Modda sarfi va miqdorini o‘lchash reja

rotametr 
sxemasi 
схемаси 

---

bu yerda, G
қ
—qalqoaichiing og‘irlngi, кг; Vқ—qalqovich hajmi, м
3
; j
қ
—qalqovich 
tayyorlangan materialning solishtirma og‘irligi, кг/м
3
; j — o‘lchanayotgan muhitning 
solishtirma og‘irligi, кг/м
3
. 
Bu holda qalqovichning og‘irlik kuchi pastga qaratilgan. Qalqovichning 
og‘irligi yuqoriga yo‘nalgan oqim kuchi bilan muvozanatlashadi: 
S=(P
1
-P
2
)·f
0
(4.7) 
bu yerda, Р
1
va Р
2
— muhitning qalqovichdan oldingi va keyingi bosimi, Па; f
0
— 
qalqovich kesimining diamstri eng katta joydagi yuzi, м
2
. 
Qalqovichning muhit o‘zgarmas oqimiga mos bo‘lgan muvozanat xolatidagi 
og‘irlik kuchi va itaruvchi kuch o‘rtasidagi tenglik quyidagicha:. 
V
қ
(j
қ
-j)=(P
1
-P
2
)·f
0
(4.8) 
Bu holda ishqalanish kuchi e’tiborga olinmaydi; (4.8) tenglama asosida 
qalqovichdagi bosimlar farqi 
0
2
1
)
(
j
j
j
V
P
P
P
к
к





(4.9) 
∆Р — bosimlar farqi, Па. 
(4.9) tenglama bosimlar farqining qalqovich hajmiga, kesim yuziga, 
qalqovich va muhitning solishtirma og‘irliklariga, ya’ni o‘lchash jarayonida 
o‘zgarmaydigan 
kattaliklarga 
bog‘liqligini 
ko‘rsatadi. 
Demak, 
sarf 
o‘lchanayotgandagi bosimlar farqi o‘zgarmas. O‘lchanayotgan muhitning 
konussimon naycha devorlari va qalqovich orasidagi o‘tish tezligi: 
j
P
P
g
v
)
(
2
2
1


(4.10) 
bu yerda, v — o‘tish tezligi, м/с. 
(4.10) tenglamadan 
g
j
v
P
P
P
2
2
2
1





(4.11) 
(4.9) va (4.11) tenglamalarni tenglashtirsak, oraliq oqim tezligiga ega 
bo‘lamiz: 
0
)
(
2
f
j
j
j
V
g
v
к
к




(4.12) 

---

Oqimning halqa oralig‘idagi tezligi va uning yuzasi ma’lum bo‘lgach, 
o‘lchanayotgan muhitning hajmiy sarfini aniqlash mumkin: 
0
)
(
2
f
j
j
j
V
g
f
a
Q
к
к
х





