Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги олий таълим тизими педагог ва раҳбар кадрларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил



Yüklə 1,21 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/11
tarix19.11.2019
ölçüsü1,21 Mb.
#29612
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
6.3 Zamonaviy o'zbek leksikografiyasi va terminologiyasi


                             -лаш аффиксли сўз ясовчи модель 

           Жараён,  хатти-ҳаракат  номини  ифодаловчи  терминлар  ясайди: 



куртаклаш  (“почкование”  ),  пайвандлаш  (1.  с.-х.  «прививка  растений»;  2. 

тех.«сварка»),  стандартлаш  («стандартизация»),  лиофиллаш  («лиофилизация»), 



пармалаш  («бурение,  сверление»),  хромлаш  («хромирование»),    фрезерлаш 

(«фрезерование»; 

«фрезеровка, 

 

обработка 



фрезой»), 

алюминлаш 

(«алюминирование»),  геперинлаш  («геперинизация»),  тоблаш  (спец.«закалка»), 



пресслаш («прессование»), механизациялаш («механизация»)   ва ҳ.к. 

                               -лаштириш аффиксли сўз ясовчи модель 

 

49

 



   -лаш  аффиксли  сўз  ясовчи  модель  сингари  асосан  Русча-байналминал  

ўзлашмалардан  “ҳосил  қилувчи  асоснинг  номи  билан  аталган  таъминот,  асбоб-

ускуна,  жиҳоз”(Даниленко  1977;  155)    умумий  маъносини  ифодаловчи 

терминларни  вужудга  чиқаради:  автоматлаштириш  («автоматизация»), 



компьютерлаштириш 

(«компьютеризация»), 



телефонлаштириш 

(«телефонизация»),  электрлаштириш  («электрофикация»),  паспортлаштириш 

(«паспортизация»), газлаштириш («газификация»)  ва ҳ.к. 

                               -ча аффиксли сўз ясовчи модель 

        Ўзбек  тили  грамматикасига  доир  асарларда  –ча  от  туркумли  сўзларнинг 

кичрайтириш  –  эркалаш  шаклини  ясовчи  маҳсулдор,  урғули  аффикс  тарзида 

баҳоланади ( Кононов 1960;162; Мирзаев 1970;112).  

 Баъзи бир ишларда мазкур аффикснинг сўз ясовчи қўшимча эканлиги фактик 

материаллар  кўмагида  исботланган.  Кузатилаётган  аффикс    (ўзиюрар)  аравача 

(«самоходная  тележка»),  шпонка  ариқчаси  («канавка  шпонки»),  ҳаво  ёстиқчаси 

(«подушка  воздушная»),  кўчма  вагонча  («подвижной  вагон»)  каби  бир  қатор 

техника терминларини ҳосил қилишда қатнашади (Дониёров 1977; 96). 

   Биология  терминлари  тизимида  –ча  қатнашган  маълум  терминлар  фаол 

қўлланади: мияча («мозжечок»), қалпоқча («шляпка гриба»), катакча («ячейка»), 



тангача  («чешуа»),  таёқча  («палочки»),  пуфакча  («вакуоли»),  тешикча 

(«поршица»),  қилтиқча  («наготок»),  кокилча  («хохолок  у  птицы»)  ва  ҳ.к.  ( 

Олимхўжаева1990;Раҳимова; 2007). 

                                    -дош аффиксли сўз ясовчи модель 

       Терминлар ҳосил қилишда маҳсулдор бўлиб: 

1) 


ижтимоий  шароит,  умумий  турмуш,  ҳамкорлик,  ҳамдўстлик  маъноли 

шахслар номини ифодаловчи от-терминлар ясайди: юртдош («соотечественник»), 



маслакдош  («единомышленник»),  қуролдош  («друг  по  оружия»),  курсдош 

(«однокурсник»), полкдош («однополчанин») ва ҳ.к.; 

2) 

бошланғич,  дастлабки  асосдан  келиб  чиққан  сифат,  хусусиятни 



англатувчи  теринларни  шакллантиради:  жинсдош  («однородный»),  оҳангдош 

(«созвучный»; «гармонирующий»),  йўлдош ( мед. «плацента») ва ҳ.к.; 

3) 

баъзи  бир  тилшунослик  терминларини  воқелантиради::  сифатдош 



(«причастие»),  равишдош  («деепричастие»),  ундош  («согласный  звук»),  шаклдош 

(«омоним»), ўзакдош («однокоренной», «однокорневой») ва ҳ.к. 

Мазкур модель ўзбек тили техника терминларини ясашда қатнашмайди. Аммо 

ботаника  терминлари  тизимида  ўта  сермаҳсуллиги  билан  ажралиб  туради: 



чиннигулдош, айиқтовондошлар, бошоқдош, чучмомадошлар, зирадош, раънодош, 

токдош, гулнавшодадош  ва ҳ.к. 

