Bir Ekonomik Tetikçinin İtirafları
Yüklə 1,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
18-İran’da Şahların Şahı
1975 ve 1978 arasında İran’ı sık sık ziyaret ettim. Bazen, Latin Amerika veya Endonezya ile Tahran arasında gidip geliyordum. Şeyhin Şah (resmi unvanı), çalıştığımız diğer ülkelere göre çok daha farklı bir durum ortaya koymuştu. Suudi Arabistan gibi, İran da petrol açısından zengin bir ülke olduğundan, iddialı projelerini finanse etmek için borç almaya ihtiyacı yoktu. Ancak, İran’ın Suudi Arabistan’dan temel farkı, nüfusunun büyük çoğunluğunun Ortadoğulu ve Müslüman olmasına karşılık Arap olmayışı idi. Ek olarak, ülkenin hem içerde, hem de komşuları ile olan ilişkilerinde, politik kargaşa dolu bir tarihi vardı. Dolayısıyla, orada değişik bir yaklaşımda bulunduk: Washington ve iş dünyası el ele verip, Şah’ı bir kalkınma sembolüne dönüştürmek için işbirliği yaptılar. Tüm dünyaya, ABD’nin (ticari ve politik çıkarları doğrultusunda) demokratik bir dostu için neler yapabileceğini göstermek için büyük bir çabaya giriştik. Açık bir şekilde - [54]
antidemokratik unvanı ya da demokratik olarak seçilmiş başbakanına karşı- o kadar da açık olmayan CIA kökenli darbe gerçeği bir yana, Washington ve Avrupalı ortakları, Şah’ın hükümetini, güçlü bir Amerikan karşıtı akımın kendisini göstermeye başladığı Irak, Libya, Çin, Kore ve diğer ülkelerdekilere bir alternatif olarak sunmakta kararlıydılar. Görünüşte Şah, yoksulların ilerici bir arkadaşı idi. 1962 yılında, büyük özel arazilerin parçalanıp köylü sahiplerine devredilmelerini emretti. Bir sonraki sene, geniş bir yelpazede sosyoekonomik reformlar içeren Beyaz Devrim’i başlattı. OPEC’in gücü 1970’lerde büyüdükçe, Şah da giderek daha itibarlı bir dünya lideri olmaya başladı. İran, aynı zamanda, Müslüman Ortadoğu’nun en kuvvetli askeri güçlerinden birini geliştirdi. MAIN, kuzeyde Hazar Denizi kıyısındaki turistik alanlardan, güneyde Hürmüz Boğazı’na bakan askeri tesislere kadar, ülkenin her tarafındaki projelerin içindeydi. Çalışmalarımızın odak noktası, eskiden olduğu gibi, bölgesel gelişme potansiyellerini tahmin edip, sonra da bu tahminleri gerçekleştirecek endüstriyel ve ticari büyümeyi beslemek için gerekli olan enerjiyi sağlayacak elektrik üretim, ulaşım ve dağıtım sistemlerini tasarlamaktı. Zaman içinde, İran’ın önemli bölgelerinin çoğunu ziyaret ettim. Kirman’dan Bender Abbas’a çöl dağlarında eski kervan yollarını izledim. Eski kralların efsanevi sarayı ve eski dünyanın harikalarından biri olan Persepolis’in kalıntılarını gezdim. Şiraz, İsfahan ve Persepolis yakınlarında, Şah’ın taç giydiği muhteşem çadır kent gibi, ülkenin en ünlü ve görülmeye değer yerlerini dolaştım. Bu arada, bu ülke ve insanları için de içimde gerçek bir sevgi doğdu. Yüzeyde
İran, Hıristiyan-Müslüman işbirliğine model olacak bir
örnek gibi
görünüyordu. Ancak, sakin görünüşlerin ardında derin kızgınlıkların yatabileceğini kısa zamanda öğrendim.