(4.13) 
bu yerda
, Q
x
 — o‘lchanayotgan muhitning hajmiy sarfi, м
3
/соат; а — sarf 
koeffitsiyenti, bu tajribada olingan katalik bo‘lib, suyuqlikning kalqovichga ishqalanish ta’sirini, 
muhit uyurmasi hosil bulgandagi bosim yo‘qolishini nazarda tutadi. Ildiz ostidagi kattaliklar 
o‘zgarmas bo‘lgani uchun ularni К koeffitsiyent bilan almashtirish mumkin
: 
Unda 
Q
ҳ
=a·F·K (4.14) 
Bu bog‘lanish chiziqli bo‘lgani sababli rotametrning shkalasi teng bo‘linmali 
bo‘ladi. Rotametrlarning sarf koeffitsiyenta а ni aniqlash analitik usulda topish 
qiyin bo‘lgan bir qator kattaliklarga bog‘liq. Shuning uchun, har bir rotametr 
tajriba yo‘li bilan darajalanadi. Sarf tenglamasiga kirgan barcha kattaliklar 
darajalanish shartlariga muvofiq bo‘lgandagina shkalaning bu tarzda darajalanishi 
aniq bo‘ladi. 
Laboratoriya va sanoatda shisha (sarfni joyida o‘lchaydigan) va metalldan 
yasalgan (ko‘rsatishlarni masofaga uzatadigan) rotametrlar chiqariladi. 
4.3-rasmda shisha naychali rotametrning tuzilish sxemasi ko‘satilgan. Bu 
asbob korpus 5 ga ustunlar 4 yordamida o‘rnatilgan konussimon shisha naycha 2 
dan iborat. Naycha ichida pastdan yuqoriga oqadigan suyuqlik yoki gaz oqimi 
ta’sirida tik harakat qiluvchi qalqovich 1 bor. Acbobning shkalasi 3 bevosita 
naycha ustiga (chizish yo‘li bilan) darajalanadi. Hisoblashlar qalqovichning ustki 
gorizontal tekisligi bo‘yicha olib boriladi. 
Konussimon naychali shisha rotatametrlar suv bo‘yicha 3000 л/соат va havo 
bo‘yicha 40 м
3
/соат o‘lchov chegarasiga; 0,6 мПа (6 кгк/см
2
) gacha ish bosimiga 
mo‘ljallangan. Asosiy xatolik ±2,5%. 
4.4-rasmda ko‘rsatishlarni masofaga elektr differensial-transformator orqali 
uzatadigan rotametr sxemasi keltirilgan. Rotametrning o‘lchash qismi diafragma 2 
va silindrik metall korpus 1 dan iborat. 

---

Diafragma 2 teshigida shtok 4 ga bikr qilib 
o‘rnatilgan konussimon qalqovich 3 harakat qiladi. 
Shtokning ustki qismida differensial transformatorli 
o‘zgartgichning o‘zagi 5 o‘rnatilgan. O‘zak naycha 6 
ichida joylashgan, naycha tashqarisida esa o‘zgartgichning 
g‘altagi 7 bor. 
Shkalasiz rotametlar ko‘rsatuvchi yoki qayd qiluvchi 
ikkilamchi differensial-transformatorli asbob tarkibida 
ishlatiladi. Rotametrlar ortiqcha ish bosimi ta’siridagi 
muhit sarfini o‘lchash uchun (6,27 мПа) chiqariladi. Bu 
asboblar kattaroq ortiqcha bosimlarga 
ham mo‘ljallab chiqariladi. Bundan tashqari, 
o‘zgarmas 0...5 мА tokli chiqish signali bilan ishlaydigan 
rotametrlar ham mavjud. Ularning suv bo‘yicha o‘lchash 
chegarasi 16000 л/соат. Asosiy xatolik ±1,5%. 
Portlash va yong‘in xavfi bor joylarda ko‘rsatishlarni 
masofaga pnevmatik uzatadigan rotametrlar ishlatiladi. Bunday rotametrning 
prinsipial sxemasi 4.5-rasmda ko‘rsatilgan. Bu rotametrning o‘lchash qismi 
konussimon qalqovich 1, diafragma 2 va po‘latdan ishlangan silindrik quvur 3 dan 
iborat. Qalqovich konussimon quvur ichida harakat qiluvchi rotametr turlari ham 
mavjud. Shtok 4 ga ikkita silindrik magnit 5 biriktirilgan. Bu magnitlar bir-biriga 
bir xil ishorali qutblari bilan qaratilgan. 
Magnitlar qalqovich bilan birga naycha 6 ichida siljiydi. 
Naycha esa magnitmas materialdan tayyorlanadi. Tashqaridan naycha pishang 8 ga 
o‘rnatilgan magnit 7 bilan o‘ralgan. 
Silindrik magnitlar 5 bilan tashqi magnit 7 magnitli mufta hosil qiladi. 
Qalqovichning 
magnit 
mufta 
va pishang 8 
yordamida 
harakatlanishi 
o‘lchanayotgan sarf miqdorini shkala 10 da joylashgan ko‘rsatuvchi strelka 9 ga 
uzatadi. Masofaga pnevmatik uzatish mexanizmi kompensatsiya sxemasi asosida 
ishlaydigan o‘zgartgichdal iborat («Pnevmatik o‘zgartkichlar»ga qarang, VIII bob.) 
4.4 – расм.