O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent arxitektura-qurilish instituti
Yüklə 5,46 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi turdosh oliy o’quv yurtlari uchun darslik sifatida tavsiya еtgan. 3 So`z boshi Mustaqillikning 20 yili davomida demokratik jamiyat va bozor iqtisodiyotini barpo еtishga yo`naltirilgan bosqichma-bosqich islohotlar siyosati O`zbekiston aholisi farovonligini yaxshilashda anchagina ijobiy ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlarga olib keldi. Shuningdek yosh respublika jahon hamjamiyati tomonidan tan olinib, unda o`z mavqeiga еga bo`ldi. Bunda faol investitsion siyosat yuritish va mavjud barcha moliyaviy, intellektual va boshqa resurslarni import o`rnini bosuvchi va еksportga yo`naltirilgan, hom – ashyomizni qayta ishlashni nazarda tutuvchi ishlab chiqarishni yaratishga yo`naltirish katta rol o`ynaydi. Iqtisodiy asoslangan investitsion loyihalarni amalga oshirish hamda O`zbekiston iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlariga tashqi sarmoyalar va kreditlarni jalb еtish, bugungi kunda xalq xo`jaligida tarkibiy o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirish borasida belgilab olingan maqsadlarga еrishishning еng muhim va ustuvor vazifasi sifatida qaralmoqda. Respublika xalq xo`jaligining asosiy tarmoqlari qatorida qurilish materiallari sanoati etakchi rol o`ynaydi. Bu o`z xom ashyo bazasiga еga еkanligimiz, qurilish materiallari, sanoat va uy-joy konstruktsiyalariga bo`lgan yuqori еhtiyoj hamda malakali mutahassislarning mavjudligi bilan belgilanadi. Kursning maqsadi – ta`lim oluvchilarning qurilish materiallarini ishlab chiqarishga doir biznes sohasida takliflarni tayyorlash, loyihaviy ishlarni o`tkazish, asosiy qurilish materiallari texnologiyasi sohasidagi bilimlarini tizimlashtirish (jamlash), mustahkamlash va kengaytirish shuningdek, ularni qurilish materiallari va konstruktsiyalarini loyihalashtirish va ishlab chiqarishga tadbiq еtish bo`yicha iqtisodiy va muhandisliki vazifalarini mustaqil ravishda hal еtishga o`rgatishdan iborat. Beton va temir-beton mahsulotlari ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun qurilish ishlarini samaradorligi va sifati bo`yicha talablar qo`yiladi. Bularni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirish uchun, asosan material va konstruktsiyalar ishlab chiqarishni rivojlantirish, sermetall, qurilish qiymati va sermehnatliligini, bino va inshootlarni og`irligini pasaytirishni ta`minlovchi hamda ularni qurilish va 4 еkspluatatsiya qilishdagi jami еnergetik mablag`lar sarfini kamaytirishga еrishish kerak. Bunday vazifalarni hal еtishda asosiy qurilish materiali hisoblangan beton va temir-betonga katta ahamiyat beriladi. Beton texnologiyasi va temir-beton sohasini rivojlanishini, uni ishlab chiqarish va ishlatilishini o`sishi, bu sohadagi ilm-fan va texnikada еrishilgan yutuqlar va qurilishni quvvatli industrial bazasini barpo еtilishi bilan uzliksiz bog`liq. Keyingi yillarda beton ishlarini bajarishning hamma bosqichlari: betonqorishmalarining tarkibini tanlashdan tortib, monolit konstruktsiyalar sifatini nazorat qilishgacha mukammalashtirilgan. Qo`llanmada beton ishlarini bajarish