1977’de bir gece geç vakit, oteldeki odama döndüğümde, kapımın altından atılmış bir not buldum. Emin adında bir adam tarafından yazıldığını fark edince şaşırdım. Onunla hiç karşılaşmamıştık ama bir hükümet toplantısı sırasında, bana onun ünlü bir radikal bölücü olduğu anlatılmıştı. Düzgün bir el yazısı ile yazılmış bir İngilizce ile beni belirtilen lokantada kendisiyle buluşmaya davet ediyordu. Ancak, bir de uyarı vardı: Sadece, İran’ın, “benim pozisyonumdaki” çoğu insanın hiçbir zaman görmediği bir yanını keşfetmekle ilgileniyorsam gelmeliydim. Emin’in
benim gerçek
konumumun ne olduğunu bilip bilmediğini düşündüm. Büyük bir
risk aldığımın farkındaydım ama bu gizemli kişiyle tanışmanın cazibesine de karşı gelemiyordum. Taksi beni, arkasındaki binayı görmemi engelleyecek kadar yüksek bir duvarın içindeki minik bir kapının önünde bıraktı. Uzun siyah bir tuvalet giymiş çok güzel bir İranlı kadın beni içeriye alıp, alçak tavanından sarkan süslü yağ lambalarının aydınlattığı bir koridordan geçirdi. Koridorun sonunda, bir elmas gibi, parıltısıyla insanı kör eden bir odaya girdik. Gözlerim nihayet alıştığında, duvarların yarı değerli taşlarla ve sedef kaplamalı olduğunu fark ettim. Lokantanın içi çok ince işlenmiş bronz avizelerdeki uzun beyaz
mumlarla aydınlatılmıştı. Usta bir elden çıktığı belli lacivert takım elbise giymiş, uzun boylu ve uzun siyah saçlı bir adam yaklaşıp elimi sıktı. İngiliz okullarında okumuş bir İranlı olduğunu anlatan bir aksanla kendisini Emin olarak tanıttı. İlk dikkatimi çeken, bir bölücü radikale hiç de benzemediği idi. Beni, çiftlerin sessizlik içinde yemek yedikleri masaların yanından geçirip, diğerlerinden ayrılmış bir köşeye götürdü ve burada rahatlıkla konuşabileceğimizi söyledi. Bu lokantanın gizli buluşmalara ev sahipliği yaptığı hakkında bir izlenime kapıldım. Bizimkisi, büyük olasılıkla, o akşamın tek romantik olmayan buluşmasıydı. Emin çok kibardı. Görüşmemiz sırasında, beni kötü niyetleri olan biri olarak değil de, sadece bir ekonomik danışman olarak gördüğü ortaya çıktı. Bir Barış Gönüllüsü olduğumu bildiğini, ona, ülkesini tanımak ve insanlarla kaynaşmak için her fırsatı değerlendirdiğim söylendiği için beni seçtiğini anlattı. “Mesleğinizdeki diğer insanların çoğuna göre çok gençsiniz,” dedi. “Tarihimiz ve mevcut sorunlarımızla gerçekten ilgilisiniz. Siz bizim ümidimizsiniz.” Hem Emin’in görüntüsü, hem de lokantada başkalarının da olmasıyla birlikte oradaki atmosfer de bana bir ölçüde rahatlık verdi. Cava’da Rasy ya da Panama’da Fidel gibi insanların bana dostça yaklaşmalarına alışmıştım ve bunu hem bir övgü hem de bir fırsat olarak kabul ediyordum. Ziyaret ettiğim yerler beni hep büyülediği için, diğer Amerikalılar’dan farklı göründüğümü biliyordum. Kültürlerine gözünüzü, kulağınızı ve kalbinizi açarsanız, insanların size
çok çabuk
ısındıklarını keşfetmiştim. [55] Emin bana Yeşeren Çöl projesini bilip bilmediğimi sordu. “Şah, çöllerimizin bir zamanlar verimli ovalar ve zengin ormanlar olduğuna inanıyor. En azından, öyle olduğunu iddia ediyor. Teorisine göre, Büyük İskender zamanında, bu topraklardan beraberlerinde milyonlarca keçi ve koyun olan büyük ordular geçmiş. Hayvanlar tüm otları ve diğer bitkileri yemiş. Bu bitkilerin yok olması bir kuraklığa yol açmış ve sonuçta tüm bölge çöle dönüşmüş. Şah’a göre, şimdi tek yapmamız gereken, milyonlarca ağaç dikmek. Ondan sonra da - hop!- yağmurlar geri gelecek ve çöl yeniden yeşerecek. Tabii, bu arada milyonlarca dolar harcamamız gerekecek.” Küçümser bir şekilde gülümsedi. “Ve sizinkisi gibi şirketler çok büyük kârlar edecekler.” “Bu teoriye pek inanmıyorsunuz gibi geliyor bana.”
