O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi s. A. Usmanov

1.9.
TIZIMNI BOSHQARISH ELEMENTLARI, QAT`IY VA 
MOSLANUVCHAN TIZIMLAR, TIZIMNING REAKTIVLIGI
 
1. Tizimning boshqaruvchi va boshqariluvchi elementlari.
 
Biz boshqaruv 
jarayoni, bosqichlari, maqsadlarini aniqlash va qaror qabul qilish haqida so‘z 
yuritganimizda har qanday tizimda boshqaruvchi va boshqariluvchi elementlar 
mavjudligini ko‘zda tutamiz.Ular quyidagicha guruhlanadi: 

boshqaruv tagtizimlari – BT; 

boshqariluvchi ob‘ekt – BO. 
Ushbu guruhlar o‘zaro munosabatlarining sodda sxemasi quyidagicha (1.8-
rasm). 
Chiqish 
Tashqi axborot 
Boshqaruv 
tagtizimlari 
Boshqariluvchi ob`yekt 
Kirish 
1.8-расм. Boshqaruv tagtizimlari va boshqaruv ob`yektining o‘zaro munosabat 

---

54 
O‘z navbatida, umumiy holda boshqaruv tagtizimi tarkibiga quyidagilarni 
kiritish mumkin: 

boshqaruv dasturi (BD) – tizimni boshqarish algoritmi (algoritmlari); 

boshqaruv organlari (BOr) – boshqaruv dasturiga mos holda boshqaruv 
bo‘yicha qaror qabul qiladi va boshqaruv signalini (qarorni) ishlab chiqadi (
X
τ
0
). 

ijrochi organ (IO) – boshqaruv organi (BOr) dan boshqaruv signalini qabul 
qiladi va uni boshqaruv ta‘siri 
X
τ
ga o‘zgartiradi; 

axborot tizimi (AT) – chiqish 
Y(t)
da tizimning holati haqida axborot 
yig‘adi, ularni tahlil qiladi va ushbu axborotni boshqaruv organiga uzatadi. 
Katta tizimlarning ikkita asosiy xususiyatini qarab chiqamiz: qat‘iylik va 
reaktivlik. 
2. Qat‟iy va moslanuvchan boshqaruv tizimlari.
 
Boshqaruv dasturlarini ishlab 
chiqish va amalga oshirish jarayonlarining o‘zaro munosabatlariga bog‘liq holda 
qat‘iy boshqaruv va qaytar axborot almashinuvli moslanuvchan boshqaruv turlari 
mavjud. 
Qat‘iy boshqaruv tizimi sxemasi 1.9-rasmda keltirilgan.