O‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash

Fazometrlar va ularni qiyoslash 
Fazometrlar – tok va kuchlanish orasidagi faza siljish burchagini o‘lchash yoki 
birfazali va uchfazali o‘zgaruvchan tok zanjirlaridagi quvvat koefsientini 
o‘lchash uchun mo‘ljallangan to‘g‘ri tasirli asbob. 
Fazometrlarning asosiy keltirilgan ruxsat etilgan xatoligi normallashgan 
qiymatga nisbatan protsentlarda ifodalanadi. SHkalani graduirovka qilish 
usuliga bog‘langan xolda normallashgan qiymatga quyidagilar qabul qilinadi: 
Ko‘rsatkichlar diapazonining uzunligi – shkala burchagi 180 geometrik 
gradusgacha graduirovka qilingan quvvat koefitsienti qiymatidagi fazomtrlar 
uchun; 
180 geometrik graduslarga mos keluvchi shkala uchastkasining uzunligi – 
shkala burchagi 180 geometrik gradusdan yuqori bo‘lgan shkala burchagida 
quvvat koefitsienti qiymatlarida graduirovka qilingan fazometrlar uchun; 
O‘lchov diopazonining o‘xirgi qiymati – elektr graduslarda graduirovkalangan 
bbir tomanlama shkalali fazometrlar uchun; 
O‘lchov diapazonining oxirgi qiymatlarining summusi – elektr graduslarda 
graduirovkalangan ikki tomonlama shkalali fazometrlar uchun; 
180 elektr gradus – o‘lchov diopazonining oxirgi qiymati 180 eletr gradusdan 
yuqori fozometrlar uchun. 
Fazometrlar qiyoslanayotganda quyidagi operatsiyalar bajariladi. Tashqi ko‘rik, 
asbob ko‘rsatkichlariga egilishni tasirini aniqlash, asosiy xatoliklarni va 
ko‘rsatkichlar variatsiyasini aniqlash. Dastlabki qiyoslashda qo‘shmcha 
izolatsiya’ni elektr mustaxkamligi va xarakatlanuvchan qismni sokinlanish vaqti 
aniqlanadi. 

---

125 
Fazometrlarni qiyoslashni oddiy va qulay usuli namuna fazometri bilan 
to‘g‘ridan to‘g‘ri solishtirish usuli xisoblanadi. Ushbu usul bilan 1,0; 1,5; 2,5; 
4,0 aniqlik sinfidagi bir fazali va uch fazali fazometrlar qiyoslanadi. 
SHuningdek berilgan cosφ ga nisbatan to‘liq quvvati o‘lchash usuli mavjud. 
Ushbu usul yuqori chastotalardagi fazometrlarni qiyoslash uchun U3551 turidagi 
qurilmada qo‘llanilgan. 
1,0 aniqlik sinfidagi uch fazali fazomerlar differensial usul bilan yoki ikkita 
vattmetrlar yordamida qiyoslanadi (vattmetrli usul). Xuddi shu usul bilan aniqlik 
sinfi pastroq bo‘lgan fazomerlar qiyoslanishi mumkin. 
Solishtirish usuli bilan qiyoslashda qiyoslanayotgan fazometr aniqligidan 2,5 – 5 
marta aniqroq bo‘lgan fazometr tanlanadi. Ushbu maqsadda aniqlik sinfi 0,2 D 
5000 tipidagi yoki 0,5 aniqlik sinfidagi D578 fazomerlar ishlatiladi. Taminot 
manbalari tok va kuchlanish bo‘yicha zanjirga ega bo‘lishi kerak. Bunday 
manba sifatida U1134 turidagi qurilma xizmat qilishi mumkin.
Qiyoslanayotgan fazometr ko‘rsatkichini ketma – ket ravishda shkalaning xar 
bir raqamli belgisiga o‘rnatiladi bunda fazaregulyator yordamida tok va 
kuchlanish orasidagi faza siljishini burchagi o‘zgartiriladi, bu vaqtda tok va 
kuchlanishni o‘zgarmasligini kuzatitishidan kerak. Namuna asbobi bo‘yicha faza 
siljish burchagini yoki quvvat koefsientini qiymatini aniqlash kerak.
Qiyoslanayotgan fazometr xatoligi 
Bu erda: δ
lpr 
– chiziqli keltirilgan xatolik, %; A – qiyoslanayotgan fazometr 
ko‘rsatkichi, o‘lchanayotgan kattalik birligi; A
d
– namuna asbobi yordamida 
topilgan o‘lchanayotgan kattalikning xaqiqiy qiymati, o‘lchanayotgan kattalik 
qiymati; L – qiyoslanayotgan asbobning shkala uzunligi, mm; S –
tekshirilayotgan A raqamli belgi. Qiyoslanayotgan asbobning shkala uzunligi 
asbobga bo‘lgan texnik yo‘riqnomada ko‘rsatiladi. Agar u ko‘rsatilmagan bo‘lsa 
uni asbobni ochmay xar qanday usul bilan o‘lchash kerak. O‘lchov xatoligi 2 – 3 
% bo‘lishi kerak. 
Uch fazali fazometrlarni vattmetrli usul bilan qiyoslanayotgan uch fazali tizimda 
aktiv quvvatni o‘lchash uchun ikkita vattmetr sxemasi qo‘llaniladi (3.5 v – 
rasm). Fazalar siljish burchagi φ R
1
va R
2 
vattmetrlar ko‘rsatkichi bo‘yicha 
xisoblanadi: 
000000 
SHunday qilib, namuna vattmetrlarni ko‘rsatkichlari bo‘yicha fazalar siljish 
burchagi (φ
d
) xaqiqiy qiymatini yoki quvvat koefsientini (cosφ
D
) topish 
mumkin. Uch fazali fazometrlar qiyoslanayotganda odatda R
1
/R
2 
nisbat qanday 
qiymatlarga ega bo‘lishi mumkinligi aniqlanadi. 

