Müəllim Çə L əbiyev Nuralı I mövzu: Psixologiya elminin predmeti, V
Yüklə 397,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ə l qoymurdular, tez-tez hücum edirdilər. Nero üçün süni parik hazırlanır. O, parikin geydirilmə sin ə
mane olmur. Pariki geyindikd ə n sonra dig ər şirlərin Neroya qarşı münasibə
ti d əyişmişdi. ABŞ -dan g ətirilmiş Skuns adlı zə rif heyvanlarda da instiktl
ərin aşkar təzahürlərini görmək mümkün olmuşdur. Q.Xarlon 2 ana meymun modeli düzəltmişdir. Biri mə ftild ə
ə ri m
ə xm ə rd ə n. Bala meymunlar südü və zil
ə ri olan m ə ftil anadan əmir, qalan vaxtlarda “parça ana”nın yanında olurdul ar. Dem ə li, ana il ə
bala arasında rabitə l ə rin yaranmasında cismani təmas çox böyük rola malikdir.
Avstriya psixoloqu K.Lorents qazlar v ə
onların balaca ördə kl ə ri balaları üzə rind
ə
apardıqları tə dqiqatlar n ə tic ə sind
ə inpritinq (h ə kkolma)
fenomenini k əşf etmişdir. O, müə yy ən etmişdir ki, bir çox davranış formaları irsi olsa da bir çoxu həyatda qazanılır. K. Lorents qaz yumurtalarını iki yerə
ayırmış, bir yarısını ana qazın altına, bir yarısını isə
inkubatora qoymuşdur. Ana qazdan çıxan balalar ananın arxasınca, inkubatordan çıxanlar isə
Lorentsin ardınca getmişlə r. İkinci təcrübə d ə
o, qaz balalarını bir qutuya yığıb üstünü örtmüşdür. Bir müddə td ən sonra qutu açıldıqda qaz balaları yenə iki yer ə
ayrılmışlar.
Bir çox heyvanlarda davranışın yeni forması olan fə r di qazanılmış davranış forması özünü göstə rir. Bel ə
r t əşkil
edir. İnstinktlər eyni xarakterli olduğu halda, vərdişlə r f
ərdi xarakter daşıyır. İt qarşını atılmış ət parçasını götürmək üçün arxa ayağını uzadır. Lakin heç d ə
bütün itl
ə r bel
ə h ə r ə k ə t ed
ə bilmirl
ə r.
Heyvanlarda müşahidə
olunan davranış formalarından biri də intellektual davranışdır. Belə
davranışa ali heyvanlarda – meymunlarda, fill
ə rd ə , delfinl ə rd ə v
ə s. rast g ə lm
əsasını cism və hadis
ə l ər arasındakı mürə kk əb münasibə tl ərin anlaşılması t əşkil edir.
Akademik Y.P.Pavlovun Paris v ə
Rafael adlı meymunlar üzə rind ə
apardığı çox saylı təcrübə l əri buna misal göstə rm ək olar. Tavandan asılmış bananı götürmək üçün yeşik və
çubuqlardan isti fad ə . Bu zaman meymun “sınaq və s
ə hvl
ər” metoduna istinad edir və
çıxış yolu tapır. O, çubuqdan al ə t kimi istifad ə etm
əyi bacarır. Onun gözü çubuğa sataşan kimi hə r yolunu tapır. Alman psixoloqları K.Büler və V.Köler bunu “insayt” anlayışı il ə
ə
etmişlər. İnsayt ingiliscə “anlama”, “birdən başa düşmə” demə kdir. İnsayt ə qli ə m ə liyyat m ə zmunu k
ə sb edir. Odur ki, sonralar dic ə r alman psixoloqları M. Vertheymer və K.Dinker bu termind ə n insan t ə f əkkürünün, intellektinin xüsusiyyə tl ərini öyrə n ə rk ə n istifad ə e
tmişlə r. Bununla bel ə
r ə k ə tl ərini insanın intellektual fə aliyy ə ti il ə
heç cür müqayisə etm
ə k olmaz. Ali psixi funksiyalar müasir psixologiyanın əsas anlayışlarından biridir. Bu anlayış psixologiya elminə ilk d ə f ə
L.S.Vıqodski tə r ə find ə n daxil edilmişdir. Sonralar digər rus psixoloqları A.R.Luriya və A.N.Leontyev t ə r ə find