‘Çöl bir semboldür. Onu yeşertmek tarımdan çok daha fazlasını içerir.” Garsonlar, çok
güzel sunulmuş İran yemekleriyle dolu tepsilerle geldiler. İznimi aldıktan sonra, Emin değişik tepsilerden birkaç çeşit seçti. Sonra bana geri döndü. “Cesaretimi mazur görürseniz, Bay Perkins, size bir soru: Kendi yerli insanlarınızın -Kızılderililer’in- kültürlerini yok eden nedir?” Bunda, açgözlülük ve daha iyi silahlar da dahil, birçok etkenin rolü olduğunu söyledim. “Evet. Doğru. Bunların tümü. Ama hepsinden daha
fazla, çevrenin yok edilmesine indirgenemez mi?” Sonra bana, ormanlar ve yaban öküzü gibi hayvanların yok edilip, insanların kendileri için ayrılan
arazilere götürüldükten sonra, kültürü
oluşturan temellerin çöktüğünü anlattı. “İşte burada da aynısı oluyor,” dedi. “Çöl bizim ortamımızdır. Yeşeren Çöl projesi bizim temel yapımızın yok olması tehdidini getiriyor. Bunun olmasına nasıl izin veririz?” Ona,
bildiğim kadarıyla, bu projenin
ardındaki fikrin kendi insanlarına ait olduğunu söyledim. Alaycı bir gülümsemeyle, bu fikrin ABD hükümeti tarafından Şah’ın kafasına sokulduğunu ve Şah’ın bu hükümetin sadece bir kuklası olduğunu söyledi. “Gerçek bir İranlı böyle bir şeye asla izin vermez,” dedi Emin. Sonra da, insanları -Bedeviler- ile çöl arasındaki ilişki hakkında uzun bir söyleve girişti. Birçok şehirlileşmiş İranlı’nın tatillerini çölde geçirdikleri gerçeğini vurguladı. Bütün aileyi alacak büyüklükte çadırlar kurup bir hafta veya daha uzun bir süre içinde yaşıyorlardı. “Ben -insanlarım- çölün bir parçasıyız. Şah’ın, o demir yumruğu ile yönettiğini iddia ettiği insanlar çölden değiller. Çöl biziz.” Sonra bana, çöldeki deneyimleriyle ilgili öyküler anlattı. Gece bittiği zaman, beni o büyük duvardaki minik kapıya kadar geçirdi. Taksim dışarda bekliyordu. Emin elimi sıktı ve onunla geçirdiğim zaman için bana teşekkür etti. Genç
yaşımı ve açık sözlülüğümü bir daha dile getirdi ve böyle bir konumda olmamın kendisine gelecek için ümit verdiğini ekledi. “Sizin gibi biriyle vakit geçirmiş olmaktan dolayı son derece memnunum.” Elimi tutmaya devam ediyordu. “Sizden sadece bir iyilik daha isteyeceğim. Bunu laf olsun diye istemiyorum. Ama bu
akşam beraberce geçirdiğimiz zamandan sonra, sizin için de anlamlı olacağını bildiğim için
söylüyorum. Bundan
kazanacağınız çok şey olacak.” “Sizin için yapabileceğim nedir?” “Sizi çok yakın bir arkadaşımla, Şahların Şahı hakkında çok şey
söyleyebilecek biriyle
tanıştırmak istiyorum. Sizi şaşırtabilir. Ama sizi temin ederim, onunla buluşmakla vaktinizi boşa harcamış olmayacaksınız.”
|