Mehman Ağayev, Sultan Əliyev ÄÈÀËÈÇ Bakı – 2010

1.2. Azərbaycanda hemodializin tarixi

Azərbaycanda uro-nefrologiyanın inkişafı ulu öndərimiz Heydər 

Əliyevin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Məhz böyük rəhbərin uzaqgörənliyi 

sayəsində Azərbaycanda XX əşrin üçüncü qərinəsində keçmiş SSRİ-

də ilk dəfə analoqu olmayan ixtisaslaşdırılmış və uro-nefrologiyanın 

bütün sahələrinı özündə birləşdirən Respublika Kliniki Uroloji 

Xəstəxanası  təşkil olundu. Xəstəxananın tərkibində 1969-cu ildə 

Hemodializ və Böyrəkköçürmə şöbəsi (Böyrək Mərkəzi) yaradıldı. 

Mərkəz o dövrün ən müasir nailiyyəti olan, Amerika Birləşmiş 

Ştatlarında istehsal olunmuş “süni böyrək” cihazları ilə və müvafi q 

avadanlıqlarla təchiz olundu. (ilk şöbə müdiri Sultan Əliyev 

təyin olunmuşdur). Birinci hemodializ 1970-ci ilin sentyabrında 

müvəffəqiyyətlə aparılmışdır. Açılışının ilk günündən akademik 

 

M. Cavadzadənin rəhbərliyi və  bu kitabın müəllifl ərinin iştirakı ilə  

böyük zəhmətlər hesabına geniş kliniki, elmi-praktik  fəaliyyətlər 

göstərilməyə başlandı. 

1972-ci ildə  Heydər  Əliyevin qayğısı ilə  Respublika Kliniki 

Uroloji Xəstəxanası  əhaliyə uro-nefroloji xidmət göstərən təşkilati 

metodik mərkəzə çevrildi

14

Dializ

Qısa müddət ərzində Skribnerin artero-venoz şuntunun müxtəlif 

variantları  işlənib kliniki təcrübədə istifadə olundu, müxtəlif 

sahələr üzrə elmi axtarışlar aparılmağa başlandı, respublikanın 

bütün rayonlarında, o cümlədən Naxçıvan Muxtar Respublikasında 

və Dağlıq Qarabağda rayonlararası elmi-praktiki konfranslarda 

məruzələr edilir, xəstələrə məsləhətlər verilir, lazım gəldikdə onlar 

müalicə üçün Bakıya – Böyrək Mərkəzinə köçürülürdü. Bütün 

bunlarla yanaşı, Bakı şəhərinin bütün klinikalarında kəskin və xronik 

böyrək çatışmazlığı olan xəstələrə məsləhətlər verir, lazım gəldikdə 

onlar hemodializ müalicəsinə köçürülürdülər. 

Qısa müddətdə hemodializ müalicəsinə  və böyrəkköçürməyə 

göstərişlər və  əks-göstərişlər metodiki töv 

siyələri hazırlandı  və  

müzakirə olundu. 

İlk açıldıqda Böyrək Mərkəzində SSRİ-də istehsal olunmuş 

«АИП-140» və ABŞ istehsalı olan “Sweden” fi rmasının 4 yerlik, 

1972-ci ildən 8 yerlik  “süni böyrək” cihazları qurulmuşdu (şəkil 

1.1, 1.2).

Şəkil 1.1. “АИП” süni böyrək cihazının işə hazırlanması (1971-ci il)

15

Fəsil 1. Dializin tarixi

Şəkil 1.2. Hemodializ zalı. ABŞ-da istehsal olunmuş “Sweden” fi rmasının  

süni böyrək cihazları (1972-ci il)

Sonuncu cihaz ilə istifadə olunan “Kiil” hemodializatorları  hər 

dəfə hemodializ aparmaq üçün yenidən yığılmalı idi və bu da xü-

susi bilik və bacarıq tələb edən texniklər tərəfi ndən hazırlanırdı. 

İlk texnik o zaman Azərbaycan Tibb İnstitutunun tələbəsi, sonra 

şöbə nin  əməkdaşı,  t.e.n. Ramiz Əliyev olmuşdur. O dövrün hemo-

dializatorlarının qanı  təmizləmə effekti az olduğu üçün xəstəyə 

aparılan hemodializ prosedurasının müddəti indiki kimi 3–5 saat 

yox, 9–10 saat davam edirdi. Beləliklə, xəstələrə hemodializ həftədə 

2–3 dəfə və hər dəfə 9–10 saat aparılırdı (18–30 saat/həftə).