---

126 
3.7 – jadval 
Nominal 
qiymat 
shkala 
belgisi 
Qiyoslanayotgan aniqlik sinfidagi fazomerlar uchun namuna 
vattmetrlar ko‘rsatkilarini ruxsat etilgan nisbati 
1.0 
1,5 
2,5 
1,0 
0,9 
0,8 
0,7 
0,6 
0,5 
0,4 
0,3 
0,2 
±0,02 
0,578 – 0,548 
0,411 – 0,380 
0,275 – 0,243 
0,149 – 0,114 
0,019 – 0,002 
0,115 – 0,161 
0,267 – 0,322 
0,440 – 0,507 
±0,03 
0,590 – 0,540 
0,418 – 0,370 
0,284 – 0,235 
0,168 – 0,106 
0,0031 – 0,0039 
0,103 – 0,172 
0,253 – 0,337 
0,424 – 0,525 
±0,06 
0,601 – 0,534 
0,435 – 0,358 
0,299 – 0,218 
0,176 – 0,086 
0,0490 – 0,0059 
0,0081 – 0,198 
0,227 – 0,386 
0,392 – 0,564 
Turli aniqlik sinfidagi fazomerlar uchun R
1
/R
2
nisbatni ruxsat etilgan o‘zgarishi 
3.7 – jadvalda keltirilgan. Qiyoslashda olingan natijalar berilgandan oshib 
ketmaganligiga amin bo‘lsa bas. 
Namuna vattmetrlari 0,1 aniqlik sinfiga ega bo‘lishi kerak (D 592) 
Masshtab o‘zgartirgichlar 
4.1. O‘lchov tok transformatorni normallashuvchi metrologik xarakteristikalari. 
O‘lchov tok transformatorlari o‘lchash uchun qulay bo‘lgan katta o‘zgaruvchan 
toklarni kichikga o‘zgartirish uchun shuningdek o‘lchov asboblari zanjirlari va 
yuqori 
kuchlanish 
zanjirlarini 
ajratish 
uchun 
mo‘ljallangan. 
Tok 
transformatorlarining ikkilamchi o‘ramlariga ampermetrlar, xisoblagichlarning 
ketma – ket o‘ramlari, vattmetrlar, rele ximoyasi zanjirlari ulanadi. 
Tok transformatorlari labaratoriya va statsionsimonlarga bo‘linadi. Labaratoriya 
tok transformatorlari quyidagi aniqlik sinfiga ega bo‘lishi mumkin. 0,01; 0,02; 
0,005; 0,1; 0,2. Transformatorning aniqlik sinfi ruxsat etilgan tok va burchak 
xatoligini belgilab beradi. 
Tok xatoligini (protsenlarda) quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi. 
000000 
Bu erda: K
n 
– transformatsiya’ni nominal koefsienti; I
1
, I
2 
– birlamchi va 
ikkilamchi zanjirlardagi tok; K
d
– transformatorni xaqiqiy qiymati, u I
1
va I
2
toklar nisbatiga teng. 
Burchak xatoligi ikkilamchi tokni birlamchiga nisbatan faza siljishini 
xarakterlaydi. Agar ikkilamchi o‘ram tokining vektori 180º burilgan bo‘lib I
1
birlamchi o‘ram tokini vektoridan oshib ketsa u musbat, agar I
2
I
1
dan orqada 
qolib ketsa manfiy. Ikki xatolik o‘zak va o‘ramlarda energiya yo‘qolishi asbobli 
kelib chiqadi. Ular birlamchi tokga va ikkilamchi zanjirdagi yuklamaga bog‘liq. 
Labaratoriya transformatorlarining ruxsat etilgan xatolik chegaralari 4.1 – 
jadvalda berilgan. Tok transformatorlari 127, 220, 380, 660 V; 3, 6, 10, 20, 35 
kV nominal kuchlanishga tayyorlanadi. Nominal birlamchi tok I
1n
30 kA dan 
oshmaydi, ikkilamchi toklar I
2n
– 5, 2, 1 A. Ikkilamchi zanjirning nominal 