ən daha da inkişaf etdirilmişdir. L.S.Viqodski psixi hadisə l ə rin iki s ə viyy ə sini - natural v ə m ə d ə ni psixi prosesl ə ri f
ə rql
ə ndirirdi. O, bel ə hesab
edirdi ki, birincil ə r, y ə ni natural psixi funksiyalar ə sas
ə n genetik ( bioloji, ikincil ə
ə sosial amill ə rin t
ə siri il
ə
şə rtl ə nir). Natural psixi prosesl ərin filogenetik kökləri vardır. Viqodski “mə d əni”
prosesl ə ri ali psixi funksiyalar kimi xarakteriz ə edirdi. Ali psixi funksiyalar mürə kk
b psixi prosesl ərdir ki, onlar insanın həyatı prosesində
formalaşır, özlə rinin psixoloji xarakterin ə
vasit əli xarakter daşıyırlar: müxtə lif işarə
l ər sistemi, ilk növbə d ə
ə sil
ə t
əşəkkül edir. Ali psixi funksiyalar ə vv
lc ə
insanlar arasında qarşılıqlı təsir formasında mövcud olur, sonra is ə tamamil
ə daxili proses ə
V əhşi heyvanlar arasında böyümüş uşaqların psixoloji baxımdan öyrə nilm
ə si d
ə
bu fikri sübut edir. Onların hə r birind ə natural psixi porosesl ər inkişaf etdiyi halda, ali psixi funksiyalar formalaşmamış olur. Elm ə
ə q
ə d ə r fakt m əlumdur ki, kiçik yaşlarında heyvanlar arasında böyüyən uşaqlar sosial -m ə d ə ni v ərdişlə r ə malik olmurlar. (Amal ə v ə
K ə mal
ə ).
Müxtə lif psixoloqlar (A.Gezell, R.Zinq v ə b.) 8 ya şlı Kə mal
ə nin
g ə l ə c əyi haqqında belə proqnoz vermişlər ki, o, 35 yaşadək yaşasaydı (o, 16 yaşında ölmüşdür) onun əqli inkişafı 10 - 12 yaşlı normal uşağın s ə viyy ə sin
ə
çata bilərdi. Müasir psixoloji tə s əvvürlə
r ə
görə ali psixi funksiyalar sistemli sürə td ə t əşkil olunmuşdur. Bu, o deməkdir ki, onların h ər biri müvafiq sistem çərçivə sind ə
ə m ə l ə g ə lir v
ə
mövcud olur. Ali psixi funksiyaların hə r birinin bu sistemind ə
m ə xsus yeri v ə
funksiyaları vardır. Onlar arasında qanunauyğun xarakterli qarşılıqlı ə laq
ə l ər vardır. Ali psixi funksiyaların əsas xüsusiyyə tl əri bunlardır: 1. Ali psixi funksiyalar d ə rkolunan prosesl ə rdir v
ə
şüurun strukturuna daxildir. 2. Ali psixi funksiyalar hissi v ə h
tr ə ki prosesl ə r ə istinad edir, m ə zmunca t ə hlil-t ə rkib xarakterin ə malikdir. Onlar t ə dtic
ən avtomatlaşmış prosesl
ə r ə v
ə
ə qli ə m əliyyatlara çevrilir.
3. Ali psixi funksiyalar daim inkişafdadır, sistemli şə kild
ə
inkişaf edir. Ali psixi funksiyalar şüurun əsasını təşkil edir. Şüur psixikanın insana m ə
ən ali formasıdır Psixika gerçə kliyin beyind ə
müxtə lif s
ə viyy
ə l ə rl ə xarakteriz ə
olunur. Burada şüur ən yüksə k zirv ə dir. Şüur psixikanın ali birləşdirici formasıdır, insanların ə m ə k f ə aliyy ə tind ə, başqa adamlarla daimi ünsiyyə tind
ə
formalaşır və ictimai- tarixi şə raitin m ə hsulu v ə
amilidir. Şüurun psixoloji strukturu, ən mühüm xarakteristikası onun da psixika kimi beynin özü də insan beyninin xass ə si
olması ilə
bağlıdır. K.Marks “Kapital” ə s ə
ə
şüurun ən mühüm xüsusiyyə tl ərini obrazlı şə kild
ə bel
ə s
ə ciy
ə ll əndirmişdir: “hörümkəç toxucunun ə m əyini xatırladan bir ə
əliyyat icra edir, bal arısı da ondan şan qayırması ilə b əzi memarları utandırır. Lakin ə n pis memar da ən yaxşı bal arısından lap ə vv ə ld ə n bununla f ə rql ə nir ki memar h ə l
mumdan şan qayırmazdan ə vv əl bunu öz beynind ə
qayırıb hazırlayır”.