16 noyabr 1971-ci ildə Azərbaycan səhiyyəsi üçün tarixi bir 

hadisə baş verdi, çünki bu gün ilk böyrək transplantasiyası 

əməliyyatı  həyata keçirildi.  Bir ildən çox müddətdə proqram 

hemodializ kliniki təcrübədə müvəffəqiyyətlə  tətbiq olunduqdan 

sonra və aparılmış dıgər hazırlıq işləri sayəsində Böyrək Mərkəzində 

16

Dializ

bütün Qafqaz ölkələrində və Yaxın Şərqdə ilk dəfə xroniki böyrək 

çatışmazlığı diaqnozu ilə  proqram hemodializ müalicəsini alan 

ağır xəstəyə meyitdən götürülmüş donor böyrəklə müvəffəqiyyətli 

transplantasiya  əməliyyatı aparıldı. Qısa müddət  ərzində daha 18 

xəstəyə böyrək transplantasiyası  əməliyyatları yerinə yetirildi. 

Bütün xəstələr  Böyrək Mərkəzində transplantasiyaya hazırlanmış 

və  əməliyyatdan sonrakı dövrdə, birinci gündən həmin  şöbədə  

müşahidə və müalicə olunurdular. Böyrəkköçürmə əməliyyati böyük 

təşkilatı işlərin qurulmasını tələb etsə də, bu çətin işin mərkəzində 

dayanan və bütün həkim briqadalarının işini koordinasiya edən 

nefroloji briqada olduğu üçün bu kitabın müəllifl əri nefroloji 

briqadada aparıcı mütəxəssislər kimi işin əsas yükünü üzər ilərində 

daşımışlar. Böyrək köçürülməsinin Azərbaycanda təşkilinə görə bir 

qrup  əməkdaşlar Azərbaycan Respublikası Dövlət mükafatına və 

Lenin komsomolu mükafatına layiq görülmüşdülər.

Mərkəzdə yeni elmi problemlər öz həlli yollarını tapırdı. Xroniki və 

kəskin böyrək çatışmazlığı zamanı ürək-damar sisteminin vəziyyəti 

(Mehman Ağayev) (şəkil 1.3), oksidləşmə-reduksiya proseslərinin 

pozğunluqları (Sultan Əliyev), tənəffüs sisteminin vəziyyəti (Fuad 

Əliyev), hemodializin ağırlaşmaları  (Fuad Sultanov), mərkəzi 

hemodinamikanın dəyişiklikləri (Cəbrayıl Zeynalov), uşaqlarda 

böyrək çatışmazlığının gedişinin xüsusiyyətləri (Rüfət Məmmədov), 

mikrosirkulyasiyanın vəziyyəti (İlham Həmidov) kimi elmi 

problemlər müasir səviyyədə  tədqiq olunurdu. Elmi araş dırmalar 

nəticəsində XBÇ ilə  ağırlaşmış sidik turşulu mənşəəli böyrəkdaşı 

xəstəliyi zamanı hemodializin aparılması kiçik ölçülü daşların 

böyrək və sidik yollarından  əməliyyatsız xaric olması  və ehtiyac 

olduqla hemodializ  aparıldıqdan sonra vəziyyətləri yaxşılaşmış 

xəstələrə  cərrahi  əməliyyatın aparılmasının metodikası  işlənib 

hazırlandı (Ramiz Əliyev).

17

Fəsil 1. Dializin tarixi

Şəkil 1.3. Hemodializ zamanı ürək-damar sisteminin müayinəsi (1972-ci il)

1975-ci ildə elmi işlərin geniş həcminə görə RKUX-un Böyrək-

köçürmə və hemodializ şöbəsinin bazasında Elmi Tədqiqat Kliniki 

və Eksperimental Təbabət  İnstitutunun tərkibində “Hemodializ 

və böyrəkköçürmə” elmi tədqiqat laboratoriyası  təşkil olundu 

(laboratoriyanın ilk müdiri t.e.n. Pavel Malkov təyin olunur). Sultan 

Əliyevin   təşkilati işə keçməsi ilə əlaqədar Böyrəkköçürmə və hemo-

dializ şöbəsinin müdiri Mehman Ağayev seçilir. Sonra şöbə müdiri 

Cəbrayıl Zeynalov və Fariz Babayev seçildilər.

