О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

Tuyinish koeffitsiyenti (TK). Rus olimlari V.A.Kind va V.N.Yung tomonidan aniqlangan tuyinish koeffitsiyenti port­landsement klinker meneralogik tarkibining eng muhim xarakteristikasidir. Klinker minerallar orasida uch kalsiy silikat eng muhim mineral hisoblanadi, portlandsement xossalari kо‘p jihatdan ana shu silikatning protsent miqdoriga bog‘liq. Shu bilan birga, klinker tarkibidan uch kalsiy silikat olish texnologik jixatdan juda murakkab. Qolgan uch tur silikat osongina hosil bо‘ladi.Shu narsa ma’lumki, ohak keragidan kо‘p bо‘lsa C₂S, C₃A va C₄AF ning hosil bо‘lish jarayoni (shuningdek, CaO bilan CO₂ о‘zaro ta’sir etishi tufayli CaSO₄ ning ham) uch kalsiy sili­kat faqat ancha yuqori (1300°C dan kо‘p) temperaturada va kuydirilayotgan aralashmada suyuq faza bо‘lgandagina ikki kalsiy silikatning ohak bilan tuyinishi hisobiga hosil bо‘ladi.Shunday qilib portlandsement klinker ishlab chiqarishda 2CaO^.SiO₂ ni 3CaO^.SiO₂ ga aylantirish va klinkerda kerakli miqdorda 3CaO^.SiO₂ hosil qilish kerak. Ammo klinkerda erkin ohak qolmasligi kerak, ya’ni CaO dan C₃S, C₃A va C₄AF hosil qilish uchun ular kerakli miqdorda bо‘lishi lozim. Bu vazifa qanchalik aniq bajarilayetgani tо‘yinish koeffitsiyentining (TK) qiymatidan aniqlanadi.Unda yutilgan (alyuminiy oksidning uch kalsiy alyuminatga, temir oksidning bir kalsiy ferritga¹ va sulfat kislota angidridining kalsiy sulfatga aylanguncha tuyinishidan ortgan ohak) ohak miqdorining qumtuproq uch kalsiy silikatgacha ohakka tuyinishi uchun zarur bо‘lgan ohak miqdoriga nisbati beriladi.Klinker mineralari tarkibiga kiruvchi oksidlarning molekulyar og‘irliklariga qarab qumtuproq 2CaO∙SiO₂ gacha, gil-tuproq 3CaO∙Al₂O₃ gacha, temir oksid CaO∙Fe₂O₃ gacha va sulfat kislota angidridi CaSO₄ gacha tо‘la tо‘yinishi uchun talab qilinadigan CaO miqdorini hisoblash mumkin (CaSO₄ ikkita, ya’ni CaO va SO₃ oksidlaridan iborat deb olinadi).
Uch kalsiy silikatda kalsiy oksidning og‘irligi bо‘yicha krem­niy oksidga nisbati ga teng. Demak, 3CaO • SiO₂ hosil bо‘layotganda SiO₂ ning har bir og‘irlik qismi 2,8 og‘irlik qism CaO yutadi. Xuddi shunday yul bilan A1₂O₃ ning bir og‘irlik qismi (3SaOA1₂O₃ hosil bо‘layotganda) 1,65 og‘irlik qism CaO ni ( ), bir og‘irlik qismi Fe₂O₃ esa (CaO • Fe₂O₃ hosil bо‘layotganga) 0,35 og‘irlik qism SaO ni ( ), bir og‘irlik qism SO₃ (CaSO₄ hosil bо‘layotganda) 0,7 og‘irlik qism CaO ( ) yutishni aniqlash mumkin. Klinker minerallaridagi ohak va kislota oksidlarining og‘irlik nisbatlari ma’lum bо‘lsa, qancha CaO kerakligini kislota oksidlari orqali ifodalash mumkin. C₂S¹ hosil bо‘lishi uchun 2,8 SiO₂ va C₃A ga 1,65 Al₂O₃; CF ga 0,35 Fe₂O₃ va CaSO₄ ga 0,7 SO₃ talab qilinadi. Bu ma’lumotlardan foydalanib tо‘yinish koeffitsiyenti formulasi quyidagicha yozish mumkin:

Bu formuladan suratdagi Al₂O₃, Fe₂O₃ va SO₃ lar S₃A; SG‘ va CaSO₄ gacha tо‘yingandan keyin qolgan ohak miqdorini, maxraji esa qumtuproqning C₃S gacha tо‘yinishi uchun zarur bо‘lgan ohak miqdorini ifodalaydi. Surat bilan maxraj teng bо‘lsa, tuyinish koeffitsiyenti 1 bо‘ladi. Bunday klinker tarkibida ikki kalsiy silikat bо‘lmaydi. Qumtuproqning C₃S gacha tо‘la tuyinishini qiyinlashtiradigan bir qator texnologik faktorlar tufayli qiymati 1 ga teng bо‘lgan tuyinish koeffitsiyentiga erishish amalda juda qiyin. Shuning uchun tuyinish koeffitsiyenti odatda 1 dan kichik bо‘ladi. Oddiy portlandsement uchun TK=0,80…0,95. Demak, bunday portlandsement tarkibida C₃S dan tashqari ikki kalsiy silikat ham bor. Tuyinish koeffitsiyenti qanchalik kichik bо‘lsa, klinkerda C₂S shuncha kо‘p, C₃S esa kam bо‘ladi .Shunday qilib, tuyinish koeffitsiyenti qiymatlari va ikki modulga qarab portlandsement klinkerining sifati haqida fikr yuritish mumkin.