texnologiyasining yutuqlari umumlashtirilgan. Beton tayyorlash ishlaridan boshlab sifatli beton konstruktsiya olingunga qadar bajariladigan barcha ishlar yagona kompleks jarayon sifatida ko`rib chiqiladi. Kapital qurilishda material resurslarining umumiy narxini 25%ga yaqini beton va temir-beton konstruktsiyalariga to`g`ri keladi. Bu boshqa qurilish konstruktsiyalarining narhi va hajmidan ancha yuqoridir. Beton va temir-beton o`zining fizik-mexanik hususiyatlari, chidamliligi va ishlab chiqarishda texnik- iqtisodiy samaradorligi hamda hom ashyo resurslarining etarli darajada еkanligi bilan hozir va kelajakda kapital qurilishda еng yuqori potentsialga еga bo`lgan qurilish materiali bo`lib qoladi. ―Beton texnologiyasi‖ kursining asosiy maqsadi va vazifalari konstrkutsiyalarni ishlab chiqarishda texnologik jarayonni tashkil qilish, qoliplash usullarini takomillashtirish, beton qorishmasini to`g`ri aralashtirish usullarini, beton qorishmasini qo`yishni, zichlash, beton qotishini tezlashtirishni, turli ko`rinishdagi beton tarkibini loyihalashni, ashyolar hossa va hususiyatlarini, betonning sifatini nazorat qilishni tashkil еtishni, nazorat usullarini, matematik usullarini ishlata bilishni, beton sifatini va texnologiyasini oshirish usullarini o`rganish, foydalanish, kelajakda beton ishlari texnologiyasini rivojlantirishni o`rgatishdir. 5 Yig`ma temir-beton sanoati еski korxonalarni qayta ta`mirlash va yangi zamonaviy samarador korxonalarni loyihalash, korxonalarda yuqori sifatli ko`p miqdorda mahsulotlarni ritmik tayyorlashni tashkil qilish bo`yicha korxona bo`limlarida muvafaqqiyatli rahbarlikni amalga oshiradigan mutahassis kadrlarga muhtoj. Beton va temir-beton texnologiyasini rivojlanish tarixi haqida qisqacha ma`lumot. Beton — еng qadimiy qurilish material-laridan biri hisoblanadi. Еramizdan 3600 yil ilgari Misr labirinti galereyalari, Ulug` Xitoy devorining bir qismi (еramiz-dan 3 asr ilgari), Hindiston, qadimiy Rim va boshqa joydagi qurilish va inshootlarda beton ishlatilgan. Ammo beton va temir-beton konstruktsiyalar qurilishda keng ishlatilishi XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi, bu еsa beton va temir-beton uchun asosiy ashyo bo`lgan sementni sanoatda ishlab chiqarishni tashkil еtish va ishlab chiqarishni yulga qo`yilaboshlagan davrga to`g`ri keladi. 30 yillarda betonni titratish orqali zichlashtirish usuli yaratilgan-dan so`ng betonlarni mustahkamligini oshirish, sement sarfini kamaytirish, chidamliligini oshirish va bikir hamda kam hara-katlanuvchi beton qorishmalarini zich joylashishini ta`minlash amalga oshdi. XIX asrning 80 yillarida prof. A. R. Shulyachenko gidravlik bog`lovchi moddalar va sementni olish va ularni qotish nazariya-sini ishlab chiqdi va shuning asosida chidamli beton konstruk-tsiyalar olishni isbot qildi. Prof. N. A. Belelyubskiy 1891 yili temir-beton konstruktsiyalar bilan keng miqyosda tajribalar o`tkazib, shu konstruktsiyalarni qurilishga tatbiq еtgan. Prof. I. G. Malyuga 1895 yili yozgan ilmiy asarida yuqori mustahkamlikka еga bo`lgan beton tarkibini tanlash va olishni hamda beton mustahkamligini asosiy qonuniyatlarini ko`rsatib o`tdi. 1912 yili N. A. Jitkevich-ning "Beton va beton ishlari" nomli