Aparılan elmi tədqiqatlar  300-dən artıq elmi məqalələrdə  nəşr 

olundu və aşağıdakı 

dissertasiyalar hazırlanıb müdafi ə olundu

:

1. Mehman Ağayev – Kəskin və xronik böyrək çatışmazlığı 

zamanı ürək-damar sisteminin vəziyyəti, Baki – 1975, t.e.n.

2. Pavel Malkov – Xroniki  böyrək çatışmazlığı, Moskva –1977, 

t.e.d.

3. Sultan Əliyev – Kəskin və xroniki böyrək çatışmazlığı zamanı 

18

Dializ

oksidləşmə-reduksiya proseslərinin pozğunluqlarının müalicəsi, 

Tbilisi – 1979, t.e.n.

4. Ramiz Əliyev – Xroniki böyrək çatışmazlığı ilə  ağırlaşmış 

böyrəkdaşı xəstəliyinin kompleks müalicəsi. Moskva – 1982, t.e.n.

5. Rüfət Məmmədov – Uşaqlarda yuxarı sidik yollarının bəzi 

anomaliyalarda böyrəklərin funksional vəziyyətinin dinamikası, 

Kiyev – 1982, t.e.n.  

6.  İlham Həmidov – Xroniki böyrək çatışmazlığı zamanı 

xəstələrdə mikrosirkulyasiyanın vəziyyəti, Tbilisi –1984, t.e.n.

7. Mehman Ağayev – Xroniki böyrək çatışmazlığı zamanı qan 

dövranının vəziyyəti, Moskva – 1986, t.e.d.

8. Fariz Babayev – Xroniki qlomerulonefrit zamanı limfosit 

membranının lipid tərkibinin dəyişməsi, Bakı–1994, t.e.n.

9. İlham Həmidov – Xroniki böyrək çatışmazlığı zamanı periferik 

qan dövranının vəziyyəti və onun kliniki əhəmiyyəti, Bakı – 2003, 

t.e.d.

10. Hafi z Agayev – Böyrək funksiyasından asılı olaraq nefrolitiazlı 

xəstələrdə sidik turşusu, lipid və parathormon mübadiləsinin 

öyrənilməsi, Bakı – 2006, t.e.n.

Aşağıdakı 

monoqrafi ya  və  vəsaitlər hazırlanmış  və  nəşr 

olunmuşdur:

1. Xroniki böyrək çatışmazlığı –M, Medisina 1978

2. Xroniki böyrək çatışmazlığı zamanı ürək-damar sisteminin 

vəziyyəti – Bakı, Elm, 1989

3. Böyrək xəstəliklərinin semiotikası  və diaqnostikası, Bakı, 

Təbib, 1993

4. Nefrologiya – Bakı, Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2007

5. Xroniki böyrək çatışmazlığı, Bakı, Çaşıoğlu, 2007

    Bunlarla yanaşı, 

iki elmi-kütləvi tədris fi lmləri də çəkilmişdir:

1. Xroniki böyrək çatışmazlığı –1976

2. Böyrək çatışmazlığı zamanı su-duz mübadiləsi – 1980

Əsası Böyrək Mərkəzində qoyulan Azərbaycan tibbinin yeni 

19

Fəsil 1.Dializin_tarixi__Şəkil_1.6._Böyrək_Mərkəzində_“Proqram_Hemodializ”_ixtisaslaşma__kurslarını_keçən_SSRİ-nin_müxtəlif_respublikalarından_gəlmiş'> Dializin tarixi

sahəsi olan nefrologiya həm elmi-tədqiqat işlərinin genişliyinə  və 

həmçinin praktiki səviyyəsinə görə sürətlə inkişaf edirdi. Artıq 1980-

ci il üçün respublikanın ilk nefroloq alimləri Mehman Ağayev, Sultan 

Əliyev yetişmişdi və  gələcəyin nefroloqları olan gənclər Ramiz 

Əliyev, Cəbrayıl Zeynalov, Rüfət Məmmədov, Firəngiz Bağırova, 

İlham Həmidov inkişaf edirdilər. Respublika alimləri o dövrün 

SSRİ-nin başqa elmi mərkəzləri (Moskva, Leninqrad, Tifl is, Riqa, 

Minsk, Kiyev və s.) ilə çox sıx elmi kontaktlar yaradıb əməkdaşlıq 

edir, təcrübə mübadiləsi aparırdılar (şəkil 1.4). 

