О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

4- ilova
Klinker va uning kimyoviy hamda mineralogik tarkibi
Shuni nazarda tutish kerakki, hamma qо‘shilmalar portlandsement xossalarini qisman о‘zgartiradi. Uning asosiy sifat kо‘rsatkichlari (mustahkamligi, chidamliligi, mustahkamlanish tezligi) asosan klinker sifatiga bog‘liq. Portlandsement klinkeri odatda qovushib pishgan holdagi о‘lchamlari 10…20 mm dan 50…60 mm gacha mayda va yirik donalar (kesak yoki bо‘laklar) kо‘rinishida olinadi.Qovushib pishgan klinker о‘zining mikrostrukturasiga kо‘ra murakkab zarrachasimon turli kristallar va qisman shishasimon mahsulotlar aralashmasidan iborat. Klinker sifati asosiy oksidlar miqdori (kimyoviy tarkibi bо‘yicha), mineralogik tarkibi va asosiy oksidlarning о‘zaro nisbatiga qarab baholanadi.
Kimyoviy tarkibi. Klinkerning kimyoviy tarkibi katta chegarada о‘zgarib turadi. Portlandsement klinker ishlab chiqarish uchun xom ashyo materiallari sifatida gil va ohaktosh jinslar ishlatiladi. Gil jinslar turli moddalar (minerallar) dan tashkil topgan. Ularda asosan 3 ta oksid bor: SiO₂, Al₂O₃ va Fe₂O₃. Ohaktoshlar asosan kalsiy karbonatdan iborat. Kalsiy karbonat esa ikki oksid-CaO va CO₂ dan iborat. Klinker kuydirilganda CO₂ gazi ajraladi; CaO, SiO₂, Al₂O₃ va Fe₂O₃ asosiy oksidlar va asosiy klinker minerallarini hosil qiladi.Klinker tarkibida bu asosiy oksidlar bilan bir qatorda sement sifatiga ma’lum darajada ta’sir kо‘rsatuvchi oksidlar ham bо‘lishi mumkin. Bular odatda magniy oksid (MgO), ishqorlar (Na₂O va K₂O), titan ikki oksid (TiO₂), fosfor angidrid (P₂O₅) va sulfat kislota angidridi (SO₃) dir. Portlandsement tarkibidagi asosiy va qо‘shimcha oksidlar miqdori kuyidagicha bо‘ladi :
CaO-63…67%; SiO₂-21…24%; Al₂O₃-4…8%; Fe₂O₃-2…4%; MgO-0,5…5%; SO₃-0,3…1%; Na₂O va K₂O- 0,4…1%; TiO₂ va Cr₂O₃-0,2…0,5%; R₂O₅-0,1…0,3%.
Klinkerning kimyoviy tarkibi GOST 5382—65 da berilgan usul bilan aniqlanadi.1500°С temperaturada kuydirilgan erkin magniy oksid suv ta’sirida sо‘nish qobiliyatini yuqotmasa ham, u juda sust sо‘nadi. Uning sо‘nish jarayoni qotib qolgan sementtoshda ham davom etishi mumkin. Natijada qorishma va beton yoriladi. Bunday xavfli holning (sement hajmining notekis о‘zgarishining) oldini olish uchun portlandsement tarkibidagi erkin magniy oksid miqdori standart tomonidan chegaralanadi va 4,5% dan - oshmasligi zarur¹. Portlandsementda kaliy va natriy oksidlar bо‘lmasa yaxshi, chunki ular portlandsementning tishlashish muddatiga ta’sir qiladi. Bundan tashqari, ishqorlar betonda tо‘ldirgichlar bilan (tо‘ldirgich tarkibida amorf qumtuproq bо‘lsa) о‘zaro kimyoviy ta’sir etishishi mumkin. Natijada qotgan betonning darz ketishiga sababchi bо‘ladigan natriy va kaliy silikatlar hosil bо‘ladi. Bu reaksiya atrof-muxit yetarlicha nam bо‘lsa juda tez ketadi. Shu sababli gidrotexnik betonlar uchun sement va tо‘ldir­gichlar tanlanayotganda sementda qancha ishqor borligi hisobga olinishi lozim va tо‘ldirgichlar va amorf qumtuproq (opal, krem­niy, slanets va boshqalar)dan qancha borligi aniqlanadi. Bundan tashqari, portlandsementda kо‘p miqdorda ishqoriy metall oksidlar bо‘lsa, beton yuzasida shо‘r dog‘lar hosil bо‘lishi mumkin.Standartga kо‘ra, portlandsement tarkibida ishqor istalgan miqdorda bо‘lishi mumkin, ammo gidrotexnik betonlar uchun 0,6% dan, yer usti konstruksiyalarini qurishda ishlatiladigan qorishma va betonlar uchun esa 1% dan ortiq ishqori bо‘lgan portlansdement ishlatish tavsiya etilmaydi. Sementda 4% gacha titan ikki oksid bо‘lsa, u sement sifatiga yomon ta’sir qilmaydi. Ammo TiO₂ juda kо‘payib ketsa, sementning mustahkamlik kо‘rsatkichlari pasayadi.Fosfor angidrid 1,5…2% dan ortsa, portlandsementning qotish jarayoni sekinlashadi (sulfat kislota angidridi port­landsement texnik xossalariga qanday ta’sir qilishi xakida quyida gapiriladi).