---

127 
yuklamasi 4.1 – jadvalda berilgan. YUklama aktiv yoki induktiv xarakterga ega 
bo‘lishi kerak. Labaratoriya transformatorlari ko‘p xollarda ko‘p diapazonli qilib 
tayyorlanadi, bir nechta nominal birlamchi tokga va bitta yoki bir nechta 
ikkilamchiga ega. 
4 – jadval 
Aniqlik sinfi 
Birlamchi 
zanjirdagi tok, % 
(birlamchi 
nisbatan) 
Ruxsat etilgan xatolik chegarasi 
Ikkilamchi zanjir 
yuklamasi, % 
Tokli, % 
burchakli 
0,01 
10 
20 
100 – 120 
±0,025 
±0,02 
±0,01 
±2 
±1,5 
±1,0 
95 – 100 
0,02 
10 
20 
100 – 120 
±0,05 
±0,035 
±0,02 
±3 
±0,0 – 100 
±1,5 
50 – 100 
0,05 
10 
20 
100 – 120 
±0,1 
±0,075 
±0,05 
±6 
±5 
±3 
50 – 100 
0,1 
10 
20 
100 – 120 
±0,25 
±0,2 
±0,1 
±10 
±8 
±5 
20 – 100 
0,2 
10 
20 
100 – 120 
±0,5 
±0,35 
±0,2 
±20 
±15 
±10 
20 – 100 
4.1 – jadval 
Tok, A 
Qarshilik, Om 
Quvvat koeffitsienti 
ᶂ < 50 Gs da 
ᶂ > 50 Gs da 
5 
0,1; 0,2; 0,4; 0,6 
0,8 – 1 
0,5 – 0,8 
2 
0,6; 1,2; 2,5; 4 
0,8 – 1 
-
1 
2,5; 5,0; 10; 15 
0,8 – 1 
-
CHastotasi 60 Gs o‘zgaruvchan tokni statsionar o‘lchov transformatorlari 0.66 
dan 500 kv naminal chizikli kuchlanishga va 40 kn nominal o‘zgaruvchan tokga 
tayorlanadi. Nominal ikkilamchi zanjirning nominal yuklamasi 2,5; 5; 10; 25 30; 
40; 60;75; 100; V*A ni tashkil kiladi. Transformatorlarning aniqlik sinflari 0,2; 
0,5; 1; 3; 10 turli toklardagi. 
4.2 – jadvalda birlamchi o‘ramda va ikkilamchi zanjirda turli yuklamalardagi 
aniqlik sinfi turli bo‘lgan statsionar tok transformatorlarning ruxsat etilgan 
xatolik chegaralari berilgan. 
4.2 – jadval 
Aniqlik sinfi 
Birlamchi 
zanjirdagi tok, 
% 
Ruxsat etilgan xatolik chegarasi 
Ikkilamchi zanjir 
yuklamasi, 
φ
2
=0,3 da 
Tokli, % 
birlamchi 
0,2 
10 
±0,50 
±20 
25 – 100 