 

Şəkil 1.4. Böyrək Mərkəzinin həkimləri professor S.Ryabov ilə (Leninqrad, 

indi Sankt Peterburq), 1983-cü il) 

Bütün bu müvəffəqiyyətlər 1972-ci ildə Uroloqların II Ümum-

ittifaq Qurultayı  və 1980-ci ildə Nefroloqların II Ümumittifaq 

Qurultayını Bakıda keçirməyə imkan vermişdi. Qurultaya SSRİ-nin 

müxtəlif respublikalarından gələn 600-dən çox nümayəndə  iştirak 

20

Dializ

edirdi. Azərbaycan nefroloq – alimləri SSRİ-nin başqa şəhərlərində 

keçırılən qurultay və kofranslarında iştirak edir, məruzələr edirdilər 

(şəkil 1.5). 

Şəkil 1. 5. Azərbaycan alim-nefroloqları Nefroloqların III Ümumittifaq 

Qurultayinda (Kiyev, 1986-ci il)

        

Böyrək Mərkəzinin  əməkdaşları bir çox xarici ölkələrin (Bol-

qarstan, Macarıstan) elmi mərkəzləri ilə 1978–1990-cı illərdə birgə 

elmi-tədqiqat işlərinin yerinə yetirir, mütəxəssislərin mübadiləsini 

aparır, elmi konfranslar, simpoziumlar təşkil edir, məqalələr nəşr 

edirdilər. 

Böyrək Mərkəzində “Xronik hemodializ” üzrə SSRİ-nin bü tün 

regionlarından gələn həkimlər üçün tədris siklləri də  təşkil olun-

muşdu və 200-dən artıq həkimlər bu yolla yeni ixtisas qazanmış, 

yaxud biliklərini təkmilləşdirirdilər (şəkil 1.6). 

21

Fəsil 1. Dializin tarixi

Şəkil 1.6. Böyrək Mərkəzində “Proqram Hemodializ” ixtisaslaşma 

kurslarını keçən SSRİ-nin müxtəlif  respublikalarından gəlmiş 

həkimlərlə Böyrək Mərkəzinin əməkdaşları (1982-ci il)

      

1983-cü ildə  Ə.Əliyev adına Həkimləri Təkmilləşdirmə  İnsti-

tutunda nefrologiya kafedrası  təşkil olundu və onun ilk müdiri 

professor Fikrət Hüseynov, 1986-cı ildən t.e.d. Mehman Ağayev isə 

kafedranın professoru seçildi. 

1984-cü ildən Respublika kliniki xəstəxanasında nefroloji şöbə 

açıldı  və Ramiz Əliyev  şöbənin ilk müdiri təyin olundu. Bu şöbə 

fəaliyyətinə görə 1986-cı ildə SSRİ komsomolunun gənc kollektivlər 

arasında yarışın qalibi titulunu qazandı. Respublika kliniki xəs-

təxanasında nefroloji şöbənin açılması resbulikanin rayonlarında 

yaşayan əhaliyə nefroloji köməyin yaxşılaşmasına səbəb oldu.  Artıq 

respublikanın bir çöx şəhərlərində – Sumqayıt, Gəncə,  Şirvanda 

nefroloji şöbələr açıldı.

1983-cü ilə  qədər Böyrək Mərkəzində 20-yə  qədər xəstəyə 

meyitdən, yaxud yaxın qohumlardan götürülmüş böyrəklər kö-

22

Dializ

çürülmüşdür. Meyitdən götürülmüş donor böyrəklərin saylarının 

res publikamızda məhdudluğuna görə bu kitabın müəllifl əri hətta 

Moskva və Leninqrad (indi Sankt Peterburq) şəhərlərində həftələrlə 

növbə  çəkərək oradan uyğun konservləşdirilmiş, meyitdən gö tü-

rülmüş donor böyrəklərin gətirilib xəstələrə transplantasiya olun-

masına nail olmuşlar (şəkil 1.7).

Şəkil 1.7. Professor Mehman Ağayev Moskvadan gətirilmiş meyit donor 

böyrəyinin transplantasiyası olunmuş xəstə V.L. müayinə edir (1986-cı il)

Bu xəstələrdən ikisi 10 ildən artıq transplantatın hesabına normal 

həyat sürdükdən sonra xronik transplantasion nefropatiya nəticəsində 

yenidən xroniki hemodializə keçirildilər (şəkil 1.8). 