 

50

 



                            -соз аффиксли сўз ясовчи модель 

    Форсча-тожикча  –соз  суффиксли  мазкур  сўз  ясовчи  модель  шахс  номини 

ифодаловчи от-терминлар ясашда нисбатан фаоллиги билан ажралиб туради. –соз 

суффикси  қатнашуви  билан  ҳосил  қилинган  қатор  дериватларнинг  ўзбек  тили 

техникавий  терминологияси  тизимида  нисбатан  фаол  қўлланиши  кузатилади:: 

самолётсоз  («самолётостроитель»),  кемасоз  («судостроитель»),  соатсоз 

(«часовщик»,  «часовых  дел  мастер»),  тракторсоз  («тракторостроитель»), 



ракетасоз  («ракетостроитель»),  вертолётсоз  («вертолётостроитель»),  металлсоз 

(«металлист»),  асбобсоз  («инструментальщик»),  вагонсоз  («вагоностроитель»), 



станоксоз («станкостроитель»)   ва ҳ.к. 

                            -кар, -кор // -гор аффиксли сўз ясовчи модель 

     Форс-тожик  тилидан  кириб  келган  ушбу  суффиксли  модель  ёрдамида 

муайян  касб-ҳунар  эгаларини  англатувчи  терминлар  ясалади:  чилангар 

(«слесарь»),  заргар  (  «золотых  дел  мастер»,  «ювелир»),  даъвогар  («истец»; 

«претендент»),  шоликор  («рисовод»),  жавобгар  («ответчик»),  тадбиркор 

(«предприниматель»), тажовузкор («агрессор») (Усмонов О.1975; 51-56) ва ҳ.к. 



                            -каш аффиксли сўз ясовчи модель 

     Келиб  чиқиши  форсча-тожикча  ҳисобланувчи  –каш  аффикси  иштирокида 

ясалган    терминлар  маълум  касб-ҳунар  билан  машғул  шахсни  ифодалайди: 

чизмакаш (1. «чертежник»; 2.  «мастерица, занимающеся рисованием узоров для 

вышивания»), арракаш («пилщик», «распиловщик»), кўчирмакаш («плагиатор») и 

т.д. Ўзбек тили техника терминларини ҳосил қилишда ўта каммаҳсулдир. 

                               -дор аффиксли сўз ясовчи модель 

       Форс  –  тожик  тилининг  элементи  бўлмиш  –дор  суфффиксли  ушбу 

каммаҳсул  модель  :1)  шахс  номини::  байроқдор  («знаменщик»),  нишондор 

(«орденоносец»); 2)  мавжудлик, эгалик сифатларини ясашда қатнашади: зарбдор 

(«ударный»);  маҳсулдор  («продуктивный»,  чиқимдор  («понесший  расходы, 

требующий немало расходов») (Усмонов О.1975; 51-56) ва ҳ.к. 



                               -боз аффиксли сўз ясовчи модель 

    Ушбу модель илмий терминология тизимида асл ўзбекча (туркийча), арабча, 

форсча-тожикча  ҳамда  Русча-байналминал    лексик  бирликлардан  жуда  оз 

ҳолатларда  бирор-бир  нарса  билан  қизиқувчи  шахс  номини  англатувчи 

терминларни юзага чиқаради: буйруқбоз («бюрократ»), мушакбоз («пиротехник»), 

сафсатабоз  («пустомеля»,  «демогог»),  милтиқбоз  («перестрельщик»),  ишқибоз 

(«болельщик»), хотинбоз («бабник») ва ҳ.к 

                       -дўз аффиксли сўз ясовчи модель 

        Форсча-тожикча  –дўз  суффиксли  мазкур  каммаҳсул  модель  бирор  -  бир 



 

51

 



нарса, буюмни тикувчи  шахс номини билдиради:  мўйнадўз («скорняк»), этикдўз 

(«сапожник»),  кавушдўз  («мастер,  изготовляющий  кожанные  калоши»),  елкандўз 

(«специалист по изготовлению парусов»)  ва ҳ.к.  

                    -шунос аффиксли сўз ясовчи модель           

       Келиб  чиқиши  нуқтаи  назаридан  форсча-тожикча  ҳисобланувчи  –шунос 

суффиксли  бу  қолип  ўзбек  тили  терминологияси    таркибида  аксарият  рус 

тилидаги  иккинчи  компоненти  –вед  суффиксли  ясамаларга  мос  тушувчи, 

мазмунан шахс номини ифодаловчи терминларни шакллантиради (Кононов1960; 

110):  қонуншунос  (  «правовед»),  шарқшунос  («востоковед»),  машинашунос 

(«специалист  по  машинам»),  руҳшунос  («психолог»),  хитойшунос  («китаевед»), 

тилшунос  («языковед»),  эроншунос  («иранист»),  матншунос  («текстолог»), 

сиёсатшунос («политолог»)  ва ҳ.к. 