---

128 
20 
100 – 120 
±0,35 
±0,20 
±15 
±10 
0,5 
10 
20 
100 – 120 
±1,0 
±0,75 
±0,5 
±60 
±45 
±30 
25 – 100 
1 
10 
20 
100 – 120 
±2,0 
±1,5 
±1,0 
±120 
±90 
±60 
25 – 100 
3 
50 – 120 
±3,0 
Normalashmaydi 
50 – 100 
10 
50 – 120 
±10 
normalashmaydi 
50 – 100 
4.2. O‘lchov tok transformatorlarini qiyoslash usullari va vositalari. 
O‘lchov tok transformatorlarini davriy qiyoslashda quyidagi operatsiyalar 
bajariladi: tashqi ko‘rik; magnitsizlash; xatoligini aniqlash. 
Ishlab chiqarish yoki tamirlashdan chiqgandan so‘ng yuqoridagi sanab o‘lilgan 
operatsiyalardan tashqari izolyasiya qarshiligini aniqlash va izolyasiya’ni elektr 
mustaxkamligini tekshirish; zajim va chiqishlarni kontakt belgilarini to‘g‘ri 
qo‘yilganligini tekshirish amalga oshiriladi.
Tok va burchak xatoligini aniqlash uchun odatda differenyial – nol usuli 
qo‘llaniladi. U qiyoslanayotgan transformatorni namuna transformatori 
parametrlari 
bilan 
solishtiriladi, 
bunda 
qiyoslanayotgan 
va 
namuna 
transformatorlarning transformatsiya koefsienti bir xil bo‘lada. 
Qiyoslanayotgan va namuna transformatorlarining birlamchi o‘ramlari ketma – 
ket ulanadi (4.1 – rasm). Ikkilamchi o‘ramlari qarama – qarshi ulangan va 
differensial shoxchaga R
D 
rezistor ulangan. Qiyoslanayotgan transformatorning 
ikkilamchi zanjiriga yuklama magazini Z ulanadi. Agar birlamchi tok sinusoidal 
qonuniyat bo‘yicha o‘zgarsa, yani 000000, bu xolda qiyoslanayotgan va namuna 
transformatorining (i
x
va i
o
)ikkilamchi toki ayrim faza siljishi bilan sinusoidal 
qonuniyat bo‘yicha o‘zgaradi:
00000 
Bu erda: δ
x 
va δ
o 
– qiyoslanayotgan va namuna transformatorning burchak 
xatoligi. 
I
x 
vaI
o 
ni I
1
tok orqali ifodalanadi, nominal transformatsiya koefsienti K
n 
va 
xatoliklarni ᶂ
x 
va ᶂ
o 
tok bo‘yicha: 
000000 
Quyidagi yo‘l qo‘yishlarni qabul qilib: sin δ
o
≈δ
o
(rad), cos δ
x
≈1, cos δ
o
≈1, 1+ᶂ
x 
=1+ᶂ
o
, R
D
rezistordagi kuchlanish tushuvi uchun ifodalanadi: 
000000 
U00000 reoxordlarFvaD kuchlanishlari bilan muvozanatlashadi. F reoxord T
r 
bo‘luvchi transformator istemol qiladi, va undagi kuchlanish tushuvi faza 
bo‘yicha namuna transformatorining ikkilamchi toki bilan mos keladi. D 
reoxordagi kuchlanish I
o 
tokga nisbatan faza bo‘yichf 90
o 
ga siljishlik, chunki 
reoxord xavo o‘zakli transformator orqali istemol qilinadi. 

