Okeaniyaǵa uliwma tábiyiy geografiyaliq sipatlama. Okeaniyaniń TÁbiyiy-geografiyaliq úlkeleri joba

Polineziyag’a (grekshe –Ko’p atawlar) uluma alg’anda 180 –meridiannan shig’is ta’repte, 30˚ arqa ken’lik menen 30˚ qubla ken’lik ortasinda jaylasgan atawlar, Gavaya atawlari, Layn atol va rif atollari Feniks ha’m Tokelaw marjan arxipelaglari, vulkanli samoa arxipelagi eki qatar Tonga vulkan atawlari menen ma’rjan atawari, Kuk, Tubkal atawlari , vulkanli Taiti atawi menen birge Ja’miyet atawi Tuamotu yaki Rossiyan atollari (76 atoll) Markiz atollari ha’m Pasxa atawi kiredi. Tinish okean Atlantidasi haqqinda a’psana Pasxi atawina tiyisli.
Atollar diametri 2 km den 150 km ge shekem baratug’in pa’st rifler aylanasina qusaydi. Organik dunyasi quruqliq ha’m ten’izdin’ rif suter o’simlikleri menen haywanlarinnan ibarat, sonin’ menen birge bir qansha hallarinda okean biotipinin’ qay jerde tawsiliwin ha’m quriqliq biotipinin’ qay jerde baslaniwin aniqlaw qiyin boladi. Atoldin’ sirtqi shegarasi arqali riftlerdi ham plyajlardi teniz suwi basip kelgende hawali muxitta qisqa waqit tura aliwshi bir talay ten’iz organizmleri – ten’iz suw otlari , ten’iz kirpileri ha’m ten’iz juldizlari, kraplar ha’m kravetkalar qaladi. Tiri organizmlerdin’ okeanda payda bolip , keyinala qurg’aqliqqa o’tiw nizamlig’inday ulli ta’biat nizamlig’inin’ ta’sirin atollarda ko’riw mumkin. Kakos palmazarlari ha’m ormanlarinda ”Qurma uwrisi” degen krap ushraydi, ol qumdag’i inlerinde jasaydi.
Manǵira tog’aylari ha’mme lagunalarnin’ a’tirafinda bar. Okean tubinin’ batpaqli man’ra terekleri menen bazi ten’iz suw otlari menen jasaydi, man’ra tamirlarin bolsa suw otlari orap alg’an.
Polineziya landshaftlarinin’ derlik barshe tu’rleri en ’iri arxipelag –Gavaya atawlari da bar. Gavaya atawlari 2500 km araliqqa sozilg’an. Gavaya atawlari suw astinda Gavaya dizbeginin’ (uzinlig’i 6500 km dan asadi ) en’ en’ biyik shoqqilarida bolip, dizbektin’ ko’birek ko’terilgen qubla ushten bir qismina toplang’an. Gavaya arxipelagi 24 atawdan ibarat, bul atawlardan uliwma maydani 16700 km², sonin’ menen birge 16273 km² Gavaya atawina (10399km²) ha’m Maui, Oaxu, Kauayi, Molokaiha’m Lanai atawlarina tuwra keledi. Gavaya atawlari o’zara qosilg’an bes vu’lkandan ha’zirgedeyin atilip turipti. Basqa vulkanlar , sondayaq polineziyadag’i en’ biyk ba’lentlik – Mauna – Loa (4210 m0o’shken vu’lkanlar esaplanadi. Ataw vu’lkanlari qalqan konuslarina ta’n bolg’an jag’alawlar qiyalig’i saqlap qalg’an. Mauna – Loa ha’m Kila’uea vu’lkanlarin da og’ada u’lken kraterler bar. Lava atilip shiqqanda krater shetinnen tasip jag’alawlarinda tez pa’t menen pastke tusedi ha’m jolinda ushirag’an barliq tiri zatlardi kuydirip jiberedi.
Basqa iri atawlarda vulkanlar atiliwi to’rtlemshi dawir baslarinda toqtap qalg’an, vulkanlardin’ birlemshi formalari eroziya ha’m denudatsiya ta’sirinde o’zgerip, ju’da’ pa’st ba’lent tawli relefge aylang’an. Kishi atawlarda vulkanlardin’ atiliwi neogen dawrinin’ aqirinda song’an, uzaq dawam etken nuraw menen abraziya vu’lkanlardi derlik pu’tkilley uniratip jibergen.
Atawlardin’ ko’p qismi tropik klimat poyasinda bolip , olarg’a arqa- shig’is passatlar uzliksiz ta’sir etip turadi. Ko’p jawin-shashinlar orografik jawinlar tawli atawlardin’ samalg’a on’ jag’alawlarina ig’alliq beredi. (Derlik 2000 m biyiklikte jilliq jawin mug’dari 4000mm geshekem, Kauai atawinda bolsa 12500 mm den asadi, yag’niy Hindistandag’i Cherapundjag’a qansha jawin tu’sse derlik sonsha tusedi).
Arxipelagtin’ arqa-batis atawlari subtropik klimat poyasinda , biraq olar suwiq Koliforniya ag’isinnan uzaqlaw bolg’ani ushin ortasha ma’wsimiy temperaturasi joqari, jawin shashin siklonlar menen keledi, ko’p qismi qista jawadi.
Gavaya atawlarinin’ florasi endemiklerdin’ ko’pligi ha’m bir xil , sog’an qaray ol poleotropiklerdin’ arnawli Gavaya oblaslarina ajiratiladi. Bul oblaslarda ashiq tuqimlilar, fikusler, epifit arxedeyalar joq. Palmalardin’ tekg’ana u’sh tu’ri bar.
Polineziya landshaftlarinin’ derlik barshe tu’rleri en’iri arxipelag –Gavaya atawlari da bar. Gavaya atawlari 2500 km araliqqa sozilg’an. Gavaya atawlari suw astinda Gavaya dizbeginin’ (uzinlig’i 6500 km dan asadi ) en’ en’ biyik shoqqilarida bolip , dizbektin’ ko’birek ko’terilgen qubla ushten bir qismina toplang’an.
Soraw ha’m tapsirmalar

1. 
   Okeaniyanin’ basqa materiklerden o’zgesheliklerin bilesizbe?
   
2. 
   Okeaniya qanday ta’biyiy geografiyaliq u’lkelerden turadi?
   
3. 
   Okeaniyanin’ ta’biyiy geografiyaliq u’lkelerinin’ jaylasiw o’zgesheliklerin aytip berin’.