                       -хўр аффиксли сўз ясовчи модель 

     Бу  каммаҳсул  модель  баъзан  :  1)  шахсни:  одамхўр  («каннибал»),  арақхўр 

(«пьяница»),  текинхўр  («тунеядец»,  «дармоед»);  2)  ҳайвонларни  ифодаловчи 

терминларни  ясашда  қатнашади:  асалхўр  (  «медоед»),  морхўр  («козёл 

винторогий»),  чумолихўрлар  («муравьеды»),  гўштхўр  («плотоядный»),  ўтхўр 

(«травоядный», «питающийся травой») ва ҳ.к. 

                           -параст аффиксли сўз ясовчи модель 

   Форс-тожик  тилига  тегишли  суффикс  ёрдамида  воқеланган  ушбу  модель 

шахсни  номловчи  терминларни  ҳосил  қилади:  амалпараст  («карьерист»), 

бутпараст  («язычник»,  «идолопоклонник»),  шахсиятпараст  («эгоист», 

«индивидуалист»),  худопараст  «(верующий»),  ақидапараст  («догматик», 

«сторонник догматизма»), шаҳватпараст («сластолюбец»)  ва ҳ.к. 

                            -дон аффиксли сўз ясовчи модель 

      Форс-тожик тилидан ўзлашган суффиксли ушбу модель : 

1) 


асосдан ифодаланган тарзда бирор нарса сақланадиган идиш, нарса: 

  тухумдон  («яичник»),  оловдон  («жаровня»),  ўқдон  («патронник»),  кулдон 

(«пепельница»), сиёҳдон («чернильница») ва ҳ.к; 

 2)  шахсга хос сифат, хусусият, фазилатни тавсифловчи сифат-терминларни 

ҳосил  қилади:  ҳисобдон  («знаток  счётного  дела»),  билимдон  («образованный», 

«эрудит»)  ва ҳ.к. Баъзи бир илмий асарларда ўзбек тилида иккита –дон аффикс-

омонимларнинг мавжудлиги ҳақида фикр билдирилган (Турсунов 1965). 

                             -парвар аффиксли сўз ясовчи модель 

         Форс-тожик 

тилидан  ўзлашган  –парвар  суффикси  иштирокида 


 

52

 



реаллашган  бу  каммаҳсул  модель  шахс  отини англатувчи  оз  сонли  терминларни 

ясайди:  етимпарвар  («покровитель  сирот»),  ватанпарвар  («патриот»), 



инсонпарвар  («гуманист»),  халқпарвар  («любящий  народ»),  сулҳпарвар 

(«сторонник мира») ва ҳ.к. 

                             – фуруш аффиксли сўз ясовчи модель 

      Форс-тожик  тилига  хос  –фуруш  суффикси  кўмагида  воқеъланган  мазкур 

каммаҳсул  модель  ўрни  билан  шахс  отини  англатувчи  терминлар  ясашда  кўзга 

ташланади:  ватанфуруш  («изменник»),  оғуфуруш  («торговец  наркотиком»), 



тамакифуруш  («продовец  табака»),  одамфуруш  («работорговец»,  «торгующий 

людьми»), нашафуруш («торговец анашы, гашиша») ва ҳ.к.  



                        - гоҳ аффиксли сўз ясовчи модель 

                    Ўзбек  адабий  тили  таркибига  форс-тожик  тилидан  жуда  барвақт 

ўзлашган –гоҳ аффикси иштирокида юзага келган бу модель асосдан англашилган 

воқеа-ҳодиса  содир  бўлувчи  ўрин,  жой  номини  ифодалайди:  жанггоҳ  («поле 

битвы»,  «арена  битвы»),  аскаргоҳ  («военный  лагерь»),  лашкаргоҳ  (  «военный 

лагерь»ва ҳ.к. 



                        – нома аффиксли сўз ясовчи модель 

      Форсча-тожикча  сўз-аффиксли  ушбу  модель  асосан  ҳужжат,  ёзув,  хат, 

ҳужжат номи намунаси маъносини англатадиган терминларни ясайди( УРСл 1988; 

723):  баённома  («протокол»),  васиятнома  («письменное  завешание»),  гувоҳнома 

(«свидетельство»),  аҳднома  («контракт»,  «договор»),  шартнома  («договор»), 

маълумотнома 

(«справка»), 



ахборотнома 

(«вестник»), 



шаҳодатнома(«аттестат). 

 

4.2.Истиқлол даври ўзбек луғатшунослиги эришган ютуқлар  

 

Ўзбек  тилига  давлат  тили  мақомининг  берилиши  ва  1991  йилда 

Мустақилликнинг  қўлга  киритилиши  ўзбек  лексикографияси  олдида  шонли 

уфқларни  очиб  берди.  Мустақилликнинг  дастлабки  йиллардан  бошлаб  ўзбек 

луғатчилиги  ўтмишда  эришилган  тажриба  ва  анъаналар  негизида  турфа  турдаги 

луғатлар тузиш масалаласини ижобий ҳал қилишга киришди. Бу борада қўйилган 

жиддий  қадамлардан  бири  Ўзбекистон  миллий  энциклопедиясини  Истиқлол 

ғоялари  асосида  тузиш,  собиқ  шўролар  даврида  ноҳақ  камситилган  аждодлар 

ҳаёти  ва  фаолиятини  объектив,  ҳаққоний  ёритиш,  тоталитар  тузум  сиёсати  ва 

мавкурасини  ифодаловчи  тушунчалардан  воз  кечиш  сингари  мақсадлар  сари 

йўналтирилган  12  жиллдан  иборат  Миллий  энциклопедиянинг  нашр  қилиниши 

Республика  ижтимоий-сиёсий  ҳаётида  муҳим  воқеа  сифатида  эътироф  этилди.  

