Müəllim Çə L əbiyev Nuralı I mövzu: Psixologiya elminin predmeti, V
Yüklə 397,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Psixi v ə ziyy ə tl ə r
- Psixi xass ə v ə ya xüsusiyyə tl ə
|
Psixi prosesl ə r gerçəkliyin inikasının daha mütə h ərrik formasıdır. Onların yaranması və c
ə r ə yan etm ə si f ə aliyy
ət şə raitind
ə n, konkret v ə
ə l ə rd ə n v ə f
ə aliyy
ə tin t
ə l ə bl ə rind ən asılıdır. Psixi proseslə r ə duyğu,
qavrayış, tə s əvvürlə r, diqq ə t, hafiz ə , nitq, t ə f
t ə x əyyül aid edilir.
Psixi v ə ziyy ə tl ə r v ə
ya hallar şə xsiyy
ə tin psixi f əallığının bu və ya
dig ə r s ə viyy
ə sini s
ə ciyy
ə l ə ndir ən bütöv emosional təzahürlərdir. Onların yaranması müxtə lif s
ə b ə bl ə rl ə
bağlıdır, müvə əti xarakter daşıyır, şə xsiyy
ə tin psixi v ə praktik f ə aliyy
ə tind
ə fon ro lunu oynayır. Psixi və ziyy
ə t v ə
ya hallara yaradıcı ilham, dalğınlıq, öz qüvvə sin ə
iman, şübhə , h
ə y ə can, stress, affekt, frustrasiya v ə s. aid edilir. Psixi xass ə v ə ya xüsusiyyə tl ə r şə xsiyy ətin davamlı psixi xüsusiyyə tl ə
ər bir insanın rə ftar v
ə
davranışında təzahür edə n tipik v
ə
özünə m əxsus xüsusiyyə tl ərdir. Bunlara şə xsiyy ə tin istiqam ə ti v
ə ya
motivl ə r sah ə si, temperament, xarakter v ə qabiliyy ə tl ə r aid edilir. Bunlarla yanaşı psixologiyanın öyrə ndiyi hadis ə l ər sırasında fə aliyy
ə t, irad
ə , sosial qruplar, ünsiyyət, kütlə vi psixi hadis ə l
tamaşaçıların, mitinq iştirakçilarının hə r ə k ə tl ə ri v
ə s) d
ə
mühüm yer tutur.
Psixi hadis ə l ə r obyektiv al əmin subyektiv inikasıdır. Ta qə dimd ə
psixika haqqında bir -biri il
ə ziddiyy
ə t t
əşkil edə n iki t
əlim mövcud olmuşdur. Onlardan biri idealist, dig ə ri is
ə materialist t əlimdir. İdealistlər psixikanı müstə
qil, birinci v ə
materiyadan asılı olmayan mütlə q ideya kimi q ə bul
edirl ə r. Onlar obyektiv idealistl ə r v
ə subyektiv idealistl ə r olmaqla iki ə sas
c ə bh ə y ə ayrılmışlar.
Materialistl ə r is
ə
psixikanı, o cümlə d ən şüuru maddi bə d ən üzvü olan materiyanın məhsulu hesab edir, beyinsiz psixikanın mövcudluğunu mümükünsüz hesab edirlər. İdealist və
materialist baxışlar arasındakı mübarizə nin 2500 il ə yax
ın tarixi vardır və
bu mübahisə bu gün də davam etm
ə kd ə dir. Materialist n ə z
riyy ə y ə
görə psixika obyektiv al ə min subyektiv inikasıdır, yə ni obyektl ə r, cism v ə hadis
ə l ə r subyekt olan insanlardan k ənarda, onlardan asılı olmayaraq mövcuddur. Obyektiv aləmin, reallığın mövcudluğunu ə ks etdir
ə n
ə sas f
ə ls ə fi kateqoriya is ə
materiyadır.
İnikas materialist idrak nə z ə riyy ə sinin əsas prinsipidir. İnikas dedikdə
iki obyektin qarşılıqlı tə siri v ə onun n ə tic
ə si n
ə z ə rd ə tutulur. Bu zaman obyektl ə rd ə n biri dig ə rind
ə
müə yy ə n d əyişikliklər yaradır və onun
strukturuna uyğun gə lir.
Psixika haqqında elmi tə s əvvürlərin formalaşmasında tə bi ətşünaslıq elminin müstə sna d
ə r ə c ə d ə
ə h ə miyy əti olmuşdur. İngilis təkamülçüsü Ç.Darvinin “Təbii seçmə yolu il ə
növlə rin
ə m ə l ə g ə lm ə si v ə
yaşayış uğrunda mübarizə d ə
faydalı cinslərin saxlanılması” (1859), Rus fizioloqu İ.M.Seçenovun “Baş beyin refleksləri” (1863) adlı ə s ə
ə c ə d ə , İ.P.Pavlovun “İki siqnal sistemi haqqında” tə limi psixologiya elminin t ə bii-
elmi əsaslarının möhkə ml ə
ə sind
ə
mühüm rol oynamışdır.