1980-ci ildə  Mərkəzdə respublikamızda ilk dəfə hemosorbsiya 

proseduralarının köməyi ilə xəstələrə müalicə aparılmağa başlandı 

(t.e.n. Rüfət Məmmədov).

23

Fəsil 1. Dializin tarixi

Şəkil 1.8. Böyrək Mərkəzinin əməkdaşları böyrəkköçürmə əməliyyatından 

sonra xəstə B.B. müayinə edirlər (1983-cü il)

     

1983-cü ildə Mehman Ağayev Hemodializ və böyrəkköçürmə 

laboratoriyasının müdiri seçilir.

1983-cü ildə ilk dəfə xəstəyə izolə olunmuş ultrafi ltrasiya apar-

maqla nefrotik sindrom və sidikqovuculara refrakter ödemlərlə 

müşayiət olunan ürək çatışmazlığı zamanı çox müvəffəqiyyətli 

nəticələr əldə olundu. Hemodializ  perikarditi olan 7 xəstəyə perikar-

diosentez (4 nəfər), hissəvi perikardektomiya (2 nəfər) və perikard 

kisəsinə drenaj borusunun qoyulması (1 nəfər) əməliyyatları aparıl-

mışdır.

1980-ci ildə Böyrək Mərkəzində olan süni böyrək cihazları ABŞ 

istehsalı olan “Sweden” şirkətinin “Saksko” markalı 8 yerlik daha 

müasir ikinci cihazı ilə əvəz olundu (şəkil 1.9). 1984-cü ildən Dip 02-

02 birdəfəlik dializatorlarından istifadə olunması artıq hemodializ 

proseduralarını yeni keyfi yyət səviyyəsinə qaldırdı. 

24

Dializ

Şəkil 1.9. Hemodializ zalı. ABŞ-da istehsal olunmuş “Sweden” fi rmasının 

“Saksko” süni böyrək cihazları (1980-ci il). 

1985-ci ildə Yaponiyanın Torey şirkətinin”Torey 320” süni böyrək 

cihazının köməyi ilə bikarbonat hemodializi aparılmağa başlandı. 

Eyni zamanda “Torey 1000” cihazının köməyi ilə xəstələrə kaskad 

üsulu ilə respublikada ilk dəfə plazmaferez aparılmağa başlandı 

və  tədqiqatın nəticələri Kanadada buraxılan “Artifi cial  organs” 

jurnalında nəşr olundu. 

1990-cı ildə Böyrək Mərkəzində Fresenius şirkətinin cihazlarının 

(Fresenius 4008 H, 4008 C)  istifadə olunması hemodializin 

keyfi yyətinin yaxşılaşıb daha yüksək səviyyəyə qalxmasına səbəb 

oldu (şəkil 1. 10).

1990-cı ildən professor M. Ağayev Azərbaycan Tibb Universi-

teti nə işə keçdiyi üçün laboratoriya müdiri İlham Həmidov seçildi.

1993-cü ildə Bakı şəhəri əhalisinə nefroloji yardımı yaxşılaşdır-

maq məqsədi ilə professor Mehman Ağayevin rəhbərliyi ilə 

E.Əfəndiyev adına 2 saylı klinik xəstəxanasında  nefroloji şöbə və 

2006-cı ildə hemodializ şöbəsi yaradıldı və bu şöbələr eyni zaman-

da Azərbaycan Tibb Universitetinin Daxili xəstəliklərin propedevti - 

kası kafedrasının bazası kimi fəaliyyət göstərir.

25

Fəsil 1. Dializin tarixi

Şəkil 1.10. Hemodializ zalı. Almaniyada istehsal olunmuş “Fresenius” 

fi rmasının süni böyrək cihazları (2003-cü il)

İlk dəfə Azərbaycan dilində “Nefrologiya” kitabının yazılması 

(müəllifi   Mehman  Ağayev) artıq nefrologiyanın respublikamızda 

müstəqil bir elmi sahə kimi təşəkkül tapmasını göstərir və nefroloq-

klinisistlərin yetişməsinə kömək edir.