K.Marks yazırdı ki, şüur lap ə vv ə ld ə n ictimai m ə hsuldur v ə n ə q ə d ə r ki, insanlar mövcuddur, ictimai məhsul olaraq qalacaqdır. F ə ls ə f ə
ictimai şüurun, psixolojiya fərdi şüurun xüsusiyyə tl ə rini öyrə nir. (sosial psixolojiya is ə
zi m ə s ə l ə l ə rini t ə dqiq edir). İctimai şüur dedikdə
bütövlükdə müə
yy ə n c ə miyy
ət üçün və ya
müə yy ən sosial qrup üçün sə ciyy əvi olan baxışlar, ideyalar nə z ə
ə tutulur. İctimai şüurun müxtəlif formaları (ictimai -siyas
i hüquqi baxışlar, din, fə ls ə f ə , ə xlaq, inc ə s
n ət) bağlıdır. Cə miyy ə
əşkil edə n insanlar olmadan c ə miyy
ə t mövcud ola bilmə diyi kimi f ə rdl ərin şüuru olmadanda ictimai şüur mövcud ola bilm
ə z.
F ərdin şüuru makro və
mikro sosial mühitin,hə mkinin ail ə nin, do stların, şə xsi h əyat şə
raitinin, t ə rbiy ə nin v
ə s. t
əsiri altında formalaşır.
İnsanın şüura malik olması onun psixikasını bir sıra sə ciyy
ə vi
xüsusiyyə tl ə rl ə
şə rtl
ə nm ə sin ə z əmin yaradır.
1. İnsan dərk olunmuş zə rur
ə t ə uyğun hə
r ə k ə t etm
ə y ə qadirdir; 2.
İnsan alə t y
aratmağa və
onu mühafizə etm ə y ə qadirdir; 3. İnsan ictimai təcrübəni başqalarına çatdırmağa qadirdi; 4.
İnsanların hisslə ri
ə sas
ə n ali s
ə ciyy
ə
daşıyır; 5.
Heyvan psixikası bioloji təkamül qanunlarına, insan psixikası isə
ictimai t əkamül qanunlarına tabedir.
Şüurun konkret psixoloji xarakteristikasında onun 4 ə sas c ə h ə ti ifad
ə
olunmuşdur: 1.
Şüur biliklə r m
ə nb ə yidir; 2.
Şüur mə qs ədyönlü fə aliyy ə tin t əşkilatçısı və t əminatçısıdır; 3.
Şüur “mən”i, “qeyri -m ən”də n f ə rql ə ndirm
ə k vasit
ə sidir;
4. Şüur münasibə ti ifad ə
ə k vasit
ə sidir.
Şüurun strukturunda mənlik şüuru mühüm yer tutur. Mənlik şüuru insanın özünün özü haqqında biliklə rini ə
Şüurun aşağı sə viyy
əsi şüuraltı və ya t
ə ht əlşüur adlanır. Şüursuzluq dedikdə is ə, insanın yuxuda olduğu zaman baş verə n psixi hadis ə l
r (röya) duyulmayan, lakin impulsiv cavab, reaksiyası doğuran v ə
ə t v
ə t ə hrikl ər aiddir. Şüursuz hadisə l ə
ə x ə st ə
adamın psixikasında n ə z ə r ə
çarpan bə zi hallar - sayıqlama, hallyusinasiya (qarabasma) və s. daxildir. Şüursuzluqla heyvan psixikasını heç də eynil əşdirmə
k olmaz. Şüursuzluq da insana mə xsus psixi t əzahürdür. O, tam yox, qismə n, natamam, patoloji inikasıdır.
Yüklə 397,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|