---

129 
Sxema tengligidagi sinfaz va kvadraturali reoxordagi o‘rnagan qarshilik 
qiyoslanayotgan va namuna transformatorlardagi tok va burchak xatoliklarining 
ayirmasiga proporsianaldir. Ushbu ayrimalar sxemalar soddalashgandan so‘ng 
reoxordalar shkalasidan sanab olinadi. O‘lchov transformatorni qiyoslash uchun 
quyidagilar kerak: namuna o‘lchov transformatori, differensial – no asbobi, 
yuklama qurilmasi. 
4.1 – rasm. O‘lchov tok transformatorlarini differensial – nol usuli bilan 
qiyoslash. 
Namuna tok transformatorlarining ruxsat etilgan xatolik chegaralari 4.3 – 
jadvalda berilgan.
4.3 – jadval 
Qiyoslanayotgan 
tok 
transformatorining 
aniqlik sinfi 
Ruxsat etilgan xatolik chegarasi 
Tok
1
, % 
Burchak
1
, 
Tok
2
, % 
Burchak
2
, 
0,02 
0,05 
0,1 
0,2 
0,5 
1,0 
2,0 
10,0 
±0,010 
±0,020 
±0,050 
±0,100 
±0,200 
–
–
–
±1,0 
±1,5 
±3,0 
±5,0 
±10,0 
–
–
–
±0,005 
±0,010 
±0,020 
±0,050 
±0,100 
±0,200 
±0,500 
±0,500 
±0,3 
±1,0 
±1,5 
±3,0 
±5,0 
±10,0 
±30,0 
±30,0 
Qiyoslov uchun tavsiya qilinaytgan namuna tok transformatorlarining turlari va 
ularning asosiy texnik xarakatlari. 
4.5 – jadvalda berilgan. 
50 Gs chastotada ishlaydigan o‘lchov transformatorlari qiyoslashda K507, AIT 
(o‘lchov transformatorlarini qiyoslash uchun apparat), ATT turidagi differensial 
nolli asboblar qo‘llaniladi. 
200 – 800 Gs chastotada tok transformatorlarini qiyoslash uchun R541 tipidagi 
differensial – nol asbobi qo‘llaniladi. 
Solishtirish asboblarining ruxsat etilgan xatolik chegaralari qiyoslanayotgan tok 
transformatorlari aniqlik sinfiga binoan 4.6 – jadvalda berilgan; solishtirish 
asboblarining asosiy texnik xarakteristikalari 4.7 – jadvalda berilgan; 
qarshilikning yuklama magazinlarining yuklama parametrlari 4.8 – jadvalda 
berilgan. 
Barcha 
tok 
transformatorlari 
qiyoslashdan 
oldin 
magnitsizlashtiriladi. 
Magnitsizlantirishni uchta usuli mavjud: 

---

130 
1)
Ikkilamchi o‘ramli qarshiligi 10 Om (I
2n 
= 5 N) va 250 Om (I
2n
= 1 Ado) 
qisqa tutashtiriladi; birlamchi o‘ram orqali nominal tok o‘tkaziladi va so‘ng uni 
oxistalik bilan nolgacha kamaytiriladi; 
2)
Ikkilamchi o‘ram uziladi; transformatorni birinchi o‘rami orqali nominal 
tokni 10 % o‘tkaziladi va so‘ng uni oxistalik bilan nolga tushiriladi; 
3)
2 P dagi barcha jarayonlar lekin birlamchi o‘ram uzulgan tokni ikkilamchi 
o‘ram orqali o‘tkaziladi. Qiyoslanayotgan va namuna transformatorlarini qislash 
qurilmasiga o‘rnatishda ularning chiqishlarini to‘g‘ri ulanganligiga etibor berish 
kerak. 
0,02 va 0,05 aniqlik sinfidagi transformatorlarni xatoliklarini aniqlash ikki marta 
amalga oshiriladi: tokni oshirish va kamaytirish. Sanoqdagi natijalar farqi ruxsat 
etilgan xatolik chugarasining ¼ dan oshmaligi kerak. 
Qiyoslanayotgan 
transformator 
xatoligi 
quyidagi 
formula 
yordamida 
xisoblanadi: 
ᶂ
x 
=ᶂ
o‘r
+ᶂ
o
; δ
x
= δ
o‘r 
+ δ
o
, 
bu erda: ᶂ
o‘r
va δ
o‘r
– differensial asbob shkalasi bo‘yicha sanoqlarning o‘rta 
arifmetik qiymati; ᶂ
o
va δ
o
– namuna transformatorining xatoligi.