Respublikamızda XBÇ ilə olan xəstələrin problemlərinin va-

cib liyini  nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikası Dövlət Proqramı 

(Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 19 iyun 2006-cı il,  

179 saylı sərəncamı) qəbul edilmiş və  proqramın həyata keçirilməsi 

üçün dövlət tərəfi ndən 80 mln. manatdan çox vəsait ayrılmışdır. 

Problemin vacibliyi öz təsdiqini həm də möhtərəm prezidentimiz 

İlham Əliyevin təşəbbüsü və göstərişi ilə bütün regionlarda yaradılan 

Diaqnostika Mərkəzlərinin nəzdində hemodializ şöbələrinin möv-

cudluğunda tapmışdır. Qəbul edilmiş Dövlət Proqramının  məqsədi 

bəyrək xəstəlikləri olan insanlara göstərilən tibbi yardımın key-

fi yyətini inkişaf etmiş ölkələrdə  qəbul edilən müasir səviyyəyə 

çat dırmaqdadır. Artıq Azərbaycan Respublikası prezidenti İlham 

Əliyevin sərəncamına əsasən Respublika Kliniki Uroloji Xəstəxanası 

26

Dializ

yenidən təmir olunmuş  dializə, böyrək transplantasiyasına ehtiyacı 

olan xəstələri müalicəyə qəbul etməyə hazırdır.

İndi səhiyyənin bütün sahələrində olduğu kimi  dializ və böyrək 

transplantasiyası sahəsində  də Azərbaycan Respublikası  Səhiyyə 

Nazirliyi tərəfi ndən yeni, genişmiqyaslı fəaliyyət göstərilir. Hazırda 

respublikamızda 25 mərkəzdə 1600 xəstə xroniki böyrək çatışmazlığı 

ilə proqram hemodializi alır və belə mərkəzlərin sayı artmaqdadır. 

Demək olar ki, ölkənin hər bir regionunda Dializ Mərkəzi yaradılır 

(şəkil 1.11).  Dövlət Proqramina əsasən böyrək çatışmazlığının 

müalicəsi üçün lazım olan bütün vəsaitlərin ödənilməsini Dövlət 

öz üzərinə götürmüşdür.  Buraya xarici ölkələrdən alınmış cihazlar, 

xəstələrin eritropoetin, dəmir preparatları, fosfat birləşdiriciləri, 

albumin, aminturşu məhlulları, vitaminlər və s. preparatlara olan 

ehtiyacları ödəmək daxildir. Böyrəklərin immun xəstəlikləri za-

manı  və böyrəkköçürmədən sonrakı dövrdə  xəstələr Sandimmun 

(Siklosporin A, Neoral), Cell Cept (Mikofenolat mofetil), Prednizolon 

və s. ilə təmin olunurlar. 

Şəkil 1.11. Respublika ərazisində fəaliyyət göstərən  dializ mərkəzləri 

(2009-cu ilin sonu)

27

Fəsil 1. Dializin tarixi

Hazırda respublikada xroniki böyrək çatışmazlığı olan

 

xəstələr 

dövlət təminatı üzrə hemodializ müalıcəsi alır və Dializ Mərkəzləri 

üç növbədə fəaliyyət göstərir və fasiləsiz hemodializ proseduraları 

aparirlar. Xəstələrin sayının daim artdığı üçün yaxın gələcəkdə bütün 

rayon mərkəzlərində  və böyük şəhərlərdə  Dializ  Mərkəzlərinin 

açılması planlaşdırılır (şəkil 1.12). 

Şəkil 1.12. Azərbaycanda 2003-cü ildən sonra dializ alan 

xəstələrin sayının artımı dinamikası

Azərbaycanda nefrologiyanın inkişafına nəzər saldıqda görünür 

ki, 1970-ci ildən formalaşan bu tibb sahəsi çox çətin, möhtəşəm və 

uğurlu bir yol keçmişdir. Nefrologiya elmi  tibbin gənc bir sahəsi 

kimi formalaşdı. Bu sahənin mütəxəssisləri – nefroloqlar yetişdilər 

və onlar Azərbaycan nefrologiyasının  baniləri rolunu şərəfl ə 40 il 

ərzində və bu gün də yerinə yetirirlər. Bu şərəfl i işin yerinə yetirilməsi 

diqqətinizə təqdim edilən  kitabın müəllifl əri tərəfi ndən olmuşdur.

Nefrologiyanın ölkəmizdə inkişafı tarixini nəzərdən keçirdikdə 

böyrək xəstəliklərinin, kəskin və xroniki böyrək çatışmazlığının 

diaqnostikası, konservativ və aktiv üsullarla müalicəsi, hemodializ və 

28

Dializ

böyrək transplantasiyası sahəsində 40 illik təcrübəmizə əsaslanaraq 

bəzi xüsusiyyətləri təqdim edirik.

1. Böyrək çatışmazlığı olan xəstələrin müayinəsi və müalicəsi 

ilə  məşğul olan həkim-nefroloqlar həmçinin tibbin başqa sahə-

lərini bilməli reanimasiya, terapiya, urologiya, kardiologiya, endo-

krinologiya, immunologiya, transplantalogiya sahəsində  də yaxşı 

biliklərə yiyələnməlidir, çünki nefroloji xəstələrdə bütün orqan və 

sistemlərin zədələnməsi müşahidə edilir. Hemodializ Mərkəzində 

çalışan həkimlər həmçinin nefrologiya şöbəsində fəaliyyət göstərir, 

xəstələri müşahidə və müalicə edir, XBÇ ilə olan xəstələri hemodializ 

müalicəsinə  qədər müşahidə edir və böyrək  əvəzedici terapiyaya 

hazırlayırlar (mərkəzi venalara kateter qoyur, arterio-venoz fi stula 

formalaşdirir, peyvəndlər aparır, ürək-damar sistemi problemlərini 

həll edir və s.). Bu da bir tərəfdən, xəstələrin müalicə nəticələrinin 

yaxşılaşmasına, digər tərəfdən, həkimlərin hərtərəfl i inkişaf etməsinə 

şərait yaradır.

2. Hemodializ üçün mərkəzi venalara kateterin qoyulmasını, 

arterio-venoz  şuntu və arterio-venoz fi stulanın formalaşdırılması 

nefroloqlar tərəfi ndən aparılır ki, bu da ağırlaşmaların baş verməsinin 

tezliyini azaldır.

3. Böyrək transplantasiyası zamanı  əsas işləri nefroloji briqada 

görür və başqa həkim briqadalarının işini koordinasiya edir, xəstələri 

əməliyyata hazırlayır və  əməliyyatdan sonrakı dövrdə müşahidə 

edirlər.

4. Böyrək transplantasiyasından sonra xəstələrin nefroloqlar 

tərəfi ndən dispanser müşahidəsi aparılır, onlara dövlət tərəfi ndən 

pulsuz verilən lazımi immunosupressiv preparatlarla təmin edir, 

dərmanların dozasını seçir, köçürülən böyrəyin funksiyasını  nə-

zarətdə saxlayır, müşahidə oluna bilən ağırlaşmaların qarşısını alır, 

lazım gəldikdə xəstələri yenidən dializ müalicəsinə keçirirlər.

5. Beləliklə, nefroloq tibbin bütün sahələrini bilməyə  məhkum 

olunmuş bir mütəxəssis kimi yetişir və inkişaf edir. Müasir alman 

29

Fəsil 1. Dializin tarixi

klinisisti E.Ritzin (2009) qeyd etdiyi kimi, “artıq hər bir nefroloq 

daha çox ürək haqqında düşünməli, hər bir kardioloq daha çox 

böyrək haqqında fi kirləşməlidir”.  

30

Dializ

Fəsil 2  

XBÇ-nin etiopatogenezi, klinikası

       

X

roniki böyrək çatışmazlığı (XBÇ) simptomkompleks olub 

birincili və ikincili xroniki böyrək xəstəlikləri zamanı 

nefronların tədricən məhvi və böyrək parenximasının sklerozu 

nəticəsində meydana çıxır. Sayı 2,4 milyona qədər olan nefronların 

yarısının sıradan çıxması hələ hemostazın pozulmasına səbəb olmur. 

Ancaq fəaliyyət göstərən nefronların sayı 25%-dən aşağı düşdükdə 

XBÇ-nin başlanğıc  əlamətləri aşkar olmağa başlayır. Bu zaman 

normal böyrəklərin yerinə yetirdikləri funksiyalar tədricən pozul-

mağa başlayır və bu dəyişikliklər getdikcə proqres edir. Terminal 

XBÇ mərhələsində  hər iki böyrəkdə olan nefron populyasiyasının 

ancaq 10%-ə  qədəri və ondan da az miqdarı toxunulmaz qalır və 

fəaliyyət göstərir.