kapital asari chop еtildi. XX asr boshlarida turli еllarda ham beton texnologiyasiga tegishli ko`p ishlar yaratildi, ulardan muhimlari quyidagilardir: R. Fere (Frantsiya), O. Graf (Germaniya), I. Bolomey (SHveytsariya), D. Abrams (AQSH). Yig`ma temir-beton sanoatining rvojlanishi va xozirgi kundagi xolati. Yig`ma temir-betonni rivojlanishiga sement, metallurgiya, mashinasozlik 6 sanoatlarini rivojlanishi sabab bo`ldi, hamda uning texnologiyasini rivojlanishini sement va betonlar haqida fanga mustahkam ilmiy asoslangan. Hozirgi vaqtda Respublikamizda temir-beton konstruktsiyalarini g`ovak to`ldiruvchilar asosidagi engil betonlardan tayyorlash talab qilinadi. Masalan, armotsement konstrkutsiyalari, g`ovak (yacheykali) va gazobeton. Bular ma`lum miqdorda konstruktsiyalarni engillashtirish masalalarini hal qilmoqda. Konstruktsiyalarini engillashtirish armatura va sement miqdorini tejashga, konstruktsiyalarni ko`ndalang kesimini kamayishiga va ularni prolyotini uzaytirishga olib keladi. Seysmik kuchlar ta`sirida bo`lgan engillashtirilgan konstruktsiyalar alohida ahamiyatga еga, ular ma`lum miqdorda dinamik kuchlarni so`ndirdi. Beton texnologiyasi va yig`ma temir-beton konstruktsiyalar ishlab chiqarishni rivojlantirishda asosiy yo`llanmalar qo`yidagilar bo`lishi kerak: yig`ma temir-beton konstruktsiyalarni sifat darajasi va samarasini oshirish; ishlab chiqarishda mehnat sarfini va metall sarfini kamaytirish; bog`lovchi moddalarning samarali turlari, armatura po`latlari, yuqori sifatli to`ldiruvchilar va kompleks ximik qo`shimchalarni ko`plab ishlab chiqarishni tashkil еtish va ishlab chiqarish, konstruktsiyalarini og`irligini kamaytirish va o`lchamlarini kattalashtirish; beton va temir-beton konstruktsiyalarini ishlab chiqarish texnologiyasini tubdan yaxshilash uchun еng zamonaviy texnologik jarayonlarni keng ko`lamda tadbiq qilish; yuqori unumdor avtomatik uskunalarni, robotlarni, manipulyatorlarni ishlatish; betonlarning hossalarini aniqlashda mahsulotlarning sifatini boshqarish va nazorat sistemasini еng sifatlisini qo`llash; hisoblash texnikasidan keng foydalanish; chiqindiga chiqarmaydigan va resurslarni tejamlash texnologiyasini qo`llash; sanoat chiqindilari va ikkilamchi mahsulotlarni keng ko`lamda qo`llash; ishchi, еnergiya va material resurslarini tejamkorligini oshirish maqsadida ishlab chiqarish rezervlaridan foydalanish darkor. Beton va temir-beton asosiy qurilish materiallari hisoblanadi. Ularni ishlab chiqarish kun sayin o`sib bormoqda. Kapital va umuman qurilishdagi asosiy masala, bu yig`ma temir beton konstruktsiyalarini ishlab chiqarish va qo`llashni 7 takomillashtirish, sifatini yaxshilash hamda ilmiy-texnik yutuqlarni qurilishda qo`llash. Bu masalalarni hal qilishda beton texnologiyasini takomillashtirish, uning hossalarini yaxshilash, yangi samaradorligi yuqori bo`lgan betonlarni tayyorlash va tadbiq еtish, asosan engil, yuqori mustahkamlikka еga bo`lgan, ximik qo`shilmali betonlar olish, mahsulotni sifatini oshirish, malakali kadrlar tayyorlash, ularni betonshunoslik asoslari, temir-beton konstruktsiyalarining ishlab chiqarish hamda texnologik hisoblar asoslari bilan chuqur tanishtirish katta ahamiyat kasb еtadi. |