Ўзбекистон 

Республикасининг 

 

биринчи 


Президенти 

И.А.Каримов 

таъкидлаганидек,  ўзининг  илмий  жиҳатдан  чуқур,  айни  вақтда  оммабоплиги 

билан  кенг  китохонлар  орасида  обрў-эътибор  топиб,  жаҳоннинг  нуфузли 

қомуслари  қаторидан  муносиб  ўрин  олди.  32  дан  ортқ  фан  соҳаларига  доир 


 

53

 



тушунчалар  қатори  умумбашарий  маълумотларни  ҳам  ўз  ичига  қамраб  олган  

энциклопедия  жилдларида  60  мингдан  ортиқ  мақолалар  келтирилган. 

Энциклопедиядан  жой  олган  мақолалар  9  таҳририят  томонидан  тавсия  этилган. 

Мақолаларнинг  ҳажми  уларнинг  мазмун-моҳияти,  характеридан  келиб  чиққан 

ҳолда  ўзаро  фарқланган.  Мамлакатлар,  давлатлар,  географик  объектлар, 

сулолалар, машҳур тарихий шахслар кенгроқ ёритишни тақозо этган.  

Этимологик  луғат  яратиш  тузувчидан  тил  тарихидан  юқори  даражада 

хабардор бўлишни, тилда содир бўлувчи қонуниятлар, сўз ясалиши жараёнларини 

пухта  эгаллашни  тақозо  этади.  Этимологик  луғатлар  тузиш  масаласига 

тилшунослар  жуда  эрта  диққат  қаратишган  бўлса-да,  бироқ  том  маънодаги 

этимологик  луғатлар  нисбатан  кейинги  даврларда  яратилди.  Туркийшуносликда 

этимологик  луғатлар  тузишга  қўл  урган  олимлар  бармоқ  билан  саналарли. 

Хусусан,  “Чуваш  тилининг  этимологик  луғати”  Егоров  томонидан  ўз  вақтид 

тузилди. Собиқ СССР ФА Тилшунослик институтида Э.В.Севортян раҳбарлигида  

дунё  юзини  кўрган    “Туркий  тилларнинг  этимологик  луғати”  (Этимологический 

словарь  тюркских  языков  ).I-IV.М.,  1974-1989,  Ҳасан  Эреннинг  Туркий  тиллар 

этимологик  луғати  шулар  жумласига  кирар  эди.  Ўтган  асрнинг  охирида  ўзбек 

луғатшунослиги қаршисида  этимологик луғат яратиш масаласи кўндаланг турар 

эди. Ушбу ўта оғир, айни пайтда, шарафли вазифани амалга ошириш профессор 

Ш.Раҳматуллаев  бошчилигидаги  ТошДУ  (ҳозирги  ЎзМУ)  тилчилари  зиммасига 

юклатилди. 1997-1999 йилларда “Ўзбек тилининг қисқача этимологик луғати” чоп 

этилди.    Тўрт  китобчадаги  мақолаларнинг  талай  қисми  кейинчалик  қайтадан 

тузилди,  йўл  қўйилган  камчиликлар  аниқланиб,  бартараф  қимлинди.  Луғат  2000 

йилда “Университет” нашриётида  Ш.Раҳматуллаев номи билан “Ўзбек тилининг 

этимологик  луғати”  шаклида  нашр  қилинди.  Мазкур  луғатнинг  биринчи  жилди 

туркий сўзлар этимологиясига бағишланган бўлиб, унда 2400дан ортиқ сўз қамраб 

олинган. Луғатнинг 2003 йилда эълон қилинган П жилдида араб сўзлари ва улар 

билан ҳосилалар, 2009 йилда дунё юзини кўрган Ш жилдида эса форсча, тожикча 

бирликлар ва улар билан ҳосилаларнинг этимологияси берилган. 

Ўзбек  лексикографияси  изоҳли  луғатлар  тузиш  борасида  ҳам  муайян 

ютуқларни  қўлга  киритди.  Маълумки,  1981  йили  Москвадаги  “Русский  язик” 

нашриётида  З.Магруфов  таҳрири  остида  60000  сўзни  ичига  олган  “Ўзбек 

тилининг  изоҳли  луғати”  икки  жилд  тарзида  чоп  этилган  эди.  Ўз  вақтида  ўзбек 

луғатшунослигининг 

улкан 

ютуғи 


сифтида 

баҳоланган 

ушбу 

луғат 


Мустақилликдан  кейинги  мавжуд  талабларни  қондиришда  қўл  келмай  қолди. 