Psixikanın ə m ə l ə g ə lm əsi materiyanın hə r ə
ətinin bioloji formalarının t əşəkkülü və t əkamülü ilə
bağlıdır. Yer üzə
rind ə
canlı həyatın meydana gə lm əsi üzvi materiyanın inkişafının keyfiyyə tc ə yeni m ə rh ə l əsidir. Canlı materiyaya keçid zamanı onun h ə r ə k ət formaları da keyfiyyə tc ə d əyişir. Digə r materiyalardan f ə rqli
olaraq yalnız canlı materiyaya bioloji inikas formaları mə xsusdur. Bioloji inikasın ə n b
əsit forması isə
qıcıqlanmadır. Canlı orqanizmlə rin, y ə ni bitki v ə
heyvanların biotik (bio loji c
ə h ə td ə n ə h ə miyy ə tli) t ə sirl
ə r ə cavab verm ə
qabiliyy ə tin ə
qıcıqlanma və ya tropizml ə r (taksisl ər) deyilir. Qıcıqlanmanın elementar formalarına sadə, birhüceyrə li orqanizml ə rd ə rast g
ə lm ə k olur. Xarici al ə min t
ə sirl
əri canlı orqanizm üçün faydalıdırsa, o, hə min t
ə sir
ə
yaxınlaşır, onun üçün zə r ə rlidirs ə, ondan uzaqlaşır. Günə baxan bitkisi günəşə
olanda ördə kl ə r suya cumur, fil xortumu il ə
üstünə su s
ə pir, meymun özünə s
rin yer a xtarır və s.
Xarici t ə sirl ə r ə cavab orqanizmin daxili v ə ziyy ə tind
ə n d
ə
asılıdır. Əgə r canlı acdırsa qidaya doğru can atır, texdursa ondan uzaqlaşır. Demə li h ə
bir canlı orqanizm bütün xarici qıcıqlara seçici münasibə t b
ə sl ə yir. T əkamül
prosesind ə heyvanl arda qıcıqlanmanın yeni forması həssaslıq meydana çıxır. Həyatın biotik tə sirl ə
ə td ə heyvan t ə r ə find
ə n
(m ə s ə l ə n, r ə ngin ə, dadına, iyinə, formasına və
s. görə ) f ə rql ə ndirilm
ə y ə başlanır. Bu, artıq sadə
formada duyğunun ə m ə l ə g
ə lm ə si dem ə kdir. Bel ə likl ə, uzunmüddə tli t
əkamül prosesində psixika meydana g ə lir v
ə o,
t ə dric ən müxtə lif formalarda - duyğu, qavrayış, hafizə , t
ə f əkkür və s. formalarda psixi prosesl ər şə klind
ə t əzahür etmə y ə
başlayır.
Psixikanın filogenezdə (yunanca nöz, mənşə dem ə
ə ni
t əkamül prosesində
ə
ə l ə g ə lm ə si v
ə
inkişafı mürə kk ə b v ə
çoxcə h ə tli prosesdir. O, müxtə lif amill ə rl
sirl ə ri v ə sinir sisteminin t əkamül və inkişafı ilə
bağlıdır. Canlı orqanizmlərin mövcudluğu mühitin, h əyat şə
raitinin t ə sirl ə ri il
ə
şə rtl ə nir, onunla t ə yin olunur. Sad ə
bir misal göstə r ək: mühitdə temperatur yüksə ldikc ə
orqanizmin kimy əvi reaksiyalarının sürəti artır, aşağı düşdükdə is ə
azalır. Bu zaman mühitə
uyğunlaşma qabiliyyə tind ə n m əhrum olan birhüce yr ə li orqanizml ə r m
ə hv olur. Heyvanların davranışının psixoloji baxımdan tə hlili
əsaslı surə td ə göstərir ki, onların mühitə
uyğunlaşması bilavasitə onların sinir sisteminin xüsusiyyə tl ə ri il ə
bağlıdır. Həyat şəraiti mürə kk ə bl əşdirkcə
, sinir sistemi d aha yüksə k s ə viyy ə d ə inkişaf edir. Bunun nə tic ə
ə is
ə
heyvanların mühitlə
ə alq ə l əri genişlənir, mühitə uyğunlaşma qabiliyyəti inkişaf etmiş olur. Sinir sistemi d ə t
əkamül prosesinin məhsuludur. Onun aşağıdakı əsas növləri vardır:
1. Torvari v ə yaxud s
ə pkin sinir sistemi; 2. Düyünlü sinir sistemi; 3. Borulu sinir sistemi. Torvari sinir sistemi ə n b ə sit sinir sistemidir. Su polipl ə rind
ə ,
meduzalarda buna rast g ə lm ək mümükündür. Belə
canlılarda sinir hüceyrə l ə ri b ə d ə n s
ə thin
ə
tor şə klind ə s ə p ə l ənmişdir və bir-biri il ə
çıxıntılar vasitə sil
ə birl
əşir. Bir sinir hüceyrə sind
ə
ə m ə l ə g ə l ə n oyanma bütün hüceyrə l ə
ə
yayılır və t
ə sir ed
ən qıcığa qarşı orqanizm bütün b ə d ənini yığmaqla cavab verir.
