Odlar yurdu universiteti f.ü. f d. Sevinc Səlim qızı Məmmədzadə

Yazı növləri
İşarə sistemi kimi yazı, prinsipcə, məhdud sayda müntəzəm təkrarlanan, mahiyyətcə dəyişməz qrafik vahidləri (qrafemlər) və mətnlər qurarkən onların birləşməsi qaydalarını özündə ehtiva etməlidir. Hər bir qrafemin eyni səsli nitq vahidi olmalıdır. Tarixən bir-birini əvəz edən aşağıdakı yazı növlərini ayırmaq olar:
Predmet yazı- elə bir yazı növüdür ki, orda hər bir predmet özü-özlüyündə nə isə məna kəsb edir. Bu növ yazı ibtiadai insanlar arasında istifadə olunurdu. Bu cür predmet yazı növü müasir yazının ilk mərhələsi hesab olunur.
Piktoqrafik yazı- obyekt və hadisələri təsvir edən sxematik təsvirlər olan yazı növüdür.
Piktoqrafiya, müəyyən məna kəsb edən dil vahidinin piktoqramına aid edilməməsi, yəni piktoqramın sözə, ifadəyə, cümləyə uyğun ola bilməsi, eyni zamanda linqvistik quruluşun ötürülməsinin mümkünsüzlüyü ilə xarakterizə olunur. (morfemlərin, sözlərin ardıcıllığı, onların forması və s.).
Qədim yunanlar, skandinaviyalılar, slavyanlar fikirlərini taxta çubuqlar, taxtalar üzərində düzəltdikləri müxtəlif kəsiklərin köməyi ilə ifadə edirdilər. Erkən tarixi dövrün yazısı konkret obrazlardan ibarət idi. Bu piktoqrafik yazının nümunəsi idi (latınca pictus – şəkil və grapho - yazıram).
Piktoqrafik yazı piktoqram adlanan rəsm vasitəsilə ifadəni piktoqramın qrafik elementləri ilə ayrı-ayrı sözlərə bölmədən bütövlükdə çatdırır. Piktoqrafiya ən qədim yazı üsuludur. Onun sözlərə bölünməsi, söz sırası yoxdur. Rəsmlərin birləşməsinin köməyi ilə əşyalar və hərəkətlər təsvir olunurdu və onlar müxtəlif dillərdə danışan insanlar tərəfindən başa düşülürdü. Piktoqramlar hətta nisbətən savadsız oxucu üçün həmişə aydın olmuşdur və onlar üçün təsvir etmək asan olmuşdur. Piktoqrafik işarələr çox aydın olmalı, konkret obyektlərin təsvirini aydın şəkildə çatdırmalı idi. Piktoqrafik yazı prinsipi bu günə qədər müxtəlif işarələr və rəsmlər (məsələn, yol nişanında çəngəl və bıçağın təsviri, yəni yaxınlıqda bir növ kafenin olması, idman növlərinin təyin edilməsi) şəklində yaşamaqdadır. Piktoqrafik yazının təkamülü ilə piktoqramın hər bir şəkil işarəsi getdikcə daha çox təcrid olunaraq müəyyən bir sözlə əlaqələndirilməyə, onu ifadə etməyə başladı.
Beləliklə, piktoqrafik yazı əsasında ideoqrafik yazı yarandı. “İdeoqrafiya” termini sözlərlə təcəssüm olunmuş mücərrəd anlayışları çatdırmaq qabiliyyətini göstərir. İşarələr sözlərlə deyil, müxtəlif dillərdə fərqli tələffüz olunan sözlərin məzmunu, mənası ilə əlaqələndirilir. Buna görə də ideoqrafik yazı müxtəlif dillərdə danışanlar tərəfindən eyni dərəcədə başa düşülə bilər. Piktoqrafiyadan fərqli olaraq ideoqrafik yazı mesajı sözlü şəkildə düzəldir və şifahi tərkibdən əlavə, söz sırasını da çatdırır. Burada yazıçı piktoqrafiyada olduğu kimi işarələr icad etmir, onları hazır dəstdən götürür. İdeoqrafik yazıda hətta sözün əhəmiyyətli hissələrini (morfemlərini) bildirən ideoqramlar da görünür. Dövlətlərin yaranması, ictimai istehsalın və ticarətin inkişafı ideoqrafik yazının gələcək inkişafı üçün stimul rolunu oynadı. İdeoqrafiyanın inkişafının ən yüksək mərhələsi olan heroqlif yazı yarandı (e.ə. IV-III minilliklər). Heroqlif işarələri məbədlərin və türbələrin, sütunların və obelisklərin divarlarında bacarıqlı sənətkarlar, heykəltəraşlar və ya oymaçılar tərəfindən diqqətlə hazırlanmış heyvanların, quşların, insanların və hər cür əşyaların təsvirləri idi. Yazı tarixində son dərəcə mühüm hadisə eyni adlı bataqlıq bitkisindən hazırlanan yeni yazı materialının - papirusun ixtira edilməsi oldu.
Tipik olaraq, piktoqramın aşağıdakı növləri müəyyən edilir:

• 
  ov və balıqçılıq obyektlərinin məlumatı;
  
• 
  hərbi məlumatlar, döyüşlər haqqında hesabatlar, ovçuluq;
  
• 
  müxtəlif yazılar;
  
• 
  müxtəlif tayfalar haqqında salnamələr;
  
• 
  məzar abidəsi yazıları;
  
• 
  əfsanələr və adətlərin yazıları.
  

Hal-hazırda piktoqrafiya reklamda, vitrinlərin, yol nişanlarının tərtibatında, olimpiya rəmzlərində, həmçinin uşaq hekayələrində bədii vasitə və köməkçi ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə olunur.
İdeoqrafik yazı- ideoqrafik yazıda məlumat şərti işarə ilə ötürülən sözlərə bölünür. İşarə mücərrəd bir anlayış da daxil olmaqla bir anlayışı təsvir edir və hər hansı bir qrammatik formada sözə uyğun gəlir.
İdeoqrafiyanın aşağıdakı növləri var:

• 
  şəkilli ideoqrafiya;
  
• 
  heroqlif - kahinlərin gizli yazısı; daha mürəkkəb və uzun mətnləri ötürməyə imkan verirdi;
  
• 
  mixi yazı – gil üzərində yazılar.
  

Aşağıdakı ideoqramlar bu gün istifadə olunmaqdadırlar:
a) mücərrəd anlayışı ifadə edən arifmetik işarələr;
b) kimyəvi işarələr;
c) şahmat yazıları.
İdeoqrafik yazının əsas çatışmazlığı sözün qrammatik mənalarını çatdırmamasıdır. İdeoqrafik yazı sistemlərindən heca yazı sistemlərinə keçidin əsas səbəbi də bu fakt idi.
Hecalı yazı- heca yazısının formalaşması ideoqrafik yazının daxili dəyişimi nəticəsində baş vermişdir. Heca yazısında hər bir qrafik işarə a saiti ilə birləşərək samit səsin təsvirinə xidmət edir. Başqa saiti təmsil etmək üçün alt işarədən istifadə edilir və ya heca işarəsindən əvvəl və ya sonra xüsusi işarələrdən istifadə olunur.
Heca yazısının əsas növlərinə aşağıdakılar daxildir:

• 
  şumer dövrünün yazısı;
  
• 
  gil üzərində yazı;
  
• 
  finikiyalıların yazısı;
  
• 
  brahmi yazısı (orta əsr Hindistan yazısı);
  
• 
  çin yazısı (VIII əsr).
  

Çin yazısının bir xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, tənəzzülə uğramayan və birləşməyən bir hecalı sözlərdən ibarətdir və yazının çoxəsrlik inkişafı zamanı çinlilər bu qaydaya ciddi şəkildə riayət ediblər: hər söz üçün xüsusi işarə vardır. Bu da 50 minə çatan çox sayda işarənin yaranmasına səbəb olmuşdur.
Qədim şifahi-heca yazı sistemlərinin heca əlamətləri əsasında sırf heca yazı sistemləri yaranmışdır. Çox vaxt heca yazı sistemi müxtəlif hecaların sayının az olduğu dillər üçün istifadə olunur. Hal-hazırda, heca yazısı Hindistan, Yaponiya və Efiopiyada istifadə olunur.
Fonoqrafik yazı – hər bir qrafik işarənin ayrı bir səsi (fonemi) bildirdiyi yazı növüdür. Aşağıdakı fonoqrafik yazı növləri vardır:

• 
  samit səs- yalnız samit səslər qrafik işarələrlə göstərilmişdir;
  
• 
  səsli yazı - qədim Romada yunan əsasında yaranmış və hazırda bir çox xalqların milli dillərində istifadə olunan latın dili; Yunan əsasında yaranan və indi bir çox dillərə xidmət edən kiril əlifbası (rus, bolqar, serb-xorvat, tatar, özbək).
  

Qrafika və əlifba

Qrafika hərflərin üslublarını, hərflər və səslər arasındakı əlaqəni öyrənən yazı elminin bir sahəsidir.
Qrafika hərflər və qrafemlər arasında uyğunluq qaydalarını, yəni oxuma və yazı qaydalarını formalaşdırır. Aşağıdakı qrafik növləri vardır:
a) latın;
b) kiril;
c) ərəb.
Əlifba heç bir fonemik yazısı olmayan, tarixən müəyyən edilmiş qaydada düzülmüş hərflər toplusudur. Əlifba yazı sistemində tək hərf bir səsi ifadə edir. Bəzən hərflər iki, üç və ya dördə birləşərək tək fonemi təmsil edirlər. Bildiyiniz kimi, demək olar ki, bütün müasir əlifbalar 22 hərfdən ibarət olan Finikiya dilindən gəlir.
Səsli dilin fonetik quruluşu sonralar bir sıra qərb və c cənub- şərq əlifbalarının (latın, qotik, slavyan) əsasını təşkil edən həqiqi əlifba yazısını yaratmağa imkan verdi. Əlifba ilə yazı dünyanın əksər xalqları üçün ən əlverişli yazıdır. Məhdud simvol dəstinin (20-dən 40-a qədər) köməyi ilə xalqların səs dilinin dəqiq ötürülməsini təmin edir.
Fonemoqrafik yazı qrafemlərin standart ardıcıllıqla, müəyyən bir "əlifba sırası" ilə sıralanan hissəsidir. Qrafika və orfoqrafiya birlikdə fonemoqrafik yazının qrafemlərinin işləməsi üçün bütün qaydalar toplusunu əhatə edir.

Orfoqrafiya və transkripsiya

Orfoqrafiya (qr. orfos - düzgün, qrafo - yazı). Aşağıdakı orfoqrafiya bölmələri fərqləndirilir:
a) sözlər və onların hissələrin yazılış qaydası;
b) tire və defislə sözlərin yazılış qaydası;
c) sözlərin bir sətirdən digərinə keçməsi qaydası;
d) böyük və kiçik hərflərdən istifadə qaydası.
Orfoqrafiya qaydaları - dilin mənalı vahidlərinin, ilk növbədə morfem və sözlərin yazılması qaydalarından, həmçinin ifadə və cümlələrin yazılı tərtibatından ibarətdir. Orfoqrafiya “düzgün tələffüzü” təyin edən müvafiq orfoepik reseptlərin mövcudluğunu nəzərdə tutur.
Hər hansı fonoqrafik yazıda mənalı dil vahidlərinin səsinin ötürülməsi prinsipi üstünlük təşkil etdiyi üçün orfoqrafiya qaydaları qrafika qaydaları əsasında qurulur. Orfoqrafiyaya həm də yazıda linqvistik vahidlər arasında sərhədlərin qeyd edilməsi qaydaları daxildir; böyük hərflərdən və yazılı abreviaturadan istifadə qaydaları, defislə işarələnmənin texniki qaydaları və s. Qrafikin təqdim etdiyi paralel yazı imkanları arasında seçim bu və ya digər orfoqrafiya prinsipinə əsaslanır.

Transkripsiya – şifahi nitqdəki səslərin düzgün və dəqiq ötürülməsi üçün xüsusi bir sistemdir.

Səs vahidlərinin transkripsiyanın hansı predmeti olmasından asılı olaraq aşağıdakı transkripsiya növləri fərqləndirilir:
a) fonetik transkripsiya: sözün səs ilə tam uyğun çatdırılması üçün istifadə olunur, yəni onun köməyi ilə sözün səs tərkibi sabitləşir (yalnız fonemlər dəyişməz varlıqlar kimi sabitləşmir, həm də onların variantları - allofonlar da sabitləşir); onun simvolları kvadrat mötərizədə verilir;
b) fonemik transkripsiya - sözlərin və ya morfemlərin ötürülməsi üçün;
c) praktik transkripsiya - yerli əlifbanın köməkliyi ilə xarici sözlərin ötürülməsi.

Özünü yoxlamaq üçün suallar və tapşırıqlar:

1. 
   Semiotika nədir?
   
2. 
   İşarə nədir?
   
3. 
   İşarənin əsas xüsusiyyətləri hansılardır?
   
4. 
   Dil işarəsinin spesifikliyi nədir?
   
5. 
   Sössürün işarə dili anlayışına qiymət verin.
   
6. 
   Yazı konsepsiyalarını müəyyənləşdirin.
   
7. 
   Yazının hansı əsas növləri vardır?
   
8. 
   Yazı ilə qrafika arasında əlaqəni müəyyənləşdirin.
   
9. 
   Əlifba konsepsiyanı müəyyənləşdirin.
   
10. 
    Transkripsiyanın məqsədini müəyyən edin.