Зеро,  унда  изоҳланган  сўзларнинг  аксар  қисми  тоталитар  тузум  мафкураси, 

маънавияти билан боғлиқ эди. Ўзлигини ангаб етган, азалий қадриятларини қайта 

тиклаш  йўлиги  тушиб  олган  ўзбек  миллати  вакиллари  учун  истиқлол,  озодлик, 

эркинлак,  ватанпарварлик,  фидойлик  ғояларини  тараннум  этувчи  мутлақо  янги 

типдаги  изоҳли  луғат  тузиш  зарур  эди.  Ушбу  жиҳатлардан  келиб  чиққан  ҳолда 

ЎзР  ФА  Тил  ва  адабиёт  инситути  луғатчилари  саъй  ҳаракати  натижасида  5 

жилддан иборат “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” жорий алифбода нашр қилинди. 

Луғатнинг  лотин  графикаси  асосидаги  янги  ўзбек  алифбосидаги  нусхаси  нашр 

юзини кўриш арафасида.  

Истиқлол  йилларида  ўзбек  луғатшунослиги  юқорида  қайд  этилган 


 

54

 



луғатлардан ташқари икки тилли, чаппа(терс), частотали,тезаурс ва ҳ.к. луғатлар 

тузиш  борасида  ҳам  сезилари  ишларни  бажарди.  Айниқса,  илм-фан,  техика 

соҳасига  доир  терминологик  луғатлар  тузишдаги  ишларни  таъкидлаш  лозим 

бўлади.  Бу борада тиббиёт фанида  қўлланувчи  терминларнинг таржима, изоҳли 

луғатларининг  катта  миқдорда  нашр  юзини  кўргани  қуванарли  ҳол.  Тарихда 

қўлланган  ижтимоий,  сиёсий,  ҳарбий  терминлар  изоҳига  бағишланган  луғатлар 

нашр  қилинди.  Натижада,  бугунги  китобхон  ўтмиш  билан  яқиндан  ошно  бўлиш 

имкониятига эга бўлди. 



 

                              Назорат саволлари 

1. Ўзбек  тили  терминларининг  асосини  структур-семантик  жиҳатдан  қандай 

сўзлар ташкил қилади? 

2. Ўзбек тили терминологияси қайси туркумли сўзлардан иборат? 

3. Термин ясашда қайси усул энг сермаҳсул ҳисобланади? 

4. От  туркумли  термин(турдош  от)ларнинг  аффиксал  усул  билан  ясалиши 

ҳақида бахс юритинг. 

5. –чи аффиксли модель билан ясалган тарихий терминларни тавсифланг. 

6. “Муҳокамат  ул-луғатайн”да  –чи  аффикси  иштирокида  ясалган  қайси  соҳа 

истилоҳлари келтирилган? 

7. –лик аффиксли модель қандай маъноли от-терминларни ҳосил қилади? 

8. –чилик аффиксли модель қандай маъноли терминларни юзага чиқаради? 

9. –ча,  -дош,  -лаш,-лаштириш  аффиксли  моделлар  қандай  маъноли 

терминларни ясайди? 

10. Ўзбек тилида терминлар ясашда ўзлашма қўшимчаларнинг ўрни қандай? 

11.  Мустақилликдан кейин ўзбек лексикографияси қандай ютуқларга эришди? 

12.  “Ўзбек тилининг этимологик луғати” хусусида фикрингиз қандай? 

13.  “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” (беш томлик) сизни қониқтирадими? 



 

                                     Фойдаланилган адабиёт  

           1.  Бегматов  Э.  Ҳозирги  ўзбек  адабий  тилининг  лексик  қатлами.  -

Тошкент: Фан, 1988.  

           2.  БектемировҲ.,  Бегматов  Э.  Мустақиллик  даври  атамалари.  Тошкент: 

Фан, 2002. 

           3. 

Дадабаев 

Х.А. 


Общественно-политическая 

и 

социально-



экономическая терминология в   тюркоязычных письменных памятниках ХI-ХIV 

вв. -Ташкент: Ёзувчи, 1991.              

           4.  Даниленко  В.П.    Русская  терминология.  Опыт  лингвистического 

описания.- М.: Наука, 1977.  

         5.  Дониёров  Р.  Ўзбек  тили  техник  терминологиясининг  айрим 

масалалари. Тошкент: Фан, 1977.  

 

 

 

 



 

 

55

 



IV. АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАР МАТЕРИАЛЛАРИ 

 

1- амалий машғулот:  

ХХ аср ўзбек терминологиясининг тараққиёт тамойиллари, методологик 

асослари: терминологияда  юзага  келган  муаммолар,  уларнинг  омиллари ва 

сабаблари 

Ишдан  мақсад:  Деярли  13  аср  давомида  ўзбек  терминологияси  ва 

лексикографияси  шаклланиши  ва  ривожланиши  динамикаси  бўйича  асосий 

кўникмаларни  такрорлаш.  Қўҳна  терминланлардан  ва  луғатлардан  фойдаланиш 

кўникмаларини эгаллаш. 

