əli Sabi) zəngin ərəb zadəgan ailəsindən anadan 

olmuş və onu “ərəb Ptolemeyi” adlandırırdılar. Hələ Ptole-

mey  tərəfindən  36  qiymətində  təyin  edilmiş  illik 

pressesiyanın  nisbətən  daha  düzgün  qiymətini  məhz  o, 

təyin edə bilmişdi. Plato Tivalskinin, Maslama Əhməd ben 

Maqritin  və  Reqiomontanın  tərcümələri  əsasında  Bəttani 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

50 

tərəfindən  tərtib  edilmiş “Zic  Sabi” geniş  sürətdə  orta 

əsrlərdə Avropa astronomlarına məlum olmuşdu. 

Orta  əsrlərin  ən  nüfuzlu  alimlərindən  biri  Əbu  Nəsr 

Mühəmməd ibn Mühəmməd əl Fərabi (870-950) olmuşdur. 

Özbəkistanın  Fərab  şəhərində  anadan  olmuş  alim  çoxlu 

səyahət  etmişdi.  Əl  Fərabi  fəlsəfəyə,  tibbə,  riyaziyyata, 

astronomiyaya  və  musiqiyə  dair  çoxlu  əsərlər  yazmışdır. 

Məşhur  ərəb  alimi  İbn  Hallikan  onun  haqqında  yazır: 

“...Türk  olan  əl  Fərabi  tanınmış  filosofdur,  məntiqə,  musi-

qiyə  və  başqa  elmlər  haqqında  əsərlər  yazmışdır.  O, 

müsəlmanların  ən  dahi  filosofudur  və  elmlər  sahəsində 

onun səviyyəsində olanı yoxdur”. 

Astronomiyada  onu  məşhurlaşdıran  əl  Fərabinin  Ptole-

meyin “Almagest” əsərinə  yazdığı  şərhdir.  Əl  Fərabi  dün-

yada  kifayət  qədər  tanınmış  alimdir,  lakin  onu  müsəlman-

ların ən dahi filosofu adlandırmaq, qeyri-ciddi fikir sayılır. 

Məşhur  alim  Buzcanlı  Əbül  Vəfa  (939-998)  astronomi-

yanın  həm  nəzəri,  həm  də  təcrübi  məsələləri  ilə  məşğul 

olmuşdur. Onun qələmindən hesab, cəbr, həndəsə, astrono-

miyaya  aid  bir  çox  dəyərli  əsərlər  çıxmışdır.  Əbül  Vəfa 

Ayın nəzəriyyəsi ilə mükəmməl surətdə məşğul olmuş və o, 

Ayın  hərəkətində  “variatsiya”  adlı  bərabərsizliyi  aşkara 

çıxarmışdır. 

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

51 

Mühəmməd  ibn  Mühəmməd  ibn  Yəhya  ibn  İsmail  ibn 

Əl-Abbas  Əl-Buzcani  960-cı  ildə  Bağdada  gəlmiş  və  ora-

dakı rəsədxanada elmi tədqiqat işləri ilə məşğul olmuşdur. 

Onun bir çox qiymətli əsərləri yoxa çıxmışdır. 

Əbül  Vəfanın  riyaziyyatın  və  astronomiyanın  inkişaf 

tarixində əhəmiyyəti çox böyükdür.                                  

 

 

 

 

 

                                     Keçmişə nəzər salmağın bizə                                                                                                           

                                       faydası var.

                                                                     

                                                      Uilyam Şekspir