Düyünlü sinir sistemində is ə torvari sinir sistemind ə n f
ə rqli olaraq sinir hüceyrə l
rk əzi düyünlə r ə
ə l ə g ətirir. Sinir hüceyrə l ə
daha çox canlının xarici mühitlə t əmasda olan baş hissə sind ə
toplanır və
aşağı ə traf hiss ə l ər baş hissə y ə toplanmış və ziyy ə
ə olur. Soxulcanlarda, h əşə
ratlarda bel ə si nir sistemi mövcuddur.
Borulu sinir sitemi ali sinir sistemi tipidir. O, boruda yerl əşə n sinir hüceyrə l
rinin birl əşmə
sind ə n ibar ə tdir (m
ə s ə l ən, xordalılarda)
T
onurğalılarda onurğa beyin və
baş beyin olmaqla m ə rk ə zi sinir sistemi meydana g əlmişdir. Bununla paralel olaraq heyvanlarda hiss üzvlə ri d ə
inkişaf etmiş və t
ə kmill
əşmişdir. Nə tic
ə d ə heyvanlarda müxtəlif psixi funksiyalar (duyğular, qavrayış, hafizə v ə
inkişaf etmə y ə başlamışdır. Sinir sisteminin mürə kk əb quruluşa malik olması psixi funksiyaların da mürə kk ə
əşmə sin
ə s ə b ə b olur. Baş beyinin inkişafı onurğalı canlıların təkamülündə
xüsusi ə h ə miyy ə t k əsb edir. Baş beyində
müxtəlif funksiyaları yerinə yetir ə n lokallaşdırılmış mə rk ə zl ər vardır. Müasir etmi tə s əvvürlə
r ə g örə insan beynind ə
ə lokal m ə rk
zl ərin sayı 100 - ə
yaxındır. Ağrı, hə zz, iztirab, m ə
ə bb ə t, m əişə
t instinktl əri, yazı və s. bel ə m ə rk ə zl ə rd ə ndir. Bu m ə
ə zl ər xüsusi sinir törə m ə l ə ri
–
assosiasiya zonaları vasitə sil ə
qarşılıqlı ə laq
ə y ə girir. Yük s ə
ə td ə t əşəkkül etmiş heyvanlarda sinir f ə
ə tinin
əsas fondunu şə rti refleksl ə rin m
ə cmuyu t
əşkil edir. Belə likl
ə , qeyd etm ək olar ki, psixi funksiyalar heyvanın yaşayış şə raitind
ə n v
ə sinir
sisteminin xüsusiyyə tl ə rind ən asılı olaraq inkişaf edir. B ə s, bu xüsusiyyə tl ər onların davranışında necə ə ks olunur? Torvari sinir sistemin ə
malik olan canlılar ətraf mühitin tə sirl
ə rin
ə
ə sas ə n tropizml ə r formasında, düyünlü sinir siseminə malik canlılar ə sas ə
ə rl ə , borulu sinir sistemin ə m
alik canlılar isə
intellektual davranışla reaksiya göstə rir. Bitkil ə rd
tropizml ər (yunanca dönmə k, istiqam ə t dem ə kdir),
heyvanlarda is ə taksisl ər üstünlük təşkil edir. Taksis yunanca “qayda”, “uyğunlaşma” demə kdir.
Tropizml ə rin fototrepizm, termotropizm, xemotropizm v ə
tepotropizm kimi növlə ri f
ə rql
ə ndirilir. Ali heyvanlarda hafiz ənin inkişafı zəmininda mnemotaksis müşahidə olunur. Heyvan yaşadığı və ya g əzdiyi müə yy ə n ə razil
əri yadda saxlayır.
İnstinktlə r genetik c ə h ə td ən (latınca oyanma demə kdir) tropiziml ə rl ə
bağlı olsa da mahiyyət etibarı ilə yeni davranış forması kimi özünü göstə rir. İnstinktlə r anadang
ə lm ə , irs
ən möhkə ml əndirilmiş hazır davranış formalarıdır. Arının şan toxuması ipək qurdunun barama toxumasını, hörümkəyin tor qurmasını və s. instinktl ə r ə
nümunə göstə
rm ə k olar. İnstiktlər düşünülməmiş hə r ə k ə tl ərdir. Şanın arxası kə sildiyind ə n bal axsa da arı buna ə h ə miyy ə t verm ə d ən şirə daşıyır. Ölmüş qarışqanın format turşusu ifraz etmə si v
ə
s. Zooparkda Nero adlı şirə b ə db əxtlik üz vermişdir: onun t
ükləri tökülmüşdür. Digər şirlə r ona m ə h
Yüklə 397,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|