 Масаланинг 

қўйилиши:  Ушбу  амалий  иш  давомида  тингловчи 

қуйидагиларни бажариши лозим: 

       -қадимги туркий тил матнларидан терминларни топиши 

       - эски туркий тил обидалари матнида қўлланган соф туркий терминларни 

аниқлаши 

      -  эски  ўзбек  адабий  тили  манбаларида  иўлатилган  арабча  ўзлашма 

терминларни кўрсатиши 

      - “Девону луғотит турк”даги терминлар талқинини изоҳлаши  

- ўзбек тили терминологияси тизимиги форсча-тожикча элементларни билиши 

- “Қутадғу билиг” пандномасида қўлланган ҳарбий терминларни шарҳлаши 

- Навоийнинг “Хамса” асари матнидан астропонимларни топиши 

-“Бобурнома”да қўлланган мўғулча ўзлашма терминларни изоҳлаши. 



Ишни бажариш учун намуна. 

 Қадимги  туркий  тил,  эски  туркий  тил  ва  эски  ўзбек  адабий  тили 

терминологияси ва луғатнавислиги. 

Туркий ёзма-адабий тилнинг дастлабки намуналари сирасига кирмиш қадимги 

рун  битиклари,  шубҳасиз,  туркий  халқлар  аждодларига  хос  юқори  даражада 

шаклланган  лисоний  маданиятидан  дарак  берувчи  манба  вазифасини  ўтайди. 

Қадимги  туркий  тил  фонетик-фонологик,  морфем-морфологик,  лексик-семантик 

ва  синтактик  хусусиятлари  Ўрхун-Енисей(Энасой)  тош  битиклари  ва 

эпитафияларида  ўз  ифодасини  топган.  Руник  обидалар  жанр  нуқтаи  назаридан 

олти гуруҳга тақсимланади: 

1) тарихий–биографик битиклар: Кул-тегин, Мўғилон (Билга қаған), Кули-Чур, 

Тўнюқуқ, Ўнгин, Селенга, Сужун, Қорабалғасун битиктошлари; 

2) эпитафик битиклар: Енисей, Талас, Тува, Хақосия қабр тошлари; 

3) қоялар,тошлар ва қурилишлардаги (Хўйтў-Темир) битиклар; 

4) диний м атнлар: фолкитоби “Фолнома”; 

5) Турфондан топилган юридик/ҳуқуқий ҳужжатлар; 

6) Маиший нарса-буюмлардаги битиклар. 

Руник  битиклар  лексикаси  таркибида  бир  қанча  терминологик  тизимларнинг 

мавжудлигини туркийшуносликда  олиб борилган изланиш ва махсус тадқиқотлар 


 

56

 



тасдиқлаган.  Хусусан,  қўйидаги  мавзуи  гуруҳларга  оид  терминлар  тизимлар 

битиклар матнида фаол қўлланган: 

1) Ижтимоий-сиёсий  терминлар  тизими  –  қаған,  тэгин,  шад,  йабғу,  қатун, 

тудун, тутуқ, тарқан, бэг, элтабар, сабчи “элчи”, йолчи “бошлиқ” ва ҳ.к. 

2) Ҳарбий  терминлар  –  коруг  “айғоқчи,  жосус”,  айғучи  “ҳарбий  маслаҳатчи”, 



субаши “саркарда, лашкарбоши”, йэрчи “йўл кўрсатувчи, қулавуз”, сунгуш “жанг, 

уруш”, сунгуг “найза”, су “лашкар, қўшин”, буйруқ “фармонбардор”, қишлақ “қиш 

мавсуми  учун  мўлжалланган  лашкаргоҳ,  лагерь”,  қурған  “қўрғон,  истеҳком”, 

барғу  “ўлжа”,  тэгиш  “жанг”,  кэдим  “совут;  ёпинчиқ”,  йэлма  “ғоратгар  аскарий 

гуруҳ”, булун “асир, тутқун” ва ҳ.к. 

3) Тижорат  билан  боғлиқ  тушунчаларни  ифодаловчи  истилоҳлар:  арқиш 

“савдо-сотиқ  карвони”,  сат-  “сотмоқ”,  сатиғ  “савдо-сотиқ”,  сатиғчи  “тожир, 

савдогар”, бэрим алим “қарз”, алим бэрим “қарз”, отағ “қарз”, отағчи “қарздор”, 

ва ҳ.к. 


4) Солиқ  ва  бож  терминлари  тизими  –  бэрим  “тўлов”,  қабин  “тайёр  маҳсулот 

билан  тўланадиган  солиқ  тури”,  қубчир  “давлат  томонидан  фуқаролардан 

ундириладиган жон солиғи” ва ҳ.к. 

5) Зоонимлар – буғра “ эркак туя”, арслан “арслон, шер”, ат “от”, уд “қорамол 

(буғқа  ёки  сигир),  қағатир  “хўкиз”,  бори  “бўри”,  барс  “йўлбарс”,  тиши  барс 

“урғочи йўлбарс”, ва ҳ.к. 

6) Астропонимлар:  ай  “ой”,  кун  “қуёш”,  алтун  йултуз  “Чўлпон,  Венера”, 

йэтиган “”Катта Айиқ”, от йулдуз “Марс”, сув йулдуз “Меркурий”, топрақ йулдуз 

“Сатурн”, йиғач йулдуз “Юпитер”, йэр “ер, замин” ва ҳ.к. 

7) Анатомик  терминлар  –  йукрак  “юрак”,  қарақ  “кўз,  кўз  гавҳари”,  қарин 

“қорин”, қол “қўл”, баш “бош”, бағир “жигар”, овка/опка “ўпка” ва ҳ.к. 

8) Тиббий  терминлар  –  буған  “чипқон,  кака  тау  “йирингли  яра,  чипқон”,  иг 

“дард, касаллик”, иг ағриғ “касаллик, дард”, иг кэган “дард, касаллик”, адақ ағриғ 

“оёқ  оғриғи”,  ағиз  ағриғ  иг  “оғиз  касаллиги”,  бурун  ағриғ  иг  “бурун  касаллиги”, 

боғуз ағриғ иг “қилизўнгач, ҳалқум касаллиги”, йурак ағриғ иг “юрак касаллиги”, 

онгуч  ағриғ  иг  “томоғ  оғриғи  касаллиги”,  қулғақ  ағриғ  иг  “қулоқ  касаллиги”, 

ағруғичи “касал, бемор, дардманд” ва ҳ.к. 

9) Маъдан номларларини англатувчи терминлар: алтун “олтин, тилла”, кумуш 

“кумуш”,  тэмур “темир”, бақир “мис” ва ҳ.к. 

10) 


Дунё  (курра)нинг  тўрт  томони  ва  вақт  (сутка)  ўлчов  бирлигини 

ифодаловчи  терминлар  тизими  –  кун  орту    1)“пешин”;  2)  “жануб”,  тун  орту  1) 

“ярим  кеча”;  2)  “шимол”,  тун  сари  “”  шимол”,  танг  сари  “”шарқ”,  кун  туғсиқ 

“шарқ, кунтуғар”, кун батсиқ “ғарб, кунботар” ва ҳ.к. 

Келтирилган мисоллар қадимги туркий тил терминологиясининг мавзу нуқтаи 

назаридан  турфа,  миқдор  жиҳатдан  анча  кўплиги,  истилоҳларнинг  асосини  асл 

туркийча сўзлар ташкил этганини тасдиқлайди.  

Ўрта  Осиёнинг  араблар  томонидан  фатҳ  қилиниши  оқибатида  ислом  дини,  

араб  тили  ва  маданияти,  араб  хати  шу  минтақада  азалдан  истиқомат  қилиувчи 

халқлар,  миллатлар,  қабилалар,  қавмлар  интеллектуал  ҳаётидан  мустаҳкам  ўрин 

олди.  Араблар  ҳукмронлигидан  кейин  эрон  маданияти,  айниқса,  сомонилар 

ҳумронлиги  йилларида  тараққий  этди  ва  унинг  туркий  тиллар  табиатига, 



 

57

 



характерига  маълум  даражада  таъсири  кўзга  ташланди.  Х  аср  охирида  Шарқий 

Туркистон,  Еттисув  ва  Кошғарда  қорахонийлар  салтанати  ташкил  топди.  Шу 

даврдан эътиборан туркий адабий тилларнинг шаклланишида жиддий жараёнлар 

содир бўлди.  Корахонийлар вақтида жонли тиллар адабий тилдан фарқли ўлароқ 

хорижий  тиллар  элементларига  нисбатан  оз  таъсирда  бўлган.  Форс-тожик  тили 

аксарият ҳолларда расмий-идораларда эски туркий тил билан ёнма-ён қўлланган.  

Бу  кезларда  эски  туркий  тил  сўз  бойлиги,  хусусан,  терминлар  тизими  умум  тил 

лексикаси  таркибида  шаклланди  ва  тараққий  этди.  Бундай  экстралингвистик 

омиллар  қатори  интралингвистик  факторларнинг  роли  катта  бўлган  эди. 

Математика,  география,  фалакиёт,  тиббиёт,  минерология,  зоология,  геометрия 

каби  табиий  фанлар  сингари  фалсафа,  филология,  лингвистика,  тарихшунослик, 

диншунослик  каби  фан  соҳаларининг  жадал  ривожланиши  асосида  эски  туркий 

тил терминологиясинин қадимги туркий тил терминлар тизимидан қўп жиҳатдан 

фарқланиши  яққол  кўзга  ташланади.    Айни  чоғда  қадимги  туркий  тил  сўз 

бойлигида  мавжуд  бўлган  асл  туркийча  терминларнинг  салмоқли  қисми  бу  давр 

терминологиясида ҳам истеъмолда қолаверган. 

Қорахонийлар  даври  терминологияси  тизими  эски  туркий  тилнинг  ўз 

ресурслари    ҳамда  араб  ва  форс-тожик  тилларидан  ўзлашган  бирликлар  ҳисобга 

кенгайиб борган.   

 Эски ўзбек тили терминологияси (ХV-ХIХ аср охири) тизими қадимги тукий 

тил ва эски туркий тил терминологиясидек ўз ички имкониятлари ҳам ўзлашмалар 

ҳисобига  шаклланди  ва  ривожланди.  Эски  ўзбекча  терминлар  ясалиш  жиҳатдан 

туб  ва  дериватлардан  ташкил  топган  эди.  Терминлар  ясалишида  қатнашган 

аффиксларни лексик-грамматик характерига кўра қуйидагича таснифлаш мумкин: 

1) Исм-ўзаклардан  от-терминлар  ясовчи  аффикслар:    йуртчи,  йулдузчи, 

чэригчи, туралиқ, жибалик, кэжимлик ва ҳ.к; 

2) Феъл  –ўзаклардан  от-терминлар  ҳосил  қилувчи  аффикслар:  пусуғ,  болак, 



йуруш, чапқун, қувғун//қавғун, йасавул, тосқавул, татавул, ниаквул, йасал, қабал, 

йасақ, толғама, йасав, башламақ ва ҳ.к.; 

3) От(исм)лардан феъл-терминлар ясовчи аффикслар: йағила-, оқла-, чэрикла-, 



жибалан-, қиличла-, атлан- ва ҳ.к.; 

4) Феъл-ўзаклардан  феъл-термин  ҳосил  қилувчи  қўшимчалар:  саваш-,  уруш-, 



талат-, эврил-, йиғил- ва ҳ.к.; 

Терминларнинг  синтактик  йўл  билан  ясалишига  тубандаги  фактик 

материаллар  мисол  бўлади:  коктэмур  “зирҳ,  совут”,  йатиш  тавачиси 

“аскарларни ётоқ билан таъминловчи ҳарбий мансаб эгаси”, улуғ уруш “даҳшатли 

жанг”,он бэги, йуз баши, минг бэги, туман бэги ва ҳ.к. 

ХIХ  асрнинг  иккинчи  ярми  ва  ХХ  аср  бошида  адабий  тил  алоҳида  ўзга  хос 

ўринга эга бўлди. Бу давр адабий тили ва услубида жиддий ва муҳим ўзгаришлар 

юзага  келди.    Булар  ўзбек  халқи  ҳаётида  содир  бўлган  ижтимоий 

муносабатларнинг  ўзгариши  натимжасида  майдонга  чиқди.  ХIХ  асрнинг  2-

ярмидан  Ўрта  Осиё  Руссияга  қарам  бўлиб  қолди,  Маҳаллий  миллат  орасида  рус 

маданияти  ёйила  бошлади.  Капиталистик  муносабатлар  ўзбек  халқи  ҳаётга  ўз 

таъсирини  кўрсата  бошлади.    Айни  даврда  кейинчалик  прогрессив-демократик 

деб ном олган адабиёт шаклланди. Ўзбек тили лексикаси ва терминологияси уч  


 

58

 



манба асосида бойиб борди: 

1) ўзбек  тилининг  ички  имкониятлари  ва  қонунлари  замирида  юзага  келган 

терминлар:  босмахона,  низомнома  “устав”,  нишонтош  “ёдгорлик”,  йиғилиш 

“мажлис” ва ҳ.к.; 

2) ўзбек  тили  терминологиясининг  жонли  халқ  тили  сўзлари  ҳисобига 

кенгайиши: бозчи, бэзгак, искаптопар, арава ва ҳ.к; 

3) русча-ғарбий  европача  терминлар  ўзбек  тилига  ўзлашиши:  а)  ижтимоий-

сиёсий  терминлар  –  уезд,  пристав,  солдат,  волость,  дума  ва  ҳ.к.;  б)  транстпорт 

билан  боғлиқ  тушунчаларни  англатувчи  терминлар  –  поезд,  вагон,  вокзал, 

станция ва ҳ.к; 

4) саноат,  тижорат  ва  молия  тизимида  қўлланувчи  терминлар  –  завод, 



фабрика, вситавка, магазин, кредит ва ҳ.к.; 

5) маданият, фан, маориф соҳаси теринлари – гимназия, театр, газета, музей, 



университет, кафедра ва ҳ.к.; 

6) тиббий терминлар – госпиталь, лазарет, фельдшер ва ҳ.к.; 

7) ҳужжат ва мукофотлар терминлари – медаль, паспорт, орден ва ҳ.к.; 

8) судлов терминлари – суд, судья, закон ва ҳ.к.; 

9) ўлчов бирликлари номи – пуд, минута, сажень ва ҳ.к.; 

10) 


ҳарбий терминлар – генерал, корпус, конвой, капитан ва ҳ.к. 

Зикр  этилган  ўзлашма  терминларнинг  муайян  қисми  кейинчалик  улар 

англатган  тушунчаларнинга  турмушдан  чиқиб  кетгани  боис  истеъмолдан  қолди, 

баъзилари эса ўзбек тили сўзлари билан алмаштирилди. 

 


